Vacxin thú y và hướng dẫn sử dụng

Chia sẻ: ViDili2711 ViDili2711 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:152

Thêm vào BST

Báo xấu

48
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Vacxin thú y và hướng dẫn sử dụng trình bày các nội dung chính sau: Định nghĩa và phân loại vacxin, nguyên tắc và các quy định sử dụng vacxin, lịch sử sử dụng vacxin phòng bệnh cho gia súc, gia cầm, một số loại vacxin sử dụng hiệu quả nhất Việt Nam. Mời các bạn cùng tham khảo để nắm nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Vacxin thú y và hướng dẫn sử dụng

BOÄ NOÂNG NGHIEÄP VAØ PHAÙT TRIEÅN NOÂNG THOÂN TRUNG TAÂM KHUYEÁN NOÂNG QUOÁC GIA ---------------------------------------------------- PGS.TS. Phaïm Syõ Laêng TS. Nguyeãn Baù Hieân TS. Phuøng Quoác Quaûng VACXIN THUÙ Y VAØ HÖÔÙNG DAÃN SÖÛ DUÏNG HAØ NOÄI, 2012
LÔØI GIÔÙI THIEÄU Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, chaên nuoâi gia suùc, gia caàm ôû nöôùc ta phaùt trieån maïnh, vôùi toác ñoä taêng tröôûng bình quaân 6-8%/naêm vaø giöõ vai troø raát quan troïng trong neàn saûn xuaát noâng nghieäp. Theo soá lieäu thoáng keâ, tính ñeán naêm 2012, caû nöôùc ta coù 5,3 trieäu con boø, 2,9 trieäu con traâu, treân 28 trieäu con lôïn, treân 300 trieäu con gia caàm vaø gaàn 1,3 trieäu con deâ, cöøu.... Cuøng vôùi söï phaùt trieån maïnh cuûa chaên nuoâi, tình hình dòch beänh treân gia suùc, gia caàm cuõng dieãn bieán heát söùc phöùc taïp, chaúng nhöõng gaây toån thaát raát naëng neà ñoái vôùi neàn kinh teá maø coøn ñe doïa ñeán tính maïng cuûa con ngöôøi. Vieäc aùp duïng caùc bieän phaùp an toaøn sinh hoïc trong chaên nuoâi mang tính caáp thieát. Noù baûo ñaûm cho chaên nuoâi hieäu quaû, taïo ra nhöõng saûn phaåm chaát löôïng, veä sinh, an toaøn ñoàng thôøi baûo veä moâi tröôøng trong laønh vaø söùc khoûe coäng ñoàng. Coù nhieàu bieän phaùp chaên nuoâi an toaøn sinh hoïc trong ñoù tieâm phoøng vacxin cho ñaøn vaät nuoâi laø moät trong nhöõng bieän phaùp quan troïng vaø mang laïi hieäu quaû cao. Tuy nhieân, cho ñeán nay caùc chæ daãn cuõng nhö caùc quy ñònh veà vaán ñeà naøy chöa ñöôïc taäp hôïp thoáng nhaát vaø phoå bieán roäng raõi. Xuaát phaùt töø thöïc teá treân, chuùng toâi cho bieân soaïn vaø phaùt haønh cuoán "Vacxin thuù y vaø höôùng daãn söû duïng". Saùch goàm 4 chöông: Chöông 1: Ñònh nghóa vaø phaân loaïi vacxin Chöông 2: Nguyeân taéc vaø caùc quy ñònh söû duïng vacxin Chöông 3: Lòch söû duïng vacxin phoøng beänh cho gia suùc, gia caàm Chöông 4: Moät soá vacxin ñaõ ñöôïc söû duïng coù hieäu quaû ôû Vieät Nam Ngoaøi ra, cuoán saùch coøn caäp nhaät caùc vaên baûn quaûn lyù nhaø nöôùc, quy ñònh phoøng choáng moät soá beänh nguy hieåm ôû vaät nuoâi. Cuoán saùch do caùc chuyeân gia giaøu kinh nghieäm bieân soaïn vaø ñöôïc trình baøy ñôn giaûn, deã hieåu, deã vaän duïng. Chuùng toâi hy voïng cuoán saùch seõ raát boå ích ñoái vôùi caùc caùn boä nghieân cöùu, caùn boä giaûng daïy, ñaëc bieät laø ñoái vôùi caùc caùn boä thuù y, khuyeán noâng töø trung öông ñeán cô sôû vaø caùc chuû trang traïi, gia traïi chaên nuoâi gia suùc, gia caàm. Chuùng toâi traân troïng giôùi thieäu cuoán saùch vaø mong nhaän ñöôïc nhöõng yù kieán ñoùng goùp cuûa Quyù baïn ñoïc. TRUNG TAÂM KHUYEÁN NOÂNG QUOÁC GIA 2
MUÏC LUÏC Chöông 1: ÑÒNH NGHÓA VAØ PHAÂN LOAÏI VACXIN I. Ñònh nghóa vacxin .............................................................................................5 II. Phaân loaïi vacxin thuù y .....................................................................................6 Chöông 2: NGUYEÂN TAÉC VAØ CAÙC QUY ÑÒNH SÖÛ DUÏNG VACXIN THUÙ Y..................................................................................................................9 I. Nguyeân taéc söû duïng vacxin thuù y....................................................................9 1. Xaùc ñònh phaïm vi hôïp lyù tieâm vacxin vaø löïa choïn vacxin.................................9 2. Tieâm phoøng vacxin ñuùng ñoái töôïng.................................................................10 3. Tieâm ñuùng thôøi gian, ñuùng quy caùch, ñaït tyû leä cao.........................................10 3.1. Tieâm ñuùng thôøi gian...................................................................................10 3.2. Tieâm ñuùng lieàu vaø ñuùng ñöôøng...................................................................11 3.3. Kyõ thuaät söû duïng vacxin.............................................................................11 4. Phoái hôïp caùc loaïi vacxin..................................................................................12 5. Moät soá ñieàu chuù yù khi söû duïng vaø baûo quaûn vacxin.........................................12 6. Caùc phaûn öùng khoâng mong muoán khi tieâm phoøng vacxin vaø caùch khaéc phuïc........13 6.1. Nhöõng taùc duïng phuï khi tieâm phoøng vacxin................................................13 6.2. Nhöõng tai bieán khi söû duïng vacxin.............................................................14 II. Quy ñònh veà vieäc tieâm phoøng vacxin baé t buoä c cho gia suù c, gia caà m ôû Vieä t Nam..................................................................................................15 1. Phaïm vi, ñoái töôïng söû duïng..............................................................................15 2. Giaûi thích thuaät ngöõ.............................................................................................15 3. Caùc beänh phaûi tieâm phoøng, tyû leä tieâm phoøng..................................................16 4. Tieâm phoøng ñoái vôùi töøng beänh ........................................................................16 4.1. Beänh lôû moàm long moùng............................................................................16 4.2. Beänh dòch taû lôïn.............................................................................................16 4.3. Beänh nhieät thaùn..........................................................................................17 3
4.4. Beänh tuï huyeát truøng .........................................................................................17 4.5. Beänh ñoùng daáu lôïn....................................................................................17 4.6. Beänh daïi....................................................................................................18 4.7. Beänh Newcastle.........................................................................................18 4.8. Beänh dòch taû vòt.........................................................................................18 4.9. Beänh cuùm gia caàm.....................................................................................18 5. Traùch nhieäm thöïc hieän ...................................................................................18 Chöông 3: LÒCH SÖÛ DUÏ N G VACXIN PHOØ N G BEÄ N H CHO GIA SUÙ C , GIA CAÀ M .........................................................................................................19 I. Moät soá quy ñònh chung veà lòch tieâm phoøng .....................................................19 II. Lòch tieâm phoøng cuï theå ñoái vôùi caùc ñoái töôïng vaät nuoâi .................................20 1. Lòch söû duïng vacxin phoøng beänh cho traâu, boø.................................................20 2. Lòch söû duïng vacxin phoøng beänh cho lôïn........................................................21 3. Lòch söû duïng vacxin phoøng beänh cho gaø.........................................................23 4. Lòch söû duïng vacxin phoøng beänh cho vòt, ngan...............................................24 5. Lòch söû duïng vacxin phoøng beänh cho choù, meøo..............................................24 Chöông 4: MOÄ T SOÁ VACXIN ÑAÕ ÑÖÔÏ C SÖÛ DUÏ N G COÙ HIEÄ U QUAÛ ÔÛ VIEÄ T NAM .......................................................................................................25 I. Vacxin duøng cho traâu boø..................................................................................25 II. Vacxin duøng cho lôïn.......................................................................................35 III. Vacxin duøng cho gia caàm..............................................................................70 IV. Vacxin duøng cho gia suùc khaùc......................................................................100 V. Vacxin phoøng beänh cho toâm, caù vaø vacxin kyù sinh truøng ............................102 PHUÏ LUÏC.........................................................................................................104 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO CHÍNH..................................................................149 4
Chöông 1 ÑÒNH NGHÓA VAØ PHAÂN LOAÏI VACXIN I. ÑÒNH NGHÓA Vacxin laø moät cheá phaåm sinh hoïc trong ñoù chöùa chính maàm beänh hoaëc khaùng nguyeân cuûa maàm beänh gaây ra moät beänh truyeàn nhieãm naøo ñoù caàn phaûi phoøng ngöøa maø neáu laø maàm beänh thì phaûi ñöôïc gieát hoaëc laøm nhöôïc ñoäc bôûi caùc yeáu toá vaät lyù, hoùa hoïc hoaëc sinh vaät hoïc. Khi söû duïng cho ñoäng vaät, vacxin taïo ra moät ñaùp öùng mieãn dòch chuû ñoäng choáng laïi söï xaâm nhieãm cuûa maàm beänh töông öùng. Maàm beänh ñöôïc goïi laø khaùng nguyeân coù theå bao goàm: virus, vi khuaån, ñôn baøo, moät phaàn khaùng nguyeân cuûa maàm beänh. Ñaùp öùng mieãn dòch taïo ra chaát mieãn dòch trong cô theå ñoäng vaät sau khi söû duïng vacxin ñöôïc goïi laø khaùng theå. 1. Nguyeân lyù hoaït ñoäng Vacxin taïo ra trong cô theå ñoäng vaät soáng moät ñaùp öùng mieãn dòch. Heä thoáng mieãn dòch cuûa cô theå hoaït ñoäng sinh ra khaùng theå dòch theå ñaëc hieäu hoaëc khaùng theå teá baøo choáng laïi khaùng nguyeân laø maàm beänh töông öùng khi xaâm nhaäp vaøo cô theå ñoäng vaät. 2. Ñaëc tính cô baûn cuûa vacxin Vacxin coù 4 ñaëc tính sau: - Tính mieãn dòch: Laø khaû naêng gaây ra ñaùp öùng mieãn dòch dòch theå hoaëc teá baøo hoaëc caû hai. Tính sinh mieãn dòch phuï thuoäc vaøo khaùng nguyeân vaø cô theå nhaän khaùng nguyeân (nghóa laø cô ñòa cuûa ñoäng vaät nhaän khaùng nguyeân). - Tính khaùng nguyeân hay tính sinh khaùng nguyeân: Moät vacxin ñöa vaøo cô theå phaûi coù khaû naêng kích thích cô theå sinh ra khaùng theå ñaëc hieäu töông öùng coù trong vacxin. - Tính hieäu löïc: Khaùng theå sinh ra trong cô theå ñoäng vaät phaûi coù khaû naêng tieâu dieät ñöôïc maàm beänh töông öùng coù trong vacxin khi söû duïng vacxin cho ñoäng vaät. Thí duï: khi tieâm vacxin tuï huyeát truøng lôïn cho lôïn thì cô theå lôïn phaûi taïo ra ñöôïc khaùng theå tieâu dieät ñöôïc maàm beänh tuï huyeát truøng töông öùng nhö maàm beänh ñöôïc duøng cheá taïo vacxin. - Tính an toaøn: Vacxin saûn xuaát ra phaûi ñaûm baûo ñöôïc 3 yeâu caàu sau ñaây: (i) Voâ truøng: khoâng ñöôïc nhieãm caùc vi sinh vaät khaùc. (ii) Thuaàn khieát: khoâng ñöôïc laãn caùc thaønh phaàn khaùng nguyeân khaùc coù theå gaây ra caùc phaûn öùng phuï. 5
(iii): Voâ ñoäc: sau khi saûn xuaát, vacxin phaûi an toaøn, khoâng hoaëc ít gaây ra caùc phaûn öùng phuï khoâng mong muoán cho ñoäng vaät. Lieàu söû duïng phaûi thaáp hôn raát nhieàu so vôùi lieàu gaây ñoäc. II. PHAÂN LOAÏI VACXIN Caùc vacxin ñaõ vaø ñang ñöôïc söû duïng tieâm phoøng cho ñoäng vaät ñöôïc chia ra 4 loaïi sau: 1. Vacxin cheát (voâ hoaït) Ñaây laø loaïi vacxin kinh ñieån nhaát, nguyeân taéc laø laøm cheát maàm beänh (virus, vi khuaån) nhöng vaãn giöõ ñöôïc tính khaùng nguyeân vaø kích thích sinh khaùng theå ñaëc hieäu söû duïng cho ñoäng vaät. Coù 2 phöông phaùp laøm cheát maàm beänh. - Phöông phaùp hoùa hoïc: Duøng hoùa chaát nhö: formol, Ethylenimine… Ví duï: Vacxin ñoùng daáu lôïn voâ hoaït laø vacxin ñöôïc cheá taïo töø vi khuaån ñoùng daáu lôïn ñöôïc nuoâi caáy treân moâi tröôøng vaø ñöôïc laøm cheát baèng formol, coù theâm vaøo chaát boå trôï laø keo pheøn neân coøn ñöôïc goïi laø vacxin ñoùng daáu lôïn voâ hoaït keo pheøn. - Phöông phaùp vaät lyù: Duøng tia xaï hoaëc söùc noùng ñeå tieâu dieät maàm beänh. Thí duï: Vacxin phoøng beänh saøi soát cho choù, ngöôøi ta duøng virus saøi soát choù (carreâ) taêng nhieät ñoä leân 600C laøm cheát virus vaø cheá taïo ra vacxin. 2. Vacxin soáng (vacxin nhöôïc ñoäc) Vacxin soáng laø vacxin ñöôïc saûn xuaát töø caùc chuûng virus hay vi khuaån coøn soáng, gaàn nhö khoâng coù tính gaây beänh cho ñoäng vaät ñöôïc tieâm phoøng nhöng coù khaû naêng gaây ñaùp öùng mieãn dòch cho ñoäng vaät. Maàm beänh nhöôïc ñoäc ñöôïc nhaân leân trong cô theå ñoäng vaät vaø tieáp tuïc taïo ra söï kích thích cuûa khaùng nguyeân trong moät khoaûng thôøi gian. Vacxin soáng bao goàm: vacxin nguyeân ñoäc, vacxin voâ ñoäc vaø vacxin nhöôïc ñoäc. - Vacxin nguyeân ñoäc: Duøng chuûng vacxin nguyeân ñoäc (giöõ nguyeân ñoäc löïc töø loaøi ñoäng vaät khaùc gioáng, khaùc loaøi). Ví duï: vacxin phoøng beänh ñaäu cho ngöôøi cheá taïo töø virus ñaäu boø cöôøng ñoäc. - Vacxin voâ ñoäc (vacxin nhöôïc ñoäc töï nhieân): Ñöôïc saûn xuaát töø nhöõng chuûng vi sinh vaät voâ ñoäc phaân laäp trong töï nhieân. Ví duï: ngöôøi ta ñaõ phaân laäp ñöôïc moät soá chuûng virus Niucatxôn coù trong ñaøn gaø nuoâi ñoäc löïc raát yeáu khoâng gaây ra beänh Niucatxôn nhöng khi xaâm nhaäp vaøo cô theå gaø vaãn taïo ra mieãn dòch ñaùp öùng choáng laïi ñöôïc chuûng virus Niucatxôn cöôøng ñoäc. Caùc chuûng virus naøy ñöôïc duøng saûn xuaát vacxin nhöôïc ñoäc phoøng beänh Niucatxôn hieän nay, trong ñoù coù chuûng virus Niucatxôn nguyeân ñoäc ñöôïc phaân laäp töø Hungary vaø duøng ñeå saûn xuaát vacxin Lasota phoøng beänh cho gaø. - Vacxin nhöôïc ñoäc: Laø vacxin ñöôïc saûn xuaát töø chuûng virus, vi khuaån gaây beänh ñaõ ñöôïc giaûm ñoäc baèng moät trong caùc phöông phaùp: sinh vaät hoïc, hoùa hoïc vaø vaät lyù… khoâng coøn khaû naêng gaây beänh cho ñoäng vaät nhöng söû duïng cho ñoäng vaät vaãn taïo ñöôïc ñaùp öùng mieãn dòch, dieät ñöôïc maàm beänh coù ñoäc löïc töông öùng khi xaâm nhaäp vaøo ñoäng vaät. 6
Moät soá vacxin nhöôïc ñoäc ñaõ vaø ñang ñöôïc söû duïng: - Vacxin nhieät thaùn duøng cho traâu boø ñöôïc giaûm ñoäc baèng nhieät: ngöôøi ta nuoâi caáy vi khuaån nhieät thaùn ôû nhieät ñoä 42,50 - 430C töø 15 - 20 ngaøy; vi khuaån maát khaû naêng hình thaønh giaùp moâ, ñoäc löïc giaûm, ñöôïc söû duïng laøm gioáng goác cheá taïo vacxin. - Vacxin BCG duøng tieâm phoøng beänh lao ñöôïc giaûm ñoäc baèng yeáu toá hoùa hoïc: ngöôøi ta phaân laäp, nuoâi caáy vi khuaån lao boø trong moâi tröôøng trong 13 naêm, sau 230 laàn caáy truyeàn, vi khuaån khoâng coøn ñoäc, ñöôïc saûn xuaát vacxin BCG phoøng beänh lao cho boø vaø cho ngöôøi. - Vacxin dòch taû lôïn nhöôïc ñoäc chuûng C ñöôïc giaûm ñoäc baèng phöông phaùp sinh vaät hoïc: virus cöôøng ñoäc dòch taû lôïn ñöôïc tieâm truyeàn lieân tuïc 155 ñôøi qua thoû, trôû thaønh chuûng virus ñöôïc duøng ngaøy nay. - Vacxin dòch taû vòt nhöôïc ñoäc: ñöôïc giaûm ñoäc baèng caùch duøng chuûng virus dòch taû vòt cöôøng ñoäc, caáy truyeàn 41 - 46 ñôøi qua phoâi gaø, khoâng coøn ñoäc löïc gaây beänh cho vòt, ñöôïc saûn xuaát laøm vacxin phoøng beänh dòch taû vòt. Baûng so saùnh öu nhöôïc ñieåm cuûa vacxin soáng vaø vacxin cheát 3. Vacxin döôùi ñôn vò Vacxin döôùi ñôn vò laø vacxin khoâng saûn xuaát töø nguyeân con virus hay nguyeân con vi khuaån maø ñöôïc saûn xuaát töø khaùng nguyeân tinh khieát phaân laäp töø con vi khuaån hay con virus. - Ví duï 1: Vacxin choáng beänh uoán vaùn cho ngöôøi vaø ñoäng vaät: ngöôøi ta nuoâi caáy vi khuaån trong moâi tröôøng, chieát taùch ñoäc toá, giaûm ñoäc baèng yeáu toá hoaù hoïc hoaëc vaät lyù theo nguyeân lyù vacxin cheát. Caùc ñoäc toá cuûa vi khuaån uoán vaùn (clostridium tetani maát hoaït tính gaây beänh ñöôïc goïi laø giaûi ñoäc toá (anatoxin) vaø ñöôïc duøng laøm vacxin. - Ví duï 2: Phaåy khuaån taû gaây beänh nhôø noäi ñoäc toá (enterotoxin), ñöôïc goïi laø ñoäc toá döôùi ñôn vò A raát ñoäc vaø 5 döôùi ñôn vò ñöôïc goïi laø B. Tuy khoâng ñoäc, nhöng 5 döôùi ñôn vò B laïi coù khaû naêng sinh khaùng theå khi tieâm vaøo cô theå baûo veä cô theå choáng ñöôïc phaåy khuaån taû neân ngöôøi ta nuoâi caáy vi khuaån, taùch döôùi ñôn vò B duøng laøm vacxin phoøng beänh taû. Vacxin döôùi ñôn vò coù möùc ñoä thuaàn khieát vaø tinh khieát cao hôn vacxin cheá taïo töø nguyeân con virus hoaëc vi khuaån neân tính maãn caûm, tính sinh khaùng theå vaø tính ñaëc hieäu ñeàu cao. 4. Vacxin theá heä môùi saûn xuaát baèng coâng ngheä gen 1. Khaùi nieäm Vacxin theá heä môùi laø thaønh phaåm cuûa moät quy trình coù söï can thieäp, söû duïng caùc kyõ 7
naêng thao taùc cuûa coâng ngheä gen vaø öùng duïng caùc thaønh töïu nghieân cöùu veà coâng ngheä sinh hoïc vaø sinh hoïc phaân töû. Goïi laø vacxin theá heä môùi ñeå phaân bieät vôùi caùc loaïi vacxin ñaõ ñöôïc nghieân cöùu saûn xuaát baèng caùc phöông phaùp truyeàn thoáng. 2. Nguyeân lyù Trong moät loaïi vacxin, yeáu toá quyeát ñònh tính mieãn dòch chính laø thaønh phaàn protein ñaëc bieät treân beà maët cuûa vi sinh vaät (virus, vi khuaån, ñôn baøo…) gaây beänh. Thaønh phaàn protein naøy ñöôïc goïi laø khaùng nguyeân vaø do moät gen hay moät soá gen coù trong heä gen cuûa vi sinh vaät gaây beänh quyeát ñònh toång hôïp neân. Nhöõng gen chòu traùch nhieäm veà vieäc toång hôïp (hay saûn xuaát) protein khaùng nguyeân ñöôïc goïi laø gen khaùng nguyeân. Neáu taùch gen khaùng nguyeân khoûi vaät lieäu di truyeàn cuûa vi sinh vaät roài gheùp vôùi moät heä thoáng baùm dính trung gian (plasmic vector) thích öùng naøo ñoù thì gen khaùng nguyeân naøy vaãn hoaït ñoäng nhö khi toàn taïi trong heä gen cuûa vi sinh vaät chuû vaø phaân töû protein khaùng nguyeân ñöôïc toång hôïp ra vaãn coù theå coù chöùc naêng nhö cuõ, nghóa laø coù tính sinh mieãn dòch. Cheá phaåm protein khaùng nguyeân ñöôïc taïo ra nhö theá ñöôïc goïi laø vacxin taùi toå hôïp hay vacxin theá heä môùi - vacxin coâng ngheä gen. 3. Phaân loaïi vacxin theá heä môùi: Caên cöù vaøo nguoàn khaùng nguyeân nhaân leân ñöôïc hay khoâng nhaân leân ñöôïc trong cô theå ñoäng vaät, ngöôøi ta chia vacxin theá heä môùi laøm 2 loaïi nhö sau: a). Vacxin coù khaùng nguyeân soáng ñöôïc nhaân leân. Vacxin naøy chia 2 thaønh phaàn chính laø: - Ñoaïn ADN cho khaùng nguyeân chính ñöôïc taùch ra töø vi sinh vaät gaây beänh. - Heä gen cuûa vector (trung gian) daãn truyeàn Hieän nay caùc vector daãn truyeàn ñöôïc choïn laø nhöõng vi sinh vaät (virus, vi khuaån, naám men…) thoâng duïng coù theå nhaân leân ñöôïc ôû nhieàu loaøi ñoäng vaät vaø ñaõ ñöôïc giaûm ñoäc hoaëc voâ ñoäc baèng kyõ thuaät gen. Thí duï 1: Vi khuaån thöông haøn (Salmonella Typhinurium) khoâng ñoäc ñöôïc choïn laøm vector daãn truyeàn ñeå saûn xuaát caùc vacxin theá heä môùi (vacxin coâng ngheä gen) nhö: vacxin cuùm, vacxin soát xuaát huyeát, vacxin lieân caàu khuaån, kyù sinh truøng soát reùt. Ngöôøi ta cuõng duøng virus ñaäu boø laøm vector daãn truyeàn ñeå saûn xuaát: vacxin Niucatxôn vôùi gen maõ hoùa khaùng nguyeân F, vacxin cuùm vôùi gen maõ hoùa khaùng nguyeân H vaø N Thí duï 2: Vacxin axit nucleic (vacxin ADN): Loaïi vacxin naøy ñöôïc coi laø vacxin coù trieån voïng lôùn, nhö: vacxin ADN chöùa gen H vaø N choáng cuùm. Thí duï 3: Vacxin xoùa gen ñoäc: laø vacxin chöùa yeáu toá gaây beänh ñöôïc laøm nhöôïc ñoäc baèng kyõ thuaät gen caét boû gen ñoäc. Ñeå taïo ra gioáng goác saûn xuaát vacxin cuùm gia caàm, hieän taïi Boä y teá vaø Vieän Khoa hoïc Coâng ngheä Vieät Nam ñaõ nhaäp ngoaïi chuûng virus NiBRG - 14 töø Vieän tieâu chuaån vaø kieåm nghieäm sinh phaåm Quoác gia (Vöông Quoác Anh). Chuûng NiBRG - 14 ñöôïc taïo ra baèng kyõ thuaät di truyeàn thoâng qua vieäc gheùp 6 gen cuûa chuûng PR8/34 (H1N1) vôùi 2 gen cuûa chuûng virus A/Vietnam/1194/2004 (H5N1). Rieâng gen H5 bò loaïi 4 axit amin ôû vuøng ñoäc. Chuûng virus naøy coù theå nuoâi caáy treân phoâi gaø. Vacxin phoøng beänh giaû daïi cuõng laø moät vacxin nhöôïc ñoäc taïo ra theo kieåu treân. 8
b). Vacxin coù nguoàn goác khaùng nguyeân khoâng nhaân leân Loaïi vacxin naøy ñöôïc saûn xuaát baèng caùch taùch gen khaùng nguyeân gaây beänh, gheùp vaøo heä gen cuûa moät loaïi vi sinh vaät laøm vector daãn truyeàn (virus, vi khuaån, naám men), nuoâi caáy vi khuaån taùi toå hôïp naøy trong moâi tröôøng thích öùng nhö heä thoáng thieát bò leân men lôùn, löôïng protein seõ ñöôïc saûn xuaát ra nhieàu, sau ñoù chieát taùch protein khaùng nguyeân ñeå laøm vacxin. Baèng phöông phaùp naøy, ngöôøi ta ñaõ cheá taïo ñöôïc vacxin phoøng daïi Rabisin taïo ñöôïc mieãn dòch nhanh, oån ñònh vaø thôøi gian toàn taïi cuûa khaùng theå coù theå keùo daøi ñöôïc 1 - 2 naêm khi söû duïng vacxin tieâm phoøng daïi cho choù. Chöông 2 NGUYEÂN TAÉC VAØ CAÙC QUY ÑÒNH SÖÛ DUÏNG VACXIN THUÙ Y I. NGUYEÂN TAÉC SÖÛ DUÏNG VACXIN THUÙ Y Ñeå coù ñöôïc hieäu quaû nhö mong muoán sau khi tieâm phoøng vacxin thì vieäc söû duïng vacxin ñuùng nguyeân taéc luoân laø ñieàu kieän tieân quyeát. Söû duïng vacxin sai nguyeân taéc khoâng nhöõng khoâng mang laïi hieäu quaû phoøng beänh maø coøn daãn ñeán nhieàu nguy cô khaùc nhö laøm giaûm khaû naêng ñeà khaùng cuûa vaät nuoâi, thaäm chí gaây ra nhöõng tai bieán ñaùng tieác. Vì vaäy, trong quaù trình söû duïng vacxin caàn tuaân thuû caùc nguyeân taéc sau ñaây: 1. Xaùc ñònh phaïm vi hôïp lyù tieâm vacxin vaø löïa choïn vacxin Vieäc xaùc ñònh chính xaùc vaø hôïp lyù phaïm vi tieâm phoøng cuûa vacxin laø voâ cuøng quan troïng vaø caàn thieát, noù ñaûm baûo tính tieát kieäm trong söû duïng vacxin, ñoàng thôøi laïi ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu phoøng beänh. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu naøy thì coâng taùc ñieàu tra veà dòch teã hoïc caàn ñöôïc chuù troïng. Thoâng qua caùc thoâng tin veà dòch teã hoïc vaø baûn ñoà dòch teã hoïc caùc nhaø hoaïch ñònh keá hoaïch tieâm phoøng coù theå xaùc ñònh moät caùch chính xaùc caùc typ vi khuaån, virus ñaõ töøng gaây beänh trong khu vöïc ñònh tieâm laø gì, phaïm vi dòch xaûy ra ôû möùc ñoä roäng hay heïp, laàn cuoái cuøng dòch xaûy ra taïi ñòa phöông ñoù laø khi naøo... töø ñoù ñöa ra keá hoaïch nhaäp chuûng loaïi vaø soá löôïng vacxin hôïp lyù phuïc vuï cho coâng taùc tieâm phoøng taïi ñòa phöông. Ví du:ï trong coâng taùc phoøng beänh lôû moàm long moùng ôû Vieät Nam chuùng ta chæ nhaäp vacxin chöùa caùc typ O, A vaø Asia 1 trong khi virus lôû moàm long moùng coù taát caû 7 typ. Caàn phaûi tieâm phoøng caùc oå dòch cuõ, nhöõng vuøng haøng naêm coù dòch ñe doïa, nhöõng vuøng hai beân ñöôøng giao thoâng troïng yeáu, quanh caùc chôï, xí nghieäp cheá bieán thuù saûn, vuøng bieân giôùi... Khi coù dòch xaûy ra phaûi tieâm choáng dòch trong oå dòch vaø caùc vuøng xung quanh (vuøng bò dòch uy hieáp). Ngoaøi khu vöïc bò uy hieáp laø vuøng an toaøn, maàm beänh khoù coù theå laây lan trong thôøi gian tröôùc maét. Caû ba vuøng ñeàu phaûi tieâm phoøng vacxin cho gia suùc coøn khoûe ñeå taïo ngay moät vaønh ñai an toaøn dòch, ngaên chaën dòch laây lan. Ñoái vôùi nhöõng con nghi laây trong oå dòch ngoaøi vieäc nhanh choùng caùch ly ñeå theo doõi coù theå tieâm huyeát thanh cuøng moät luùc vôùi vacxin ñeå taïo mieãn dòch nhanh choùng nhöng phaûi tieâm ôû hai nôi khaùc nhau vaø chæ öùng duïng vôùi vacxin cheát. Ñoái vôùi gia suùc khaùc loaøi nhöng coù thuï caûm vôùi cuøng beänh thì cuõng caàn ñöôïc tieâm vacxin. 9
Ñeå ñaùp öùng ñöôïc yeâu caàu phoøng beänh thì tieâm phoøng caàn ñaït tyû leä caøng cao caøng toát, noùi chung phaûi ñaït tyû leä toái thieåu 80%, caùc vuøng bò uy hieáp phaûi ñaït tyû leä 90 - 95%. 2. Tieâm phoøng vacxin ñuùng ñoái töôïng Vacxin laø thuoác phoøng beänh cho ñoäng vaät khoûe, chöa maéc beänh. Neáu trong cô theå ñoäng vaät ñaõ mang saün maàm beänh nhöng chöa phaùt ra thì sau khi ñöôïc tieâm khaùng nguyeân cuøng loaïi vôùi maàm beänh coù trong cô theå thì beänh phaùt ra sôùm hôn, naëng hôn. Tröôøng hôïp ngoaïi leä coù theå duøng vacxin maø ñoäng vaät ñaõ nhieãm maàm beänh. Ví duï: söû duïng vacxin choáng beänh daïi cho ngöôøi ñaõ bò choù daïi caén, tröôøng hôïp naøy vacxin ñaõ taïo ra khaùng theå choáng virus daïi tröôùc khi virus daïi leân naõo vaø tieâu dieät virus daïi. ÔÛ beänh dòch taû lôïn vieäc tieâm thaúng vacxin vaøo oå dòch seõ coù taùc duïng loaïi tröø nhanh con maéc beänh naëng, coøn nhöõng con maéc beänh nheï hoaëc chöa maéc beänh seõ taïo ñöôïc mieãn dòch. Bình thöôøng khoâng duøng vacxin cho ñoäng vaät quaù non vaø thaän troïng vôùi ñoäng vaät coù thai. ÔÛ ñoäng vaät non, caùc cô quan ñaûm nhaän chöùc naêng mieãn dòch baûo veä cô theå chöa hoaøn chænh neân ñaùp öùng mieãn dòch vôùi vacxin coøn yeáu, khoâng nhöõng theá ñoäng vaät non coøn coù moät löôïng khaùng theå thuï ñoäng do meï truyeàn cho, nhöõng khaùng theå ñoù coù theå ngaên caûn vacxin phaùt huy taùc duïng. Neáu khoâng coù dòch ñe doïa thì chæ neân duøng vacxin cho suùc vaät töø 2 - 7 tuaàn tuoåi, duøng vacxin caøng muoän caøng toát. Khi coù dòch ñe doïa buoäc phaûi tieâm phoøng sôùm cho ñoäng vaät non nhöng sau ñoù caàn tieâm boå sung. ÔÛ ñoäng vaät mang thai, traïng thaùi sinh lyù coù nhieàu thay ñoåi neân duøng vacxin deã gaây ra nhöõng phaûn öùng maïnh vaø laøm saûy thai. Moät lyù do nöõa khieán chuùng ta khoâng neân söû duïng vacxin trong thôøi kyø gia suùc caùi mang thai laø baøo thai seõ nhaàm laãn khaùng nguyeân ñöa vaøo laø thaønh phaàn cuûa baûn thaân noù do ñoù khi sinh ra noù seõ khoâng sinh ñöôïc mieãn dòch ngay caû khi tieâm phoøng baèng loaïi vacxin ñoù (hieän töôïng dung naïp mieãn dòch). Ñaëc bieät khoâng söû duïng vacxin uoáng cho suùc vaät mang thai nhaát laø vacxin nhöôïc ñoäc. 3. Tieâm phoøng ñuùng thôøi gian, ñuùng quy caùch, ñaït tyû leä cao 3. 1. Tieâm ñuùng thôøi gian Phaàn lôùn caùc beänh truyeàn nhieãm thöôøng xaûy ra hoaëc phaùt trieån raàm roä vaøo moät thôøi gian nhaát ñònh trong naêm nhö beänh tuï huyeát truøng vaät nuoâi thöôøng xaûy ra vaøo muøa möa; dòch taû lôïn xaûy ra vaøo vuï ñoâng xuaân; beänh lôû moàm long moùng ôû traâu boø xaûy ra vaøo muøa noùng taäp trung vaøo thaùng 4 - 5. Vì vaäy, ñeå phoøng moät beänh truyeàn nhieãm naøo ñoù caàn tieâm phoøng vacxin tröôùc muøa beänh xaûy ra moät khoaûng thôøi gian ñuû cho cô theå taïo ñöôïc mieãn dòch phoøng veä chaéc chaén (thöôøng laø 2 - 3 tuaàn). Vì vaäy, muøa tieâm phoøng cuûa nöôùc ta thöôøng laø thaùng 3, thaùng 4 vaø thaùng 9, thaùng 10 haøng naêm. Sau khi tieâm phoøng vacxin, cô theå chæ ñöôïc baûo hoä ñoái vôùi beänh ñaõ tieâm phoøng trong khoaûng thôøi gian nhaát ñònh, khoaûng thôøi gian ñoù phuï thuoäc vaøo töøng loaïi vacxin (thöôøng töø 3 - 12 thaùng). Heát thôøi gian ñoù cô theå laïi caûm nhieãm vôùi maàm beänh vì vaäy caàn tieâm nhaéc laïi kòp thôøi ñeå taïo khaû naêng baûo hoä lieân tuïc. Caù bieät coù nhöõng loaïi vacxin seõ gaây ra ñaùp öùng mieãn dòch suoát ñôøi nhö vacxin sôûi ôû ngöôøi. Hieän taïi, do yù thöùc phoøng beänh baèng vacxin cuûa ngöôøi chaên nuoâi chöa cao cuøng vôùi taäp quaùn chaên nuoâi gia ñình, quy moâ chaên nuoâi nhoû leû neân coâng taùc toå chöùc tieâm phoøng cho vaät nuoâi coøn gaëp nhieàu khoù khaên. ÔÛ Vieät Nam, Phaùp leänh Thuù y quy ñònh haøng naêm phaûi tieâm phoøng cho taát caû caùc beänh baét buoäc phaûi tieâm phoøng cho vaät nuoâi vaøo hai ñôït, ñôït moät laø thaùng 3 - 4, ñôït hai laø thaùng 9 - 10. Khoâng nhöõng theá vieäc tieâm phoøng boå sung cho gia suùc môùi sinh, gia suùc môùi nhaäp laø moät vieäc laøm cuõng heát söùc quan troïng. 10
3. 2. Tieâm ñuùng lieàu vaø ñuùng ñöôøng Tieâm ñuùng lieàu: Phaûi tieâm ñuû lieàu vacxin cho ñoäng vaät theo khuyeán caùo cuûa nhaø saûn xuaát ghi treân nhaõn maùc hoaëc trong baûn höôùng daãn keøm theo vacxin. Neáu tieâm quaù lieàu seõ taïo öùc cheá ñaùp öùng mieãn dòch ñoái vôùi cô theå, hieäu giaù khaùng theå ñaëc hieäu taïo ra seõ thaáp, hoaït ñoäng cuûa mieãn dòch teá baøo seõ haïn cheá, laõng phí vacxin, chi phí tieâm phoøng taêng. Ngöôïc laïi neáu tieâm lieàu thaáp hôn lieàu quy ñònh, seõ khoâng ñuû löôïng khaùng nguyeân kích thích cô theå ñaùp öùng mieãn dòch, hieäu giaù khaùng theå ñaëc hieäu vaø hoaït ñoäng mieãn dòch cuûa teá baøo ñeàu thaáp, khoâng taïo ñöôïc khaû naêng phoøng veä cho cô theå. Ñöa vacxin ñuùng ñöôøng quy ñònh: Ñöôøng xaâm nhaäp thích hôïp cuûa töøng loaïi maàm beänh vaøo cô theå ñeå gaây beänh laïi raát khaùc nhau do ñoù ñoái vôùi moãi loaïi vacxin seõ coù moät ñöôøng ñöa vaøo nhaát ñònh. Caùc ñöôøng ñöa vacxin phoå bieán hieän nay laø tieâm baép, tieâm döôùi da, nhoû maét, muõi, khí dung... Khaû naêng ñaùp öùng mieãn dòch cuûa caùc cô quan coù thaåm quyeàn mieãn dòch trong heä thoáng mieãn dòch cuûa cô theå ñoái vôùi vacxin ñöa vaøo cô theå baèng caùc ñöôøng khaùc nhau cuõng khaùc nhau. Vì vaäy, trong quaù trình nghieân cöùu cheá taïo vacxin caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ chuù yù löïa choïn ñöôøng ñöa toái öu vaøo cô theå cho töøng loaïi vacxin. Do ñoù khi söû duïng vacxin tieâm phoøng cho ñoäng vaät neân ñöa theo ñöôøng khuyeán caùo cuûa nhaø saûn xuaát. Ñöôøng thöôøng tieâm vacxin laø tieâm döôùi da, nhaát laø vacxin coù chaát boå trôï vaø tieâm vôùi lieàu löôïng lôùn (vacxin keo pheøn, vacxin tuï huyeát truøng, vacxin ñoùng daáu lôïn). Coù loaïi phaûi tieâm ñuùng döôùi da ñeå traùnh phaûn öùng (vacxin nhöôïc ñoäc nhieät thaùn, nhöôïc ñoäc dòch taû traâu boø, dòch taû lôïn qua thoû...) neáu tieâm lieàu löôïng nhoû thì coù theå tieâm baép thòt. Moät soá vacxin coù theå söû duïng cho uoáng, nhoû maét, nhoû muõi,... Ñeå phoøng beänh ñöôøng hoâ haáp neân löïa choïn vacxin ñöa qua muõi hoaëc maét nhö vacxin Lasota nhoû maét, nhoû muõi phoøng beänh Newcastle cho gaø. Phoøng beänh ñöôøng ruoät neân choïn vacxin cho qua ñöôøng mieäng nhö vacxin E.coli cho uoáng phoøng beänh phaân traéng ôû lôïn con. Ñöôøng ñöa vacxin coøn phuï thuoäc vaøo ñoái töôïng phoøng beänh nhö phoøng beänh daïi cho ñoäng vaät nuoâi coù theå duøng vacxin tieâm nhöng phoøng beänh daïi cho ñoäng vaät hoang daõ nhö choàn, caùo phaûi duøng vacxin qua ñöôøng mieäng. Chuù yù khoâng tieâm vacxin vaøo maïch maùu. 3. 3. Kyõ thuaät söû duïng vacxin Khaû naêng taïo mieãn dòch cuûa vacxin phuï thuoäc raát nhieàu vaøo vieäc söû duïng vacxin coù ñuùng kyõ thuaät hay khoâng. Kyõ thuaät söû duïng vacxin bao goàm kyõ thuaät baûo quaûn vacxin vaø ñöôøng ñöa vacxin. Ñieàu kieän baûo quaûn vacxin phaûi ñaûm baûo, vacxin phaûi ñeå nôi raâm maùt traùnh aùnh saùng tröïc tieáp. Nhieät ñoä thích hôïp cho vieäc baûo quaûn vacxin laø 2 - 40C. Ñaëc bieät vacxin nhöôïc ñoäc cheá töø virus phaûi ñöôïc baûo quaûn ôû - 150C. Tröôùc khi söû duïng phaûi kieåm tra thaät kyõ, neáu thaáy vacxin chuyeån maøu quaù haïn söû duïng phaûi huûy boû. Vacxin phaûi ñaït möùc ñoä baûo hoä lôùn hôn hoaëc baèng 70%. Vò trí tieâm phaûi ñöôïc saùt truøng, duïng cuï tieâm phaûi tieâu ñoäc, lieàu löôïng tieâm phaûi ñaûm baûo. Khi duøng vacxin nhöôïc ñoäc nhaát laø loaïi coù nha baøo thì khoâng laøm vöông vaõi vacxin. Suùc vaät ñöôïc tieâm laø nhöõng con khoûe maïnh, khoâng tieâm vacxin cho nhöõng con ñang oám, nhöõng con quaù gaày yeáu, quaù non, con môùi ñeû, nhöõng con môùi phaãu thuaät chöa laønh, nhöõng con coù nhieàu kyù sinh truøng. Sau khi tieâm caàn nuoâi döôõng, chaêm soùc toát. 11
4. Phoái hôïp caùc loaïi vacxin Tröôùc kia ngöôøi ta söû duïng vacxin nhöôïc ñoäc cheá töø vi sinh vaät soáng ñaõ laøm maát hoaït löïc, vacxin nhöôïc ñoäc ñöôïc cheá töø vi sinh vaät bò laøm cheát baèng caùc taùc nhaân lyù hoùa (nhieät ñoä, hoùa chaát...). Moãi loaïi vacxin chæ mang moät maàm beänh vaø do ñoù noù chæ coù taùc duïng phoøng moät beänh duy nhaát, ñoù chính laø vacxin ñôn giaù. Ngaøy nay, vieäc phoái hôïp nhieàu loaïi khaùng nguyeân trong cuøng moät cheá phaåm vacxin ñeå phoøng beänh cho vaät nuoâi vaø caû cho ngöôøi ngaøy caøng ñöôïc nghieân cöùu vaø söû duïng moät caùch roäng raõi. Trong cuøng moät cheá phaåm vacxin coù theå chöùa tôùi hai loaïi khaùng nguyeân (vacxin nhò giaù) ví duï vacxin tuï daáu 3/2 phoøng ñoàng thôøi hai beänh ñoû laø tuï huyeát truøng lôïn vaø ñoùng daáu lôïn, thaäm chí ba hay nhieàu loaïi khaùng nguyeân khaùc nhau (vacxin töù lieân dòch taû lôïn, phoù thöông haøn, tuï huyeát truøng, ñoùng daáu lôïn) vaø chuùng ñöôïc goïi baèng teân chung laø vacxin ña giaù. Vieäc söû duïng nhieàu loaïi vacxin phoái hôïp vôùi nhau trong cuøng moät cheá phaåm vacxin coù nhieàu öu ñieåm. ÔÛ moät soá beänh truyeàn nhieãm nhaát thieát phaûi söû duïng vacxin nhieàu khaùng nguyeân khi beänh nguyeân goàm nhieàu serotyp khaùc nhau maø mieãn dòch cheùo khoâng ñuû ñeå baûo hoä ñöôïc (nhö beänh lôû moàm long moùng) hoaëc beänh do nhieàu loaïi beänh nguyeân gaây neân (beänh vieâm teo muõi truyeàn nhieãm). Söï keát hôïp nhieàu serotyp hoaëc nhieàu loaïi beänh nguyeân seõ laøm taêng khaû naêng phoøng beänh cuûa vacxin. Khoâng nhöõng theá duøng vacxin ña giaù cho pheùp giaûm soá laàn tieâm chuûng, nhö vaäy giaûm ñöôïc giaù thaønh cuõng nhö giaûm ñöôïc stress cho con vaät. Tuy nhieân chaát boå trôï thích hôïp cho töøng loaïi khaùng nguyeân khaùc nhau laø khoâng gioáng nhau, vì vaäy khoâng theå phoái hôïp moät caùch ngaãu nhieân caùc loaïi vacxin vôùi nhau maø vieäc phoái hôïp naøy caàn phaûi ñöôïc nghieân cöùu vaø thöû nghieäm kyõ löôõng tröôùc khi söû duïng noù cho coâng taùc phoøng beänh. 5. Moät soá ñieàu chuù yù khi söû duïng vaø baûo quaûn vacxin 1. Baûo quaûn vacxin trong ñieàu kieän quy ñònh: - Ñeå trong phoøng laïnh hoaëc tuû laïnh 4 - 100C - Khoâng ñeå vacxin ôû choã noùng, traùnh aùnh saùng maët trôøi - Khoâng giöõ vacxin ôû nhieät ñoä aâm (tröø vacxin virus daïng töôi) 2. Söû duïng:  Kieåm tra loï vacxin tröôùc khi söû duïng: - Traïng thaùi vaät lyù - Maøu saéc - Ñoä trong, ñuïc  Kieåm tra nhaõn loï vacxin: - Teân vacxin: coù ñuùng vôùi nhu caàu khoâng - Soá loâ, soá lieàu, lieàu löôïng söû duïng - Ngaøy saûn xuaát, soá kieåm nghieäm xuaát xöôûng - Thôøi haïn söû duïng, quy caùch baûo quaûn  Khoâng duøng: 12
- Loï vacxin ñaõ coù thay ñoåi veà traïng thaùi vaät lyù - Nuùt loûng, ñaõ coù thay ñoåi veà traïng thaùi vaät lyù - Loï nöùt - Vacxin ñaõ quaù haïn ghi treân nhaõn 3. Thao taùc söû duïng: - Khi pha vacxin: duïng cuï vaø nöôùc sinh lyù phaûi ñöôïc tieät truøng, ñeå nguoäi - Duïng cuï tieâm vacxin, tay ngöôøi pha vacxin, vò trí tieâm cuõng phaûi ñöôïc tieät truøng - Vôùi vacxin soáng: duïng cuï pha thuoác phaûi ñöôïc tieät truøng vaø ñeå nguoäi, khoâng ñöôïc röûa baèng thuoác saùt truøng - Khi duøng xong duïng cuï phaûi ñöôïc tieät truøng trôû laïi, traùnh ñeå vöông vaõi vacxin ra ngoaøi - Khi duøng vacxin phaûi ñöa thuoác ñuùng ñöôøng quy ñònh. 6. Caùc phaûn öùng khoâng mong muoán khi tieâm phoøng vacxin vaø caùch khaéc phuïc Khi tieáp nhaän vacxin, cô theå huy ñoäng boä maùy mieãn dòch ñeå taïo khaùng theå choáng laïi töùc thôøi, löôïng khaùng theå ñaït möùc toái ña sau khoaûng 3 tuaàn tieâm vacxin vaø noù duy trì trong moät thôøi gian nhaát ñònh, coù khi suoát caû ñôøi soáng cuûa con vaät. Nhöõng phaûn öùng khoâng mong muoán khi söû duïng vacxin coù theå laø caùc taùc duïng phuï cuûa vacxin hay nhöõng tai bieán do vieäc söû duïng vacxin gaây ra. Nguyeân nhaân cuûa caùc phaûn öùng naøy hoaëc thuoäc veà thuoäc tính cuûa vacxin hoaëc do baûo quaûn vacxin khoâng toát (ñeå nhieãm khuaån, ñeå ñoâng baêng vôùi vacxin khoâng ñöôïc ñoâng baêng) hoaëc do sai quy cheá söû duïng (sai chæ ñònh, quaù lieàu) vaø ñaëc bieät do ñaùnh giaù chaát löôïng, caáp pheùp xuaát xöôûng, khoâng ñöôïc thöïc hieän chu ñaùo, khoâng ñuùng quy trình kyõ thuaät. Nhöõng phaûn öùng ngoaøi yù muoán nhö vaäy daãn ñeán söï caàn thieát thöïc hieän nghieâm ngaët ñoái vôùi saûn xuaát, kieåm nghieäm vacxin. 6. 1. Nhöõng taùc duïng phuï thöôøng gaëp khi tieâm phoøng vacxin Thöôøng thì caùc loaïi vacxin sau khi ñöôïc tieâm vaøo cô theå ñöôïc coi laø coù hieäu quaû neáu noù gaây ra ñöôïc moät phaûn öùng naøo ñoù, tuy nhieân ôû ñaây ta ñeà caäp ñeán nhöõng phaûn öùng do caùc nguyeân nhaân tieâm khoâng ñuùng vò trí hoaëc do cô theå quaù maãn caûm vôùi cheá phaåm vacxin. Moät phaûn öùng cuïc boä taïi nôi tieâm thöôøng laø söng ñoû, phuø neà, ngöùa choã tieâm, coù khi daãn ñeán ñau, coù khi gaây ra nhöõng noát loeùt thaäm chí taïo moät cuïc cöùng ngay taïi nôi tieâm, moät soá ít tröôøng hôïp coøn thaáy xuaát hieän hieän töôïng vieâm haïch taïi nôi tieâm. Tröôøng hôïp nheï coù theå khoâng caàn can thieäp, sau 24giôø phaûn öùng seõ maát. Tröôøng hôïp nôi tieâm söng to vaø coù thuûy thuõng duøng daàu noùng xoa boùp nôi söng 2 - 3 laàn/ngaøy, cho con vaät nghæ ngôi aên uoáng toát, sau 2 - 3 ngaøy caùc trieäu chöùng seõ khoûi. Moät soá phaûn öùng toaøn thaân ôû daïng nheï coù theå gaëp laø soát nheï töø 0,5 - 10C coù khi leân tôùi 1,50C, con vaät caûm thaáy meät moûi, giaûm aên hoaëc boû aên, nhieàu khi coù phaûn öùng noân oïe, treân beà maët da thaáy noåi meà ñay hay noåi caùc ban ñoû vôùi nhieàu kích thöôùc vaø hình daïng khaùc nhau. Trieäu chöùng naëng hôn coù theå gaëp laø co thaét pheá quaûn, ngaát, haï huyeát aùp, beänh thaàn kinh, loaïn thò, lieät... Neáu caùc phaûn öùng ôû theå nheï chæ caàn ñeå vaät nuoâi nghæ ngôi nôi thoaùng maùt, cho aên thöùc aên loaõng, giaøu ñaïm, tieâm caùc loaïi vitamin vaø thuoác trôï söùc (cafein natri benzoat 25%). Khi con vaät soát cao, caùc trieäu chöùng toaøn thaân naëng coù theå duøng khaùng sinh keát hôïp vôùi thuoác haï soát (paracetamol, diclofenac 2,5%...) vaø caùc loaïi vitamin (B1, C) ñeå tieâm baép, 13
chaêm soùc nuoâi döôõng toát ñeán khi vaät nuoâi heát trieäu chöùng, neáu con vaät soát quaù cao phaûi duøng thuoác haï soát. 6. 2. Nhöõng tai bieán khi söû duïng vacxin Beân caïnh nhöõng phaûn öùng coù ích vaø nhöõng phaûn öùng phuï nheï coù theå töï qua khoûi, vacxin vaãn gaây ra nhöõng tai bieán ngoaøi yù muoán. Coù raát nhieàu nguyeân nhaân daãn ñeán tình traïng naøy, tuy nhieân tröôùc heát phaûi keå ñeán laø do coù caùc thaønh phaàn thöøa trong cheá phaåm vacxin (khoâng phaûi laø thaønh phaàn khaùng nguyeân mang tính quyeát ñònh) gaây ra, cuõng coù theå do vieäc tieâm phoøng vacxin trong luùc cô theå vaät nuoâi ñang maéc moät beänh caáp tính hay moät soá beänh maïn tính naëng, gia suùc ñang soát hay tieâu chaûy, gia suùc bò suy dinh döôõng... Moät soá loaïi vacxin khoâng söû duïng cho gia suùc mang thai, moät soá loaïi chæ söû duïng cho vaät nuoâi ôû moät löùa tuoåi nhaát ñònh... Ngay caû khi tuyeät ñoái hoùa chaát löôïng cuûa taát caû caùc loaïi chaát boå trôï trong thaønh phaàn cuûa vacxin thì vieäc xaûy ra caùc tai bieán laø ñieàu khoâng theå traùnh khoûi. Trong thuù y, khi söû duïng vacxin thöôøng gaëp nhöõng tai bieán do söû duïng vacxin quaù lieàu löôïng quy ñònh hoaëc tieâm vacxin khi cô theå ñang mang chính maàm beänh cuûa khaùng nguyeân ñöôïc ñöa vaøo, vì vaäy sau khi tieâm vacxin coù nhöõng beänh seõ nhanh buøng phaùt hôn vaø naëng hôn so vôùi khi khoâng tieâm. Lôïi duïng ñaëc ñieåm naøy maø ngöôøi ta coù theå tieâm vacxin cho vaät nuoâi ñeå chaån ñoaùn sôùm xem vaät nuoâi coù ñang mang maàm beänh naøo ñoù khoâng. Nhöõng tai bieán thöôøng gaëp khi söû duïng vacxin coù theå keå ñeán laø nhieãm beänh, caùc beänh mieãn dòch, soác quaù maãn vaø nguy cô bieán chuûng cuûa maàm beänh. a. Nhieãm beänh Vacxin soáng, giaûm ñoäc löïc coù theå gaây beänh cho caùc cô theå bò suy giaûm mieãn dòch. Nguy cô gaây ra hieän töôïng ñoù laø do caùc thaønh phaàn khaùng nguyeân laø vi sinh vaät coù theå hoài phuïc trôû laïi, moät taùc nhaân bò laøm giaûm ñoäc löïc tìm laïi ñöôïc ñoäc tính cuûa mình vaø trôû thaønh maàm beänh taùc ñoäng leân cô theå. Tröôøng hôïp naøy coù theå xaûy ra khi tieâm quaù lieàu löôïng vacxin quy ñònh vaøo cô theå hoaëc quaù trình baûo quaûn, vaän chuyeån vaø söû duïng vacxin sai quy caùch laøm cho khaùng nguyeân tìm laïi ñöôïc ñoäc löïc cuûa mình ñeå gaây beänh. Nguy cô naøy ôû vacxin ngöøa baïi lieät ôû treû nhoû laø 10-7, nghóa laø cöù 10 trieäu treû em uoáng vacxin Sabin thì coù moät em tai naïn loaïi naøy. Ñieàu naøy khoâng ngaên caûn ñöôïc vieäc söû duïng vacxin naøy bôûi leõ tæ leä ñoù ñöôïc xem laø chaáp nhaän ñöôïc. Nguy cô treân cuõng coù theå xaûy ra do cheá phaåm vacxin nhieãm caùc taùc nhaân gaây beänh khaùc vaøo. Ñieàu naøy coù theå haïn cheá baèng caùc quy trình saûn xuaát, baûo quaûn vaø söû duïng chaët cheõ. b. Beänh mieãn dòch Thöû nghieäm vacxin phoøng beänh daïi treân cöøu cho thaáy coù xaùc suaát gaây EAE, moät beänh töï mieãn treân heä thaàn kinh khoaûng 1/3000 - 1/1000. Lyù do coù theå laø do vacxin chieát xuaát töø naõo choù ñaõ mang theo caû nhöõng maåu protein cuûa teá baøo thaàn kinh, khi taïo mieãn dòch cô theå (ñöôïc tieâm) ñaõ taïo ra caû khaùng theå choáng laïi caáu truùc thaàn kinh cuûa mình. Vac xin phoøng ho gaø coù theå gaây soác keøm di chöùng thaàn kinh vôùi xaùc suaát 10-4 - 10-6. Vieäc tinh loïc vacxin naøy seõ laøm taêng möùc an toaøn khi söû duïng nhöng ñoàng nghóa vôùi vieäc laøm giaûm hieäu quaû cuûa noù. c. Soác quaù maãn Thöôøng xaûy ra ngay sau khi tieâm vacxin do vacxin chöùa löôïng ñoäc toá cao chöa ñöôïc voâ hoaït trieät ñeå. Bieåu hieän cuûa quaù trình naøy thöôøng laø con vaät khoù thôû, nieâm maïc maét, muõi 14
ñoû öûng, caùc cô ñaëc bieät laø caùc cô vaân rung maïnh, caùc trieäu chöùng thaàn kinh keøm theo nhö giaõy giuïa, keâu roáng. Naëng hôn coøn coù theå gaëp laø hieän töôïng æa ñaùi lung tung, suøi boït meùp, nieâm maïc tím taùi... Khi ñoäng vaät soác quaù maãn phaûi can thieäp khaån tröông, kòp thôøi baèng caùch ñöa ngay ñoäng vaät vaøo nôi thoaùng maùt yeân tónh ôû tö theá ñaàu cao hôn ñuoâi cho ñoäng vaät deã thôû, xoa boùp vuøng ngöïc ñeå taêng cöôøng hoâ haáp vaø nhòp tim. Duøng caùc loaïi thuoác khaùng Histamin nhö: Dimedron, Ephedrin, Phenegan, Adrenalin..., keát hôïp truyeàn dung dòch sinh lyù maën hoaëc sinh lyù ngoït coù troän theâm vitamin B1 hoaëc vitamin C. d. Taïo ra nhöõng bieán chuûng môùi Ñieàu naøy xaûy ra khi khaùng nguyeân ñöôïc ñöa vaøo coù caáu truùc gioáng vôùi khaùng nguyeân hieän coù trong cô theå cuûa vaät nuoâi, hieän töôïng naøy cuõng coù theå gaëp khi söû duïng caùc loaïi vacxin nhöôïc ñoäc keùm chaát löôïng. Ñieàu ñoù lyù giaûi taïi sao chuùng ta chæ coù theå tieâm vacxin H5N2 cho gaø ñeå phoøng cuùm A H5N1 (vacxin dò chuûng). ÔÛ ngöôøi, ñaõ coù moät soá thaûm hoïa vacxin xaûy ra treân theá giôùi maø lòch söû phaùt trieån vacxin ñaõ phaûi ghi nhaän: * Thaûm hoïa Mulkowal: Xaûy ra vaøo thaùng 10 naêm 1902 ôû Mulkowal, AÁn Ñoä, 19 ngöôøi cheát vì uoán vaùn sau khi tieâm vacxin dòch haïch baát hoaït toaøn teá baøo, ñoù laø do vacxin naøy bò nhieãm khuaån trong quaù trình saûn xuaát taïi cô sôû Haffkine ôû Bombay, AÁn Ñoä. * Thaûm hoïa Lucbeck: ÔÛ Lucbeck, Ñöùc khoaûng 250 treû em ñaõ tình côø bò cho uoáng vi khuaån lao ñoäc thay vì vacxin BCG khoâng ñoäc. Ñoù laø söï nhaàm laãn trong phoøng thí nghieäm do ñeå chung vi khuaån lao ñoäc vaø vi khuaån lao khoâng ñoäc ñeå saûn xuaát vacxin. Keát quaû laø 72 treû cheát do lao trong voøng 12 thaùng. Töø thaûm hoïa naøy, ngöôøi ta ñaõ ñöa ra nhöõng quy ñònh ñaûm baûo an toaøn cho phoøng thí nghieäm vaø ñoäi nguõ nhaân vieân. * Thaûm hoïa Cutter: Vacxin baïi lieät baát hoaït Salk saûn xuaát taïi Myõ ñaõ ñöôïc cô quan kieåm ñònh quoác gia FDA caáp ñaêng kyù söû duïng. Thaùng 4 naêm 1955, coù 120.000 treû em ñöôïc tieâm loâ vacxin Salk saûn xuaát taïi Cutter, California. Keát quaû laø 60 treû em bò lieät, nguyeân nhaân do phaïm sai laàm trong saûn xuaát, xöû lyù khoâng ñuû noàng ñoä formaline neân virus baïi lieät cöôøng ñoäc trong vacxin vaãn coøn soáng. * Thaûm hoïa vacxin cuùm lôïn: Muøa xuaân 1976 ôû Myõ, töø vuï dòch cuùm gaây cheát ngöôøi, ngöôøi ta ñaõ phaân laäp ñöôïc moät chuûng virus cuùm töø lôïn coù coâng thöùc khaùng nguyeân HSw1N1, chuûng virus naøy coù caáu truùc khaùng nguyeân gioáng vôùi virus cuùm ñaõ gaây ñaïi dòch naêm 1918 - 1919 vôùi ñaëc tính gaây töû vong cao. Cô quan y teá Myõ cho saûn xuaát vacxin cuùm töø chuûng virus naøy ñeå duøng roäng raõi tröôùc muøa phaùt dòch. Thaùng 12 naêm 1976, khoaûng 45 trieäu lieàu vacxin cuùm lôïn ñaõ ñöôïc duøng cho ngöôøi. Ngay sau ñoù, nhöõng ngöôøi ñöôïc tieâm vacxin xuaát hieän hoäi chöùng vieâm ña thaàn kinh naëng. II. QUY ÑÒNH VEÀ VIEÄC TIEÂM PHOØNG BAÉT BUOÄC VACXIN CHO GIA SUÙC VAØ GIA CAÀM ÔÛ VIEÄT NAM 1. Phaïm vi, ñoái töôïng aùp duïng (1). Quy ñònh naøy ñöôïc aùp duïng ñoái vôùi gia suùc, gia caàm trong dieän phaûi tieâm phoøng taïi caùc hoä gia ñình, caù nhaân, cô sôû chaên nuoâi ñoäng vaät taäp trung. (2). Toå chöùc, caù nhaân trong nöôùc, nöôùc ngoaøi coù hoaït ñoäng chaên nuoâi gia suùc, gia caàm treân laõnh thoå Vieät Nam phaûi tuaân theo qui ñònh naøy. 15
2. Giaûi thích thuaät ngöõ (1). Gia suùc, gia caàm thuoäc dieän tieâm phoøng laø gia suùc, gia caàm trong vuøng quy ñònh phaûi tieâm phoøng vaø coù ñuû ñieàu kieän ñeå tieâm phoøng (khoâng tính gia suùc ñang maéc beänh, coù chöûa kyø cuoái, gia suùc môùi sinh). (2). Tieâm phoøng ñònh kyø laø tieâm phoøng vaøo thôøi gian nhaát ñònh ñöôïc quy ñònh trong naêm tuøy theo töøng beänh. (3). Tieâm phoøng boå sung laø tieâm phoøng ngoaøi thôøi gian tieâm ñònh kyø ñoái vôùi gia suùc môùi sinh ñeán ñoä tuoåi tieâm phoøng, gia suùc môùi nhaäp ñaøn, gia suùc chöa ñöôïc tieâm trong laàn tieâm ñònh kyø. (4). Tieâm phoøng khaån caáp laø tieâm phoøng khi xaûy ra dòch beänh. 3. Caùc beänh phaûi tieâm phoøng, tyû leä tieâm phoøng (1). Caùc beänh phaûi tieâm phoøng baét buoäc, bao goàm: Beänh lôû moàm long moùng Beänh dòch taû lôïn Beänh nhieät thaùn Beänh tuï huyeát truøng traâu boø, lôïn Beänh daïi Beänh Newcastle Beänh dòch taû vòt Beänh cuùm gia caàm (chæ tieâm ôû vuøng dòch teã) Khi tieâm phoøng nhöõng beänh treân ñaây, tyû leä tieâm phoøng phaûi ñaït 100% cho gia suùc, gia caàm trong dieän tieâm. (2). Nhöõng beänh khaùc: tieâm phoøng ñeå khoáng cheá, thanh toaùn dòch beänh theo ñeà nghò cuûa Cuïc Thuù y. 4. Tieâm phoøng ñoái vôùi töøng beänh 4.1. Beänh lôû moàm long moùng (1). Ñoái töôïng tieâm phoøng bao goàm traâu, boø, deâ, cöøu, lôïn naùi, lôïn ñöïc gioáng. (2). Phaïm vi tieâm phoøng: a) Tieâm phoøng ñònh kyø ñoái vôùi caùc huyeän, quaän, thò xaõ, thaønh phoá thuoäc tænh (sau ñaây goïi chung laø caáp huyeän) coù bieân giôùi vôùi caùc nöôùc khaùc; caùc xaõ, phöôøng, thò traán (sau ñaây goïi chung laø caáp xaõ) ñaõ xaûy ra dòch trong voøng 2 naêm tröôùc ñoù. Tieâm 2 laàn trong naêm, laàn sau caùch laàn tröôùc 6 thaùng; thôøi gian tieâm vaøo thaùng 3 - 4 vaø thaùng 9 - 10 haøng naêm. b) Tieâm phoøng khaån caáp khi coù dòch xaûy ra: tieâm gia suùc maãn caûm vôùi beänh taïi caùc thoân, aáp, xaõ, huyeän xung quanh nôi xaûy ra dòch, tieâm töø ngoaøi vaøo trong. Chi cuïc Thuù y quyeát ñònh vuøng tieâm tuøy theo tính chaát laây lan cuûa beänh. 16
(3). Cheá ñoä tieâm phoøng: a) Ñoái vôùi vuøng bieân giôùi tieâm lieân tuïc 5 naêm. Thôøi gian tieâm coù theå keùo daøi, vuøng tieâm coù theå thu heïp tuøy theo tình hình dòch beänh taïi nôi ñoù vaø tình hình dòch beänh ôû nöôùc laùng gieàng. b) Ñoái vôùi vuøng oå dòch cuõ (bao goàm vuøng coù dòch vaø vuøng bò dòch uy hieáp) khoâng thuoäc vuøng bieân giôùi; tieâm lieân tuïc trong 2 naêm, sau ñoù khoâng tieâm nöõa neáu trong thôøi gian 2 naêm ñoù khoâng xaûy ra dòch. c) Nhöõng tænh naèm trong vuøng döï kieán thanh toaùn beänh khoâng phaûi tieâm phoøng. (4). Lieàu löôïng, ñöôøng tieâm, gia suùc trong dieän tieâm theo höôùng daãn cuûa nhaø saûn xuaát vacxin vaø Cuïc Thuù y. 4. 2. Beänh dòch taû lôïn (1). Ñoái töôïng tieâm phoøng: taát caû caùc loaïi lôïn trong dieän tieâm phoøng. (2). Phaïm vi tieâm phoøng: caùc cô sôû chaên nuoâi taäp trung, chaên nuoâi hoä gia ñình trong phaïm vi caû nöôùc. (3). Tieâm phoøng ñònh kyø moãi naêm 2 laàn vaøo thaùng 3 - 4 vaø 9 - 10 haøng naêm. (4). Tieâm phoøng boå sung ñoái vôùi lôïn môùi sinh, môùi nhaäp veà chöa ñöôïc tieâm trong thôøi gian tieâm ñònh kyø. (5). Tieâm phoøng khaån caáp: khi coù dòch xaûy ra, tieâm thaúng vaøo oå dòch trong phaïm vi xaõ coù dòch. (6). Lieàu löôïng, ñöôøng tieâm, lôïn trong dieän tieâm theo höôùng daãn cuûa nhaø saûn xuaát vacxin. 4. 3. Beänh nhieät thaùn (1). Ñoái töôïng tieâm phoøng: traâu, boø, ngöïa. (2). Phaïm vi tieâm phoøng: caùc tænh coù dòch trong thôøi gian 10 naêm tính töø oå dòch cuoái cuøng. (3). Tieâm phoøng ñònh kyø moãi naêm 2 laàn vaøo thaùng 3 - 4 vaø 9 - 10 haøng naêm. (4). Tieâm phoøng boå sung ñoái vôùi gia suùc môùi sinh, gia suùc thuoäc dieän tieâm phoøng môùi nhaäp veà. (5). Lieàu löôïng, ñöôøng tieâm, gia suùc trong dieän tieâm theo höôùng daãn cuûa nhaø saûn xuaát vacxin 4. 4. Beänh tuï huyeát truøng (1). Ñoái töôïng tieâm phoøng: traâu, boø, lôïn. (2). Phaïm vi tieâm phoøng: caùc cô sôû chaên nuoâi taäp trung, chaên nuoâi hoä gia ñình trong phaïm vi caû nöôùc. (3). Tieâm phoøng ñònh kyø moãi naêm 2 laàn vaøo thaùng 3 - 4 vaø 9 - 10 haøng naêm. (4). Tieâm phoøng boå sung ñoái vôùi gia suùc môùi sinh, gia suùc thuoäc dieän tieâm phoøng môùi nhaäp veà. (5). Lieàu löôïng, ñöôøng tieâm, gia suùc trong dieän tieâm theo höôùng daãn cuûa nhaø saûn xuaát vacxin 4. 5. Beänh lôïn ñoùng daáu. (1). Ñoái töôïng tieâm phoøng: lôïn caùc löùa tuoåi (tröø lôïn con ñang theo meï). 17
(2). Phaïm vi tieâm phoøng: caùc cô sôû chaên nuoâi taäp trung, chaên nuoâi hoä gia ñình (3). Tieâm phoøng ñònh kyø naêm 2 laàn. Coù theå tieâm boå sung theo löùa tuoåi. (4). Lieàu löôïng, ñöôøng tieâm, gia suùc trong dieän tieâm theo höôùng daãn cuûa nhaø saûn xuaát vacxin 4. 6. Beänh daïi (1). Ñoái töôïng tieâm phoøng: choù, meøo nuoâi. (2). Phaïm vi tieâm phoøng: caù nhaân, toå chöùc trong phaïm vi caû nöôùc. (3). Tieâm phoøng ñònh kyø moãi naêm 1 laàn baèng vacxin teá baøo. (4). Tieâm phoøng boå sung cho choù, meøo môùi sinh. (5). Lieàu löôïng, ñöôøng tieâm, gia suùc trong dieän tieâm theo höôùng daãn cuûa nhaø saûn xuaát vacxin. 4. 7. Beänh Newcastle (1). Ñoái töôïng tieâm phoøng: gaø caùc löùa tuoåi. (2). Phaïm vi tieâm phoøng: caùc cô sôû chaên nuoâi taäp trung, chaên nuoâi hoä gia ñình trong phaïm vi caû nöôùc. (3). Tieâm phoøng ñònh kyø moãi naêm 2 laàn. Tuøy theo löùa tuoåi gaø, loaïi vacxin. Coù theå nhoû vacxin vaøo maét, muõi hoaëc tieâm ñoái vôùi chaên nuoâi hoä gia ñình, caù nhaân. Ñoái vôùi caùc cô sôû chaên nuoâi taäp trung tieâm phoøng theo lòch. (4). Lieàu löôïng, ñöôøng tieâm, gia caàm trong dieän tieâm theo höôùng daãn cuûa nhaø saûn xuaát vacxin. 4. 8. Beänh dòch taû vòt (1). Ñoái töôïng tieâm phoøng: vòt, ngan caùc löùa tuoåi (2). Phaïm vi tieâm phoøng: caùc cô sôû chaên nuoâi taäp trung, chaên nuoâi hoä gia ñình trong phaïm vi caû nöôùc. (3). Tieâm phoøng ñònh kyø moãi naêm 2 laàn, tuøy theo löùa tuoåi. (4). Lieàu löôïng, ñöôøng tieâm, gia caàm trong dieän tieâm theo höôùng daãn cuûa nhaø saûn xuaát vacxin. 4. 9. Beänh cuùm gia caàm. (1). Ñoái töôïng tieâm phoøng: gaø, vòt, ngan… caùc löùa tuoåi. (2). Phaïm vi tieâm phoøng: caùc ñòa phöông, caùc cô sôû chaên nuoâi taäp trung, caùc noâng hoä nhöng chæ tieâm ôû vuøng dòch teã (caùc oå dòch cuõ vaø caùc vuøng coù nguy cô cao) (3) Tieâm phoøng ñònh kyø: naêm 2 laàn, coù tieâm boå xung theo löùa tuoåi. (4) Lieàu löôïng, ñöôøng tieâm, gia caàm trong dieän tieâm theo höôùng daãn cuûa nhaø saûn xuaát vacxin. 5. Traùch nhieäm thöïc hieän (1). Toå chöùc, caù nhaân chaên nuoâi ñoäng vaät phaûi nghieâm chænh chaáp haønh baûn Quy ñònh naøy. (2). Cô quan quaûn lyù nhaø nöôùc chuyeân ngaønh veà thuù y caùc tænh, thaønh phoá tröïc thuoäc 18
trung öông coù traùch nhieäm laäp keá hoaïch vaø toå chöùc thöïc hieän vieäc tieâm phoøng, höôùng daãn vieäc söû duïng, baûo quaûn vacxin. (3). Cuïc Thuù y coù traùch nhieäm höôùng daãn vieäc tieâm phoøng baét buoäc vacxin cho gia suùc, gia caàm khi coù dòch beänh xaûy ra. Chöông 3 LÒCH SÖÛ DUÏNG VACXIN PHOØNG BEÄNH CHO GIA SUÙC, GIA CAÀM I. MOÄT SOÁ QUY ÑÒNH CHUNG VEÀ LÒCH TIEÂM PHOØNG 1. Tröôøng hôïp khoâng coù dòch xaûy ra Trong taøi lieäu naøy trình baøy lòch tieâm phoøng chung theo quy ñònh cuûa Boä Noâng nghieäp vaø Phaùt trieån noâng thoân vaø höôùng daãn cuûa Cuïc Thuù y. Theo höôùng daãn cuûa Cuïc Thuù y, tieâm vacxin theo ñònh kyø 2 laàn/naêm vaø coù tieâm boå sung tuøy loaïi dòch beänh khi maø thôøi gian mieãn dòch cuûa gia suùc, gia caàm ñaõ gaàn heát hoaëc ñaõ heát ñeå taïo mieãn dòch kheùp kín cho vaät nuoâi. Thí duï: Tieâm vacxin cheát keo pheøn phoøng beänh ñoùng daáu cho lôïn, lôïn coù mieãn dòch keùo daøi 7 thaùng neân ngöôøi ta tieâm vacxin 2 laàn/naêm cho lôïn. Tieâm vacxin Rabisin cho choù, choù coù mieãn dòch töø 12 - 14 thaùng neân tieâm ñònh kyø cho choù: 12 thaùng/laàn. Lòch tieâm phoøng cho gia suùc, gia caàm ôû caùc vuøng sinh thaùi vaø ôû caùc ñieàu kieän saûn xuaát caàn phaûi thay ñoåi vaø theo höôùng daãn cuï theå cuûa caùc cô quan thuù y vuøng vaø phaûi toå chöùc taäp huaán cho caùc chi cuïc thuù y trong moãi vuøng, vì: - Moãi vuøng, caùc beänh truyeàn nhieãm ôû gia suùc vaø gia caàm löu haønh theo caùc ñaëc ñieåm dòch teã khaùc nhau. Caùc ñaëc ñieåm dòch teã laïi phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän sinh thaùi vaø khí töôïng thuûy vaên. Ñaây laø caùc ñieàu kieän laøm cho dòch beänh phaùt sinh vaø phaùt trieån khaùc nhau trong moãi vuøng. Thí duï: caùc tænh mieàn Baéc coù 4 muøa roõ reät (xuaân, haï, thu, ñoâng). ÔÛ caùc tænh töø Nam Trung Boä, Taây Nguyeân ñeán vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long laïi chæ chia ra hai muøa laø muøa möa vaø muøa khoâ, khí haäu noùng quanh naêm. Tuï huyeát truøng lôïn thöôøng xaûy ra dòch vaøo muøa möa ôû phía Baéc vaø phaûi tieâm vacxin vaøo tröôùc muøa möa, khoaûng thaùng 3 nhöng ôû mieàn Nam laïi phaûi tieâm vacxin vaøo tröôùc muøa möa, khoaûng thaùng 6. - Lòch tieâm phoøng coøn phuï thuoäc vaøo ñieàu kieän saûn xuaát noâng nghieäp. Thí duï: toå chöùc tieâm vacxin phoøng beänh cho vaät nuoâi ôû caùc tænh phía Baéc phaûi tieâm vaøo hai thôøi ñieåm laøm xong vuï luùa chieâm xuaân vaø luùa muøa vaøo khoaûng thaùng 3 - 4 vaø 8 - 9 haøng naêm. Caùc cô sôû chaên nuoâi quy moâ lôùn, caùc trang traïi vaø gia traïi khoâng phuï thuoäc vaøo muøa vuï saûn xuaát noâng nghieäp thì ngöôøi ta thöôøng toå chöùc tieâm vacxin cho gia suùc, gia caàm vaøo tröôùc muøa dòch beänh phaùt sinh. Nhöng khi tieâm vacxin cho gia suùc, gia caàm thì caùc tænh vaø caùc cô sôû chaên nuoâi caàn coù keá hoaïch phuø hôïp vaø tham khaûo caùc cô quan thuù y vuøng (7 cô quan thuù y vuøng) 19
Chuùng toâi xin giôùi thieäu ñòa chæ cuûa 7 cô quan vuøng nhö sau: (1) Cô quan thuù y vuøng I: Soá 50, ngoõ 102 Tröôøng Chinh - Phöông Mai - Haø Noäi - ÑT: 04.38692627 (2) Cô quan thuù y vuøng II: Soá 23 Ñaø Naüng - Ngoâ Quyeàn - Haûi Phoøng - ÑT: 031383654 (3) Cô quan thuù y vuøng III: Tp Vinh Ngheä An - 0383535741 (4) Cô quan thuù y vuø ng IV: Soá 12 Traàn Quyù Caùp - Haûi Chaâu - Tp. Ñaø Naün g - ÑT: 05113822515 (5) Cô quan thuù y vuøng V: Toå 5 - Khoái 8 - Taân An - Tp.Buoân Ma Thuaät - Ñaéc Laéc - ÑT: 05003877795 (6) Cô quan thuù y vuøng VI: Soá 124 Phaïm Theá Hieàn - phöôøng 2 - Quaän 8 - Tp.Hoà Chí Minh ÑT: 0839830717. (7) Cô quan thuù y vuøng VII: Soá 88 Ñöôøng Caùch maïng Thaùng 8 - Tp.Caàn Thô - tænh Caàn Thô ÑT: 0710.3820203 2. Bieän phaùp tieâm phoøng khi coù dòch xaûy ra: Coù theå tieâm vacxin vaøo oå dòch ñeå daäp dòch vaø tieâm vacxin xung quanh oå dòch ñeå khoáng cheá dòch laây lan. - Theo quy ñònh cuûa Cuïc thuù y moät soá vacxin ñöôïc tieâm thaúng vaøo oå dòch ñeå daäp taét dòch. Thí duï: Vacxin dòch taû lôïn chuûng C, ñöôïc tieâm thaúng vaøo oå dòch taû lôïn. Lôïn mang truøng, ñang uû beänh seõ phaùt beänh ngay vaø xöû lyù kòp thôøi (dieät lôïn beänh vaø khoáng cheá ñöôïc dòch). Coøn nhöõng lôïn khoûe seõ ñöôïc mieãn dòch sau tieâm 7 - 10 ngaøy. Vacxin tuï huyeát truøng traâu boø keo pheøn hay nhuõ hoùa cuõng ñöôïc tieâm thaúng vaøo oå dòch. Traâu boø ñaõ nhieãm khuaån seõ phaùt beänh vaø ñöôïc ñieàu trò kòp thôøi. Coøn ñaøn traâu boø khoûe seõ ñöôïc mieãn dòch sau 2 tuaàn leã, choáng laïi ñöôïc vi khuaån xaâm nhaäp. Khi coù dòch muoán tieâm thaúng vaøo oå dòch tuøy töøng loaïi dòch beänh caàn hoûi yù kieán cuûa Chi cuïc Thuù y tænh. - Moät soá beänh dòch khoâng ñöôïc tieâm vacxin vaøo oå dòch vì vaät nuoâi uû beänh seõ phaùt beänh nhanh, cheát nhanh khoâng ñieàu trò ñöôïc vaø khoâng xöû lyù kòp. Thí duï 1: Vacxin cuùm gia caàm voâ hoaït H5N1 khi tieâm vaøo oå dòch, gaø uû beänh seõ phaùt beänh, laây lan sang gia caàm khoûe, cheát sau 3 giôø ñeán 3 ngaøy, cheát haøng loaït. Thí duï 2: Vacxin lôû moàm long moùng caám khoâng ñöôïc tieâm vaøo thaúng oå dòch maø phaûi tieâm phoøng cho traâu boø, lôïn töø vuøng an toaøn xung quanh oå dòch theo hình xoaùy oác vaøo gaàn vuøng coù dòch (vuøng ñeäm). Thí duï 3: Vacxin nhieät thaùn traâu boø khoâng ñöôïc tieâm vaøo oå dòch vì traâu boø uû beänh seõ phaùt beänh caàn ñöôïc ñieàu trò; nhöng ñaây laø beänh coù theå laây sang ngöôøi neân chæ ñöôïc tieâm vacxin bao vaây oå dòch taïo mieãn dòch cho ñaøn traâu boø khoûe. II. LÒCH TIEÂM PHOØNG CUÏ THEÅ ÑOÁI VÔÙI CAÙC ÑOÁI TÖÔÏNG VAÄT NUOÂI 1. Lòch söû duïng vacxin phoøng beänh cho traâu, boø 20