Văn chương Vũ Bằng dưới góc nhìn văn hoá

V¡N CH¦¥NG Vò B»NG D¦íI GãC NH×N V¡N HãA<br /> <br /> <br /> §ç THÞ NGäC CHI(*)<br /> <br /> <br /> <br /> V ò B»ng (1913-1984) lµ nhµ v¨n -<br /> nhµ b¸o - nhµ ho¹t ®éng t×nh b¸o<br /> nh×n riªng, mét ph−¬ng ph¸p riªng bëi<br /> ®iÓm næi bËt trong s¸ng t¸c cña nhµ v¨n<br /> lµ sù kÕt tinh c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa d©n<br /> næi tiÕng víi së tr−êng vÒ truyÖn ng¾n,<br /> tuú bót, bót ký... Th¸ng 6 vÒ, nghÜ ®Õn téc. Khi gãc nh×n v¨n hãa ®· vµ ®ang<br /> truyÒn thèng cña nÒn b¸o chÝ C¸ch thu hót nhiÒu häc gi¶ c¶ trong vµ ngoµi<br /> m¹ng ViÖt Nam vµ h−íng tíi kû niÖm n−íc quan t©m th× còng lµ lóc nã më ra<br /> 100 n¨m ngµy sinh Vò B»ng (6/1913 - nhiÒu ®iÒu kiÖn thuËn lîi (lý luËn vµ<br /> 6/2013), th¾p mét nÐn nhang t−ëng nhí thùc tiÔn) ®Ó nghiªn cøu v¨n ch−¬ng Vò<br /> «ng, suy ngÉm vÒ t¸c phÈm cña «ng, B»ng.(*)<br /> ng−êi cÇm bót h«m nay cµng thÊm thÝa Cã thÓ thÊy, Vò B»ng ho¹t ®éng v¨n<br /> h¬n nhiÒu bµi häc bæ Ých. hãa trong thêi kú v¨n hãa ViÖt Nam cã<br /> Vò B»ng ®· ®Ó l¹i mét khèi l−îng nhiÒu biÕn ®éng phøc t¹p. V¨n ch−¬ng<br /> t¸c phÈm ®å sé, ®a d¹ng ë nhiÒu thÓ Vò B»ng kh«ng chØ n»m trong “vïng<br /> lo¹i. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò tiÕp nhËn v¨n ¶nh h−ëng” cña v¨n hãa thuéc ®Þa -<br /> ch−¬ng Vò B»ng l¹i cã sù kh¸c nhau ë thùc d©n nöa phong kiÕn tr−íc 1945 mµ<br /> mçi giai ®o¹n. Cã nh÷ng giai ®o¹n, vÊn cßn kh«ng tr¸nh khái nh÷ng va ®Ëp,<br /> ®Ò tiÕp nhËn bÞ “ch÷ng l¹i” (v× lý do ®ông ®é víi v¨n hãa Ph¸p khi nh÷ng<br /> chÝnh trÞ) song chóng ta ®Òu nhËn thÊy n¨m th¸ng t¶n c−, håi c−, Vò B»ng sèng<br /> sù ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña ®éi ngò trong lßng Hµ Néi - vïng t¹m chiÕm.<br /> nghiªn cøu phª b×nh v¨n ch−¬ng Vò TiÕp ®ã, hai thËp kû di c− ë miÒn Nam,<br /> B»ng. Tõ khi ®Êt n−íc tiÕn hµnh c«ng Vò B»ng sèng vµ ho¹t ®éng ë ®« thÞ<br /> cuéc §æi míi, ®Æc biÖt ngµy 1/3/2000 Bé miÒn Nam nªn v¨n ch−¬ng «ng cßn cã<br /> Quèc phßng chøng nhËn Vò B»ng lµ sù cä x¸t víi v¨n hãa Mü.<br /> nhµ v¨n - nhµ t×nh b¸o, v¨n ch−¬ng Vò §−¬ng nhiªn, vÊn ®Ò tiÕp biÕn vµ<br /> B»ng ®· ®−îc nh×n nhËn mét c¸ch cëi giao l−u v¨n hãa lµ quy luËt tÊt yÕu cña<br /> më, thÊu ®¸o h¬n. C¸c nhµ nghiªn cøu ®êi sèng, lµ sù vËn ®éng th−êng xuyªn<br /> tËp trung thanh minh, chiªu tuyÕt cho cña x· héi, cña v¨n hãa. Nh−ng sù tiÕp<br /> Vò B»ng vµ kh¼ng ®Þnh nh÷ng ®ãng gãp xóc v¨n hãa ph−¬ng T©y trong thêi ®¹i<br /> cña «ng trong nÒn v¨n ch−¬ng hiÖn ®¹i. Vò B»ng l¹i diÔn ra trong bèi c¶nh phøc<br /> Nghiªn cøu v¨n ch−¬ng Vò B»ng mét<br /> c¸ch cã hÖ thèng vÉn cÇn cã mét gãc (*)<br /> TS., §¹i häc Quèc gia Hµ Néi.<br /> 18 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 6.2013<br /> <br /> <br /> t¹p cña mét ®Êt n−íc cã chiÕn tranh. V× Trong mét thêi gian kh¸ dµi, v¨n<br /> thÕ sù va ®Ëp, ®ông ®é v¨n hãa lu«n ch−¬ng Vò B»ng bÞ trãi chÆt trong<br /> n»m trong t¸c ®éng cña ®Êu tranh c¸ch nh÷ng quan hÖ chÝnh trÞ, quan hÖ x· héi<br /> m¹ng, ®Êu tranh chÝnh trÞ vµ ®Êu tranh phøc t¹p. §· cã kh«ng Ýt nh÷ng lý gi¶i<br /> gi¶i phãng d©n téc. ChÝnh hoµn c¶nh thiªn lÖch, x· héi häc dung tôc, phiÕn<br /> ®Æc biÖt Êy ®· lu«n ®Æt chñ thÓ s¸ng t¹o diÖn víi gãc nh×n cùc ®oan ®Ó xuyªn t¹c<br /> tr−íc nhiÒu th¸ch thøc. Nh− mét chøng b¶n chÊt thÈm mü trong v¨n ch−¬ng Vò<br /> nh©n cña thêi ®¹i ®Çy biÕn ®éng, phøc B»ng, ®¸nh gi¸ sai lÖch vÒ nh©n th©n<br /> t¹p, ng−êi nghÖ sÜ võa ph¶i nç lùc g×n t¸c gi¶. ViÖc chøng nhËn Vò B»ng lµ<br /> gi÷ v¨n ho¸ truyÒn thèng, võa bÞ c−ìng mét nhµ t×nh b¸o, céng víi gãc nh×n v¨n<br /> Ðp tiÕp thu trong sù xung ®ét, ®ông ®é hãa víi biªn ®é nghiªn cøu ®−îc më<br /> gi÷a c¸c nÒn v¨n hãa. NÕu ®Æt v¨n réng ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc ®¸nh gi¸<br /> ch−¬ng Vò B»ng trong mét giao diÖn v¨n ch−¬ng Vò B»ng trë nªn th«ng<br /> v¨n hãa nh− thÕ, ta lu«n nhËn ra trong tho¸ng h¬n, tr¸nh ®−îc c¸i nh×n h¹n<br /> v¨n ch−¬ng cña «ng tiÕng nãi cña kh¸t hÑp, cùc ®oan.<br /> väng g×n gi÷, b¶o tån v¨n hãa truyÒn<br /> thèng vµ sù chèi tõ nh÷ng xu h−íng lai 1. Nh÷ng líp v¨n hãa cÇn kh¶o s¸t trong v¨n<br /> c¨ng, ph¶n v¨n hãa, ph¶n gi¸ trÞ. ch−¬ng Vò B»ng<br /> <br /> S¸ng t¸c cña Vò B»ng ®· ®−îc ghi V¨n ch−¬ng Vò B»ng ®Æt ra nhiÒu<br /> nhËn nh− mét sù ®ãng gãp cho di s¶n vÊn ®Ò cÇn ®−îc nghiªn cøu, lý gi¶i,<br /> v¨n hãa tinh thÇn ng−êi ViÖt. PhÇn lín nh−ng chóng t«i chØ tËp trung vµo<br /> c¸c t¸c phÈm trong hµnh tr×nh s¸ng t¸c nh÷ng vÊn ®Ò cã ý nghÜa v¨n hãa mµ<br /> cña Vò B»ng ®Òu ®Ò cËp ®Õn v¨n hãa. Cã theo chóng t«i, ®©y lµ nh÷ng b×nh diÖn<br /> thÓ nãi, Vò B»ng quan t©m ®Õn v¨n hãa cÇn thiÕt ®Ó kh¶o s¸t vµ tham chiÕu<br /> d©n téc tõ rÊt sím. Bót ký Héi Lim d−íi gãc nh×n v¨n hãa.<br /> ®¨ng trªn An Nam t¹p chÝ n¨m 1930 cã Thø nhÊt: VÊn ®Ò truyÒn thèng vµ<br /> lÏ lµ s¸ng t¸c ®Çu tiªn vÒ vÊn ®Ò nµy. Tõ hiÖn ®¹i ®Æt ra trong v¨n ch−¬ng Vò<br /> ®ã, Th−¬ng nhí m−êi hai, Ng−êi Hµ Néi B»ng nh− mét sù lùa chän ®éc ®¸o trong<br /> nhí ng−êi Hµ Néi, MiÕng ngon Hµ Néi, hµnh tr×nh s¸ng t¹o cña nhµ v¨n. NÕu<br /> Mãn l¹ miÒn Nam, tËp truyÖn ng¾n Mª ®Æt Vò B»ng trong bèi c¶nh v¨n hãa<br /> ch÷, tiÓu thuyÕt Bãng ma nhµ mÖ Ho¸t nh− chóng t«i ®· tr×nh bµy ë trªn th×<br /> vµ hµng lo¹t nh÷ng bµi b¸o (§· cã mét ng−êi ®äc lu«n nhËn thÊy, vÊn ®Ò<br /> ®Þnh nghÜa x¸c thùc vÒ ca dao, tôc ng÷ truyÒn thèng vµ hiÖn ®¹i lu«n cã sù t¸c<br /> ch−a? Tranh gµ, tranh lîn víi ngµy tÕt ®éng qua l¹i trong t− duy nghÖ thuËt<br /> ViÖt Nam, H¸t ¶ ®µo...) lµ nh÷ng s¸ng Vò B»ng. Trong mèi quan hÖ víi hiÖn<br /> t¸c tiªu biÓu kh¼ng ®Þnh mèi quan t©m ®¹i, ®−¬ng nhiªn nhiÒu gi¸ trÞ v¨n hãa<br /> th−êng trùc vÒ v¨n hãa d©n téc cña nhµ truyÒn thèng sÏ ®−îc so¸t xÐt l¹i, lµm<br /> v¨n. Nhµ v¨n kh¼ng ®Þnh “v¨n hãa lµ míi thªm, qua ®ã, ng−êi ®äc sÏ th©u<br /> th−îng tÇng x©y dùng cña mét n−íc” [1], nhËn ®−îc ®©u lµ ch©n gi¸ trÞ, ®©u lµ<br /> “lÞch sö qua ®i, c¸c chÕ ®é x· héi thay ®æi gi¸ trÞ ¶o. C¸c gi¸ trÞ v¨n hãa truyÒn<br /> ®i, duy chØ cã v¨n hãa chÝnh lµ nh©n tè c¬ thèng trong v¨n ch−¬ng Vò B»ng chØ<br /> b¶n ®Ó ®êi sau t×m hiÓu qu¸ khø, häc tËp thËt sù cã ý nghÜa khi nã ®i ®«i víi hiÖn<br /> qu¸ khø, ®Ó tiÕn bé m·i vÒ t−¬ng lai” [1]. ®¹i v× d−íi t¸c ®éng, ¶nh h−ëng cña yÕu<br /> V¨n ch−¬ng Vò B»ng… 19<br /> <br /> tè hiÖn ®¹i, nã ®· kh¼ng ®Þnh ®−îc vÞ trÝ V¨n ch−¬ng Vò B»ng ®· kÕt hîp c¸c gi¸<br /> còng nh− søc m¹nh cña m×nh. Sù tr¨n trÞ cña d©n téc vµ nh©n lo¹i, v−ît lªn<br /> trë vÒ vÎ ®Ñp v¨n hãa truyÒn thèng vµ hoµn c¶nh bÊt th−êng cña chiÕn tranh,<br /> nh÷ng h− hao cña nã trong sù va ®Ëp ®−a ng−êi ®äc ®−îc t¾m m×nh trong v¨n<br /> víi v¨n hãa lai c¨ng hiÖn ®¹i ®· thÓ hãa nguån céi. Trong suèt c¶ thêi kú dµi<br /> hiÖn sù øng xö v¨n hãa, mét c¸ch lùa ®Êt n−íc cã chiÕn tranh, khi mµ v¨n<br /> chän v¨n hãa còng nh− kh¼ng ®Þnh b¶n ch−¬ng ca tông, tuyªn truyÒn phôc vô<br /> lÜnh v¨n hãa trong ngßi bót Vò B»ng. chÝnh trÞ lu«n hiÖn h÷u th× ng−êi ®äc sÏ<br /> Tr©n träng, ngîi ca, yªu quý nh÷ng nÐt t×m thÊy kh«ng nhiÒu vÊn ®Ò ®ã trong<br /> ®Ñp v¨n hãa truyÒn thèng, Vò B»ng ®· v¨n ch−¬ng Vò B»ng. §Ó t¹o ra vá bäc<br /> tõng buån lo, ph¶n øng tr−íc nh÷ng gi¸ an toµn trong ho¹t ®éng t×nh b¸o, ngßi<br /> trÞ bÞ ph¸ vì, ®i ng−îc l¹i víi mü tôc, bót Vò B»ng ®· “tho¸t ra khái” ¸ng v¨n<br /> v¨n hãa truyÒn thèng cña d©n téc. C¸c ca tông, tuyªn truyÒn phôc vô chÝnh trÞ.<br /> bót ký nh− Héi Lim, Héi Lim ®· mÊt, ¤ng ®· rung c¶m, b¾t nhÞp, th¨ng hoa<br /> Héi Lim v¹n tuÕ lµ sù tiÕc nuèi vÒ mét trªn m¹ch nguån cña v¨n hãa truyÒn<br /> ngµy héi “vÏ ®−îc hÕt c¶ t×nh d©n téc”. thèng. Do ®ã, ®éc gi¶ cã thÓ “mÊt ®i”<br /> Bµi ký C¸i bóa con, håi ký Cai, tiÓu nh÷ng ¸ng v¨n vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh<br /> thuyÕt Mét m×nh trong ®ªm tèi, BÌo c¸ch m¹ng nh−ng ®−îc “bï l¹i”, “nhËn<br /> n−íc, truyÖn ng¾n Ngµy mai t«i sÏ thªm” nh÷ng ¸ng v¨n viÕt vÒ nguån céi,<br /> chÕt... lµ sù phª ph¸n nh÷ng hµnh vi vÒ quª h−¬ng xø së.<br /> kh¶ è, sù sa ®äa vÒ ®¹o ®øc, vi ph¹m<br /> Thø ba: DÊu Ên v¨n hãa céng ®ång<br /> thuÇn phong mü tôc. Sau 1954, sèng vµ<br /> trong v¨n ch−¬ng Vò B»ng ®· thÓ hiÖn ë<br /> ho¹t ®éng ë ®« thÞ Sµi Gßn, chøng kiÕn<br /> sù l−u gi÷, kÕt ®äng nh÷ng gi¸ trÞ v¨n<br /> sù ®æi thay cña ®êi sèng kinh tÕ - x·<br /> hãa phi vËt thÓ nh− phong tôc, tËp<br /> héi, v¨n hãa miÒn Nam trong sù tiÕp<br /> qu¸n, lÔ héi, Èm thùc, tÝn ng−ìng...<br /> xóc víi v¨n minh - v¨n hãa Mü, Vò<br /> Nh÷ng nÐt ®Ñp v¨n hãa nµy ®· ®−îc<br /> B»ng ®· ph¶n øng m¹nh mÏ víi nÒn<br /> “phôc nguyªn” trong v¨n ch−¬ng Vò<br /> v¨n minh ®« thÞ mµ «ng gäi ®ã lµ nÒn<br /> B»ng víi ®iÓm s¸ng cña kh«ng gian v¨n<br /> “v¨n minh cña ®ång tiÒn vµ x¸c thÞt”.<br /> hãa Hµ Néi. Bèn m−¬i n¨m g¾n bã víi<br /> Ngßi bót Vò B»ng ®· thÓ hiÖn nh÷ng<br /> Hµ Néi, c¸i m¹ch nguån cña v¨n hãa n¬i<br /> tr¨n trë kh«ng yªn vÒ v¨n hãa truyÒn<br /> ®©y ®· len lái vµ l¸ch s©u vµo c¬ thÓ Vò<br /> thèng.<br /> B»ng. Sèng ë Sµi Gßn, c¸ nh©n v¨n hãa<br /> Thø hai: Trªn c¬ së vÊn ®Ò truyÒn Vò B»ng lu«n c¶m thÊy l¹c loµi. Trë vÒ<br /> thèng vµ hiÖn ®¹i sÏ ®Æt ra vÊn ®Ò d©n víi Hµ Néi, t×m vÒ víi céi nguån b»ng<br /> téc vµ nh©n lo¹i kÕt tinh trong v¨n t©m t−ëng lµ sù lùa chän v¨n hãa ®¸ng<br /> ch−¬ng Vò B»ng nh− mét sù t−¬ng t¸c, tr©n träng vµ c¶m th«ng cña «ng. §ã<br /> céng h−ëng, hçn dung cña nhiÒu hÖ gi¸ còng lµ sù øng xö v¨n hãa ®Ñp ®Ï. Nã<br /> trÞ. Mét d©n téc muèn tån t¹i vµ ph¸t nh− kh¼ng ®Þnh r»ng: mçi vïng v¨n hãa<br /> triÓn th× kh«ng thÓ c« lËp, tù tóc, ®ãng kh«ng chØ kh¸c nhau ë kh«ng gian ®Þa<br /> kÝn, b−ng bÝt trong mét ph¹m vi nhá lý mµ lu«n kÕt ®äng b¶n s¾c v¨n hãa,<br /> hÑp. D©n téc Êy lu«n ph¶i giao tiÕp, häc t¹o ra mét kiÓu gen di truyÒn v¨n hãa<br /> tËp, bæ sung, tiÕp biÕn nh÷ng gi¸ trÞ cña téc ng−êi. Vò B»ng ®· ®¸nh thøc<br /> tiÕn bé, tÝch cùc kh¸c cña nh©n lo¹i. c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa Hµ Néi ®−îc håi<br /> 20 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 6.2013<br /> <br /> <br /> sinh, t−¬i míi trªn m¹ch ngÇm v¨n hãa t©m hån cña kÎ tha h−¬ng. LiÒu thuèc<br /> truyÒn thèng vµ ®ång hµnh trong c¶m c«ng hiÖu nhÊt ®Ó lµm lµnh vÕt th−¬ng<br /> høng s¸ng t¹o. ®ã chÝnh lµ sù trë vÒ bÇu khÝ quyÓn cña<br /> Thø t−: Nh÷ng “mÉu ng−êi v¨n hãa” vïng v¨n hãa céi nguån. Hµ Néi ®· trë<br /> d−íi c¸i nh×n v¨n hãa cña Vò B»ng. C¸c thµnh nçi thæn thøc, kh¾c kho¶i trong<br /> nhµ v¨n-nhµ b¸o lµ con ®Î cña mét nÒn 40 n¨m tha h−¬ng cña Vò B»ng. Nhµ<br /> v¨n hãa nh−ng h¬n hÕt chÝnh hä lµ ®éi v¨n “l¹c lâng ë Sµi Gßn quanh n¨m chãi<br /> ngò quan träng, lµm nªn diÖn m¹o cña chang nhí th−¬ng bèn mïa Hµ Néi.<br /> nÒn v¨n hãa - v¨n häc ViÖt Nam. Vò T©m sù cña Vò B»ng, cña ng−êi tha<br /> B»ng ®· t¹o ra dÊu Ên khi kh¾c häa h−¬ng ¸m ¶nh suèt ®êi anh” [3].<br /> nh÷ng ch©n dung nhµ v¨n - nhµ b¸o cã Qua c¶m thøc v¨n hãa Vò B»ng,<br /> tªn tuæi. Qua nh÷ng “mÉu ng−êi v¨n hãa” kh«ng gian v¨n hãa Hµ Néi hiÖn lªn víi<br /> d−íi ngßi bót Vò B»ng, ng−êi ®äc cßn thiªn nhiªn v¨n hãa, v¨n hãa Èm thùc,<br /> nhËn ra ch©n dung Vò B»ng - h×nh t−îng ho¹t ®éng sinh ho¹t v¨n hãa - lÔ héi vµ<br /> t¸c gi¶ víi t− c¸ch nh− mét chñ thÓ v¨n lÔ TÕt.<br /> hãa, mét ngßi bót cã nhiÒu ®ãng gãp cho Thiªn nhiªn v¨n hãa<br /> diÖn m¹o v¨n hãa - v¨n häc d©n téc. Trong t©m thøc v¨n hãa cña ng−êi<br /> 2. V¨n ch−¬ng Vò B»ng vµ sù kÕt tinh gi¸ trÞ v¨n ViÖt Nam, thiªn nhiªn g¾n bã víi con<br /> hãa Hµ Néi ng−êi hÕt søc s©u s¾c. NÕu hiÓu v¨n hãa<br /> Dßng nguån v¨n hãa Hµ Néi ®· ¨n lµ sù øng xö cña con ng−êi víi m«i<br /> s©u vµo t©m hån Vò B»ng, bëi h¬n giµ tr−êng xung quanh (m«i tr−êng tù<br /> nöa cuéc ®êi, víi 40 n¨m, «ng ®−îc t¾m nhiªn vµ m«i tr−êng x· héi) th× nh÷ng<br /> m×nh trong kh«ng gian v¨n hãa n¬i ®©y. c¶m xóc, suy nghÜ, ph¶n øng cña con<br /> Nhµ v¨n “thô c¶m vµ th©u nhËn” sinh ng−êi tr−íc thiªn nhiªn chÝnh lµ th¸i ®é<br /> quyÓn v¨n hãa Hµ Néi “víi tÊt c¶ thiªn øng xö v¨n hãa cña con ng−êi. Bëi thÕ,<br /> bÈm tù nhiªn vµ n¨ng lùc c¸ nh©n mét thiªn nhiªn gi÷ vai trß nh− mét ®èi<br /> c¸ch m¹nh mÏ, sung m·n nhÊt” [3]. t−îng thÈm mü c¬ b¶n cña sù kh¸m ph¸<br /> Sau sù kiÖn n¨m 1954, cuéc di vµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt.<br /> chuyÓn vµo Sµi Gßn cña Vò B»ng lµ mét Thiªn nhiªn nµo còng vËy, vÉn lµ<br /> sù thay ®æi lín. D−íi l¨ng kÝnh v¨n hãa, n¾ng, m−a, giã, tr¨ng, hµng c©y, gãc<br /> nãi ®óng h¬n lµ sù tån t¹i cña mét nh©n phè, con ®−êng,... nh−ng së dÜ gäi lµ<br /> c¸ch v¨n hãa, sù kiÖn nµy tùa nh− viÖc thiªn nhiªn v¨n hãa bëi con ng−êi ®·<br /> “bÞ bøng ra khái sinh quyÓn v¨n hãa cña v¨n hãa hãa thiªn nhiªn. TiÕp cËn v¨n<br /> m×nh” [3]. “Lßng ng−êi xa nhµ y nh− thÓ ch−¬ng Vò B»ng d−íi gãc nh×n v¨n hãa,<br /> lµ khóc gç bÞ mèi ¨n môc n¸t tù lóc nµo cho phÐp chóng t«i m¹nh d¹n c¾t<br /> kh«ng biÕt (...). Con tim cña ng−êi kh¸ch nghÜa: c¬ chÕ nµo ®· chi phèi c¸ch nh×n,<br /> t−¬ng t− còng ®au èm y nh− lµ gç môc” c¸ch c¶m, c¸ch nghÜ cña Vò B»ng tr−íc<br /> [3]. §iÒu g× ®· gióp Vò B»ng ®øng v÷ng thiªn nhiªn. Nãi ®óng h¬n, ph¸t hiÖn<br /> ë xø ng−êi? G¾ng vøt bá råi l·ng quªn ra Vò B»ng ®· v¨n hãa hãa thiªn nhiªn<br /> quª h−¬ng ®Ó yªu th−¬ng quª ng−êi? qua ngßi bót cña m×nh. Nh×n nhËn vµ<br /> Lµm nh− thÕ cã kh¸c g× “mét sù tù s¸t c¶m xóc tr−íc thiªn nhiªn còng lµ c¸ch<br /> tinh thÇn” (Ph¹m Thµnh H−ng). ChÝnh thÓ hiÖn th¸i ®é øng xö v¨n hãa cña Vò<br /> ®iÒu ®ã ®· t¹o nªn “vÕt nøt to¹c” trong B»ng. Chóng t«i nhËn thÊy, vÎ ®Ñp<br /> V¨n ch−¬ng Vò B»ng… 21<br /> <br /> thiªn nhiªn d−íi l¨ng kÝnh ngßi bót Vò trinh n÷ thÑn thïng, vÐn mµn hoa ë lÇu<br /> B»ng mang ®Ëm dÊu Ên v¨n hãa vïng cao nh×n xuèng ®Ó xem ai lµ tri kØ”, “l¸<br /> Hµ Néi víi ba ®iÓm s¸ng sau ®©y: 1/ xanh «m lÊy nh÷ng qu¶ bµng nh−<br /> Thiªn nhiªn hßa quyÖn víi con ng−êi nh÷ng vßng tay «m Êp ng−êi th−¬ng”,<br /> trong mäi thêi kh¾c cña ngµy, th¸ng, “trªn kh¾p m×nh ®µo −ng öng hång cã<br /> mïa...; 2/ Thiªn nhiªn mang vÎ ®Ñp nh÷ng sîi l«ng t¬ ãng ¸nh nh− l«ng t¬<br /> diÔm t×nh, thanh xu©n, léng lÉy; 3/ trªn mÆt c« g¸i dËy th×” [1].<br /> Thiªn nhiªn ®Ëm thiªn tÝnh n÷. V¨n hãa Èm thùc<br /> Cã thÓ nãi, Vò B»ng ®· lµm mét Vò B»ng ®−îc coi lµ ng−êi viÕt<br /> cuèn lÞch vÒ thiªn nhiªn xø B¾c qua ®Æc nhiÒu, viÕt cã qu¸ tr×nh, viÕt say mª vµ<br /> tr−ng c¶nh vËt, khÝ trêi cña c¸c mïa, ®Ó l¹i Ên t−îng s©u s¾c trong lßng b¹n<br /> c¸c th¸ng trong n¨m g¾n liÒn víi diÔn ®äc vÒ v¨n ho¸ Èm thùc. KÓ tõ t¸c<br /> biÕn t©m tr¹ng. “LÞch thiªn nhiªn” cña phÈm ®Çu tiªn viÕt vÒ miÕng ¨n (trong<br /> Vò B»ng ch¶y theo diÔn biÕn t©m truyÖn ng¾n Giai ®o¹n míi) víi ý nghÜa<br /> tr¹ng. Nã tinh tÕ, s©u s¾c, cô thÓ tíi phª ph¸n sù yÕu hÌn, ®¸nh mÊt nh©n<br /> møc ch¹m ®Õn tõng thêi ®iÓm cô thÓ c¸ch cña con ng−êi (nh©n c¸ch bµ<br /> trong ngµy (s¸ng, tr−a, chiÒu, tèi) vµ c¶ Nhiªu L−¬ng tr−íc miÕng ¨n), nh÷ng<br /> nh÷ng kho¶ng lÆng trong nh÷ng t©m t¸c phÈm viÕt vÒ c¸c mãn ¨n sau nµy<br /> thøc kh¸c nhau. Ta gÆp nh©n vËt tr÷ cña Vò B»ng ®· cã mét sù thay ®æi lín<br /> t×nh trong tÊt c¶ c¸c kho¶ng thêi gian: vÒ nhËn thøc, quan niÖm. Vò B»ng<br /> mïa xu©n, mïa h¹, mïa thu, mïa ®«ng kh«ng chØ dµnh mét quyÓn s¸ch MiÕng<br /> råi ®Õn th¸ng giªng, th¸ng hai, th¸ng ngon Hµ Néi ®Ó viÕt vÒ nÒn v¨n hãa Èm<br /> ba, th¸ng t−... Tõ ph−¬ng trêi Nam, thùc cña ng−êi Hµ Néi mµ trong<br /> gi©y phót nµo Vò B»ng còng ngãng Th−¬ng nhí m−êi hai, «ng còng dµnh<br /> väng vÒ ®Êt B¾c. kh¸ nhiÒu trang viÕt cho nÒn Èm thùc<br /> Thiªn nhiªn Hµ Néi cßn lµ thø nµy. §ã còng lµ mét c¸ch kh¼ng ®Þnh<br /> “thiªn nhiªn diÔm t×nh” trµn ®Çy søc quan niÖm hiÖn ®¹i cña Vò B»ng vÒ<br /> sèng, cã ®ñ nhan s¾c, h−¬ng th¬m, ©m nghÖ thuËt Èm thùc: “Ai b¶o ¨n uèng lµ<br /> thanh thiªn nhiªn. Vò B»ng lu«n c¶m mét nghÖ thuËt. H¬n thÕ, ¨n uèng lµ c¶<br /> nhËn nÐt ®Ñp thiªn nhiªn trong t−¬ng mét nÒn v¨n hãa ®Êy”.<br /> quan víi vÎ ®Ñp cña con ng−êi. Nãi B»ng ngò quan tinh nh¹y, Vò B»ng<br /> ®óng h¬n, thiªn nhiªn trong trang v¨n ®· ph¸t hiÖn ra vÎ ®Ñp b×nh dÞ, quen<br /> Vò B»ng ®Ëm thiªn tÝnh n÷. YÕu tè v¨n thuéc ®»ng sau c¸i ngon. NÕu T¶n §µ<br /> hãa ®Æc biÖt nµy ®· thÓ hiÖn râ nÐt coi Èm thùc lµ mét phÇn th−ëng thøc,<br /> trong c¸ch c¶m nhËn thiªn nhiªn cña béc lé c¸i ng«ng cña kÎ sÜ, Th¹ch Lam<br /> Xu©n DiÖu, Hoµng Phñ Ngäc T−êng, h×nh dung mãn ¨n nh− mét t¸c phÈm<br /> NguyÔn Tu©n... vµ thÊy c¶ trong ngßi nghÖ thuËt th× Vò B»ng ph¸t hiÖn ra<br /> bót Vò B»ng. §Õn víi t¸c phÈm cña Vò tÝnh chÊt céng c¶m trong b÷a ¨n. Mçi<br /> B»ng, lèi vÝ von víi vÎ ®Ñp thiªn nhiªn mãn ¨n, mçi b÷a ¨n tõ kh©u chÕ biÕn<br /> còng ®−îc «ng sö dông víi mËt ®é dµy cho ®Õn bµy biÖn nhÊt nhÊt ph¶i cã ®«ng<br /> ®Æc: tr¨ng th¸ng giªng “non m¬n mën ng−êi (¨n mét m×nh ®au tøc...). §−îc<br /> nh− ng−êi con g¸i ®µo t¬”, “c¸i ®Ñp cña ngåi ¨n víi nhau tøc lµ mét dÞp ®−îc trß<br /> tr¨ng th¸ng giªng lµ c¸i ®Ñp cña nµng chuyÖn, ®−îc t©m t×nh, ®−îc s¨n sãc,<br /> 22 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 6.2013<br /> <br /> <br /> nh×n ng¾m nhau. Vò B»ng cßn ph¸t cïng thêi nh− Th¹ch Lam, NguyÔn<br /> hiÖn ra vµ ch¹m ®óng vµo m¹ch ngÇm Tu©n lµ nh÷ng ng−êi ®i ®Çu trong viÖc<br /> trong t©m thøc Èm thùc ng−êi ViÖt, ®ã n©ng Èm thùc lªn tÇm v¨n hãa. §Ó tõ<br /> lµ tÝnh chÊt tæng hîp. TÝnh tæng hîp ®ã, nh÷ng nhµ v¨n nh− B¨ng S¬n, S¬n<br /> trong nghÖ thuËt ¨n uèng thÓ hiÖn trong Nam, T« Hoµi, Hoµng Phñ Ngäc<br /> c¸ch chÕ biÕn ®å ¨n khiÕn c¸c mãn ¨n T−êng... l¹i tiÕp tôc gãp phÇn n©ng cao<br /> t¸c ®éng vµo ®ñ mäi gi¸c quan. HÇu hÕt nÒn v¨n hãa Èm thùc ViÖt. Trong b÷a<br /> c¸c mãn ¨n ViÖt Nam ®Òu lµ s¶n phÈm ®¹i tiÖc, c¸c mãn ¨n mµ Vò B»ng gãp<br /> cña sù pha chÕ tæng hîp: rau nµy víi dù còng phong phó h¬n c¶ vµ kh«ng<br /> rau kh¸c, rau víi c¸c lo¹i gia vÞ, rau qu¶ gian Èm thùc cña Vò B»ng còng réng<br /> víi c¸ t«m. Chóng tæng hîp l¹i víi nhau, h¬n. Vò B»ng viÕt vÒ miÕng ngon Hµ<br /> bæ sung lÉn nhau ®Ó cho ra nh÷ng mãn Néi h−íng tíi kh«ng gian gia ®×nh vµ<br /> ¨n võa cã ®ñ ngò chÊt (bét - n−íc - kÕt ®äng nh÷ng tinh hoa Èm thùc lång<br /> kho¸ng - ®¹m - bÐo), võa nång nµn khã trong h×nh ¶nh Nam B¾c ph©n ly. §ã<br /> quªn cña ngò vÞ (chua - cay - ngät - còng lµ lóc ng−êi ®äc nhËn ra mét Vò<br /> mÆn - ®¾ng), l¹i võa mang vÎ ®Ñp hµi B»ng ®¾m ®uèi vµ thê phông vÎ ®Ñp<br /> hßa cña ngò s¾c (tr¾ng - xanh - vµng - cña v¨n hãa cæ truyÒn.<br /> ®á - ®en). Ng−êi ®äc cßn nhËn ra râ chÊt<br /> Ho¹t ®éng sinh ho¹t v¨n hãa: lÔ<br /> Hµ Néi thÊm vµo trong tõng mãn ¨n héi, lÔ TÕt<br /> qua c¸ch miªu t¶ cña Vò B»ng. Do sù<br /> gi¸n c¸ch vÒ kh«ng gian - thêi gian vµ C− d©n ViÖt sèng chñ yÕu b»ng<br /> hoµn c¶nh ®Æc biÖt cña kÎ tha h−¬ng mµ nghÒ trång lóa n−íc. Vßng quay cña<br /> trang Èm thùc cña Vò B»ng lu«n cã sù thiªn nhiªn vµ mïa vô t¹o cho hä<br /> so s¸nh gi÷a c¸c mãn ¨n miÒn Nam vµ nh÷ng nhu cÇu t©m linh. Kho¶ng thêi<br /> miÒn B¾c. DÉu r»ng miÒn Nam còng cã gian nghØ ng¬i lµ dÞp ®Ó hä c¶m ¬n thÇn<br /> bao nhiªu hoa th¬m tr¸i ngät, bao nhiªu linh phï hé cho mét mïa mµng ®· qua<br /> mãn l¹, thËm chÝ cã c¶ nh÷ng mãn ¨n vµ cÇu mong thuËn lîi cho mét mïa<br /> gièng xø B¾c nh−ng vÉn kh«ng lµm cho mµng s¾p tíi. DÇn dµ, biÕn thiªn thêi<br /> Vò B»ng quªn h−¬ng vÞ ®Ëm ®µ cña gian ®· l¾ng ®äng nhiÒu phï sa v¨n<br /> mãn ¨n quª nhµ. hãa trong lÔ héi. LÔ héi ®· trë thµnh<br /> sinh ho¹t v¨n hãa céng ®ång thËt<br /> Víi Vò B»ng, Èm thùc kh«ng chØ lµ phong phó, ®a d¹ng, mét biÓu hiÖn tiªu<br /> nguån c¶m høng mµ cßn thÓ hiÖn ý biÓu nhÊt cña v¨n hãa lèi sèng. NÕu<br /> nghÜa s©u xa: Èm thùc vµ h×nh chiÕu vÒ nh− sù tri nhËn vÒ v¨n hãa c¶nh quan<br /> hiÖn thùc ®Êt n−íc. Qua Èm thùc, Vò m«i tr−êng, ®Òn chïa cæ kÝnh,... lµ<br /> B»ng cßn ph¶n ¸nh thêi cuéc cña ®Êt nh÷ng biÓu hiÖn cña bÒ næi g¾n víi biÓu<br /> n−íc tõ khi Ph¸p sang x©m l−îc ®Õn t−îng v¨n hãa vËt chÊt th× nh÷ng sinh<br /> khi Mü thiÕt lËp chÝnh quyÒn ë miÒn ho¹t v¨n hãa d©n gian cña tõng vïng<br /> Nam. C¸c t¸c phÈm cña Vò B»ng viÕt miÒn, nh÷ng thó ch¬i tao nh·, nh÷ng lÔ<br /> vÒ Èm thùc ®Òu ra ®êi trong hoµn c¶nh héi... chÝnh lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña gi¸<br /> ®Êt n−íc cã chiÕn tranh, Nam B¾c chia trÞ v¨n hãa tinh thÇn.<br /> c¾t, nhµ v¨n ph¶i sèng trong ly h−¬ng. LÔ héi cña miÒn kh«ng gian xø B¾c<br /> N©ng niu c¸c mãn ¨n vµ khai th¸c gi¸ ®−îc ng−êi d©n tham gia hoan hØ vµ<br /> trÞ cña nã, Vò B»ng vµ c¸c nhµ v¨n kh«ng chØ ®Ó gi¶i trÝ mµ cßn ®Ó hiÓu<br /> V¨n ch−¬ng Vò B»ng… 23<br /> <br /> nhau h¬n, yªu con ng−êi còng nh− quª nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ ngµn ®êi cña nhµ<br /> h−¬ng m×nh h¬n. Vò B»ng tõng ph¸t v¨n - nhµ b¸o - nhµ t×nh b¸o Vò B»ng.<br /> hiÖn: LÔ héi nµo “®µn bµ con g¸i còng<br /> ®Ñp mét c¸ch nân nµ”. §Ñp nhÊt lµ h×nh<br /> * * *<br /> ¶nh ng−êi vî: “ng−êi vî thøc c¶ ®ªm ë<br /> chïa ngoµi ®Ó lÔ héi råi l¹i ®i hµng nöa<br /> ngµy trªn v¸ch nói cheo leo mµ nh− Cã nhiÒu gãc nh×n ®Ó tiÕp cËn v¨n<br /> ®Ñp thªm ra, l¹ thËt” [2]. Lµ ng−êi hiÓu ch−¬ng. TiÕp cËn v¨n häc tõ gãc nh×n<br /> s©u s¾c h¬n ai hÕt vµ sèng hÕt m×nh víi v¨n hãa lµ mét ®−êng h−íng phï hîp víi<br /> lÔ héi cña quª h−¬ng, Vò B»ng ®· chØ xu thÕ thêi ®¹i bëi nã sÏ kh¾c phôc ®−îc<br /> ra ®−îc ý nghÜa s©u xa nhÊt, cèt lâi h¹n chÕ ®¸nh gi¸ v¨n häc chØ gãi gän<br /> nhÊt: lÔ héi kh«ng chØ lµ ho¹t ®éng sinh trong mét ph¹m vi mang tÝnh chuyªn<br /> ho¹t v¨n hãa mµ cßn lµ nÐt biÓu hiÖn biÖt. Gãc nh×n v¨n hãa cßn cho phÐp<br /> cña phong tôc tËp qu¸n. ng−êi ®äc ®Þnh vÞ ®−îc chç ®øng cña nhµ<br /> v¨n trong dßng ch¶y cña lÞch sö v¨n hãa<br /> LÔ TÕt còng ®−îc miªu t¶ kh¸ - v¨n häc d©n téc. Nãi ®óng h¬n, nã x¸c<br /> nhiÒu trªn nh÷ng trang viÕt cña Vò ®Þnh ®−îc kh¶ n¨ng tån t¹i cña chñ thÓ<br /> B»ng, chñ yÕu ®−îc Vò B»ng t¸i hiÖn s¸ng t¹o víi t− c¸ch mét thµnh viªn −u<br /> trong quy m« gia ®×nh. Trong c¶m thøc tó cña mét nÒn v¨n hãa. Tõ gãc nh×n v¨n<br /> v¨n hãa cña ng−êi ViÖt Nam, TÕt lµ hãa, chóng ta cã thÓ soi chiÕu, lµm næi<br /> mét biÓu t−îng thiªng liªng. §ã lµ dÞp bËt c¨n nguyªn tån t¹i chÊt v¨n hãa<br /> ®Ó con ch¸u h−íng vÒ tæ tiªn, nguån trong t¸c phÈm cña Vò B»ng. §»ng sau<br /> céi, lµ dÞp ®Ó gia ®×nh ®oµn tô, lµ c¬ héi mçi trang v¨n lµ niÒm tr¨n trë, nçi kh¾c<br /> ®Ó mäi ng−êi thÓ hiÖn sù quan t©m, yªu kho¶i cña «ng vÒ kh«ng gian v¨n hãa Hµ<br /> th−¬ng nhau h¬n. N¬i trêi Nam, Vò Néi vµ xø B¾c. V¨n ch−¬ng Vò B»ng nh−<br /> B»ng vÉn ®Õm tØ mØ tõng c¸i tÕt øng víi lµ hµnh tr×nh trë vÒ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n<br /> mçi mïa, mçi th¸ng miÒn B¾c. TÊt c¶ hãa truyÒn thèng. §©y còng lµ vÊn ®Ò<br /> c¸c th¸ng cña mét n¨m trong ®êi sèng quan träng trong thêi ®¹i ngµy nay khi<br /> v¨n ho¸ cña ng−êi ViÖt nãi chung vµ mµ viÖc gi÷ g×n b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc<br /> ng−êi xø B¾c, Hµ Néi nãi riªng, th¸ng ®−îc ®Æt ra bøc thiÕt
<br /> nµo còng cã TÕt. Tõng c©u v¨n t¶ TÕt<br /> xø B¾c cña Vò B»ng l¸ch s©u vµo c¶m<br /> gi¸c ng−êi ®äc, ch¹m vµo chç s©u nhÊt<br /> trong t©m linh mçi ng−êi, ®¸nh thøc TµI LIÖU THAM KH¶O<br /> t×nh c¶m huyÕt thèng thiªng liªng<br /> trong t©m thøc ng−êi ViÖt. 1. Vò B»ng (2001), Bèn m−¬i n¨m nãi<br /> l¸o, Nxb. V¨n ho¸ Th«ng tin, Hµ Néi.<br /> ViÕt vÒ lÔ héi vµ lÔ TÕt, Vò B»ng ®·<br /> gîi lªn n¬i t©m hån ®éc gi¶ nh÷ng gi¸ 2. Vò B»ng (2000), TuyÓn tËp, tËp 1,<br /> trÞ s©u s¾c nhÊt trong b¶n s¾c v¨n hãa Nxb. V¨n häc, Hµ Néi.<br /> ViÖt Nam.<br /> 3. V¨n Gi¸ (2001), Vò B»ng - Bªn trêi<br /> Vµ ®»ng sau nh÷ng trang viÕt vÒ nÐt<br /> th−¬ng nhí, Nxb. V¨n ho¸ Th«ng<br /> ®Ñp v¨n hãa cña quª h−¬ng chÝnh lµ t×nh<br /> tin, Hµ Néi.<br /> yªu quª h−¬ng ®Êt n−íc thiÕt tha, yªu<br />