Vấn đề chuẩn hóa hệ thuật ngữ Thông tin - thư viện tiếng Việt

30 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 1.2008<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> vÊn ®Ò CHUÈN HO¸<br /> HÖ THUËT NG÷ TH¤NG TIN-TH¦ VIÖN TIÕNG VIÖT<br /> <br /> V−¬ng ToμN(*)<br /> <br /> Ho¹t ®éng th− viÖn tr−íc kia th−êng dõng ë chøc n¨ng l−u tr÷<br /> (archivage); sau ®ã, víi chøc n¨ng cung cÊp t− liÖu<br /> (documentation), vμ nh÷ng n¨m gÇn ®©y lμ g¾n víi ho¹t ®éng<br /> ph©n tÝch, xö lý, l−u tr÷, t×m kiÕm vμ phæ biÕn th«ng tin. Nguån<br /> t− liÖu chñ yÕu cña th− viÖn nay kh«ng chØ cßn lμ s¸ch. Nh÷ng<br /> biÕn ®éng rÊt ®¸ng kÓ ®· diÔn ra ë tÊt th¶y nh÷ng g× cã liªn quan<br /> ®Õn ho¹t ®éng th− viÖn: tõ ®èi t−îng phôc vô, néi dung, ph−¬ng<br /> thøc, ®Õn ph−¬ng tiÖn ho¹t ®éng... dÉn ®Õn sù g¾n kÕt th«ng<br /> tin-th− viÖn, víi mét lo¹t dÞch vô, tiÖn Ých míi, th©n thiÖn h¬n<br /> víi ng−êi sö dông.<br /> Do quan niÖm vμ thùc tiÔn cã thÓ cßn kh¸c nhau vÒ nhËn thøc còng<br /> nh− c¸ch lμm, nªn kh«ng Ýt thuËt ng÷ míi vμ nh÷ng thay ®æi vÒ néi<br /> dung ë thuËt ng÷ ®· cã, ®−îc hiÓu ch−a cã sù thèng nhÊt, ®«i khi<br /> ®· dÉn ®Õn tranh luËn. Bμi viÕt cho thÊy viÖc h−íng tíi chuÈn<br /> ho¸ hÖ thuËt ng÷ th«ng tin-th− viÖn ®ang lμ mét trong<br /> nh÷ng nhiÖm vô cÊp b¸ch kh«ng chØ cña giíi ng«n ng÷ häc.<br /> <br /> <br /> <br /> 1. Th− viÖn - th«ng tin hay th«ng tin - th− t¸c gi¶ ë Vô Th− viÖn, Bé V¨n ho¸-ThÓ<br /> viÖn? thao - Du lÞch) hay theo thø tù ng−îc l¹i<br /> (vÝ nh− mét sè t¸c gi¶ ë Trung t©m<br /> Ho¹t ®éng th− viÖn tr−íc ®©y Th«ng tin Khoa häc vμ C«ng nghÖ Quèc<br /> th−êng kÕt hîp víi l−u tr÷ (archivage), gia) lμ th− viÖn - th«ng tin (**) , hoÆc lμ<br /> råi víi c«ng t¸c t− liÖu (documentation),<br /> th«ng tin - th− viÖn häc hay theo thø tù<br /> vμ tiÕp theo ®ã ®Õn nay lμ víi ho¹t ®éng<br /> ng−îc l¹i, tøc lμ khoa häc th− viÖn vμ<br /> ph©n tÝch, xö lý, l−u tr÷, t×m kiÕm vμ phæ<br /> th«ng tin, t−¬ng øng víi library and<br /> biÕn th«ng tin.<br /> information science trong tiÕng Anh vμ<br /> Còng chÝnh do sù ph¸t triÓn vμ g¾n science de la bibliothÌque et de<br /> kÕt nh− vËy cho nªn tªn gäi cña ngμnh<br /> th− viÖn häc (tiÕng Ph¸p:<br /> (*) PGS, TS. ViÖn Th«ng tin KHXH<br /> bibliothÐconomie; tiÕng Anh: library (**)<br /> Nh− ta cã thÓ nhËn thÊy trong hai cuèn s¸ch míi<br /> science) th−êng kÕt hîp víi l−u tr÷ häc xuÊt b¶n gÇn ®©y cã tùa ®Ò: Tra cøu th«ng tin trong<br /> (archivistique) cÇn thiÕt ®−îc bæ sung lμ ho¹t ®éng th− viÖn-th«ng tin/ TrÇn ThÞ BÝch Hång,<br /> ®−¬ng nhiªn, nh−ng cho ®Õn nay, ý kiÕn Cao Minh KiÓm. H.: §HVH, 2004, 312 tr.; C¸c th−<br /> viÖn vμ trung t©m th«ng tin-th− viÖn ë ViÖt Nam/<br /> vÉn cßn ch−a thèng nhÊt nªn gäi lμ khoa NguyÔn ThÞ Ngäc ThuÇn ch. b.; NguyÔn H÷u Giíi;<br /> häc th«ng tin - th− viÖn (vÝ nh− mét sè NguyÔn Thanh §øc b.s. H., 2006, 336 tr.<br /> VÊn ®Ò chuÈn ho¸ hÖ thuËt ng÷... 31<br /> <br /> l’information trong tiÕng Ph¸p. Tuy cã Phßng Th«ng tin-Th− viÖn (ViÖn H¶i<br /> quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, th«ng tin d−¬ng häc, Nha Trang)].<br /> häc ®−îc hiÓu lμ khoa häc vÒ th«ng tin<br /> Tæ chøc Quèc tÕ Ph¸p ng÷ lμ Agence<br /> (vμ th− viÖn), cã khi ®−îc ph©n biÖt víi<br /> intergouvernementale de la<br /> tin häc, t−¬ng øng víi informatics, thuéc<br /> Francophonie (AIF), nay lμ Organisation<br /> lý thuyÕt vÒ th«ng tin, phôc vô thuÇn tuý<br /> intergouvernementale de la<br /> cho c«ng nghÖ th«ng tin,...<br /> Francophonie (OIF) cã Centre<br /> T−¬ng tù nh− vËy, tuy giíi chuyªn international francophone de<br /> m«n cã thÓ khai th¸c tõ M¹ng Th«ng tin Documentation et d’ Information (Cifdi),<br /> - Th− viÖn ViÖt Nam, nh−ng tªn c¸c c¬ Bé Ngo¹i giao Ph¸p cã Centre de<br /> quan hay bé phËn tr−íc ®©y quen gäi lμ Ressources et Documents, ë Nga cã<br /> th− viÖn th× nay, do ®−îc hiÖn ®¹i ho¸ vμ Otdelenije bibliotekovedenija vμ tªn<br /> nhÊt lμ ®· v−ît xa khu«n khæ ho¹t ®éng tiÕng Anh lμ Library Science Department<br /> cña mét th− viÖn truyÒn thèng, ng−êi ta (thuéc International Informatization<br /> ghÐp nã víi t− liÖu vμ/hoÆc th«ng tin Academy)<br /> nh−: Trung t©m Th«ng tin, T− liÖu Khoa Th− viÖn ®¹i häc còng kh«ng tr¸nh<br /> häc C«ng nghÖ Quèc gia, vÒ sau v¾n t¾t khái ¶nh h−ëng nμy: n¬i vÉn gi÷ tªn Th−<br /> h¬n thμnh Trung t©m Th«ng tin Khoa viÖn (§¹i häc Khoa häc Tù nhiªn Tp. Hå<br /> häc vμ C«ng nghÖ Quèc gia (trong ®ã cã ChÝ Minh), n¬i ®æi thμnh Trung t©m<br /> Th− viÖn Khoa häc kü thuËt tr−íc ®©y), Th«ng tin -Th− viÖn (§¹i häc KHXH &<br /> thËm chÝ chØ gäi lμ Trung t©m th«ng tin NV, §¹i häc Quèc gia Hμ Néi ; §¹i häc<br /> nh−: Trung t©m Th«ng tin Thanh niªn Quèc gia Tp. Hå ChÝ Minh); hai ch÷ Th−<br /> ViÖt Nam. L¹i cã tr−êng hîp tuy gäi lμ viÖn ®−îc hiÓu cã trong Trung t©m Th«ng<br /> ViÖn Th«ng tin..., nh−ng trong ®ã cã th− tin-Häc liÖu = Learning and Information<br /> viÖn, mμ kh«ng ph¶i nhμ nghiªn cøu nμo Resource Center (§μ N½ng) mμ tr−íc ®©y<br /> còng biÕt, ch¼ng h¹n, trong ViÖn Th«ng gäi lμ Trung t©m Th«ng tin-T− liÖu, cã<br /> tin KHXH cã Th− viÖn KHXH. tªn tiÕng Ph¸p lμ Centre de l’<br /> Information et de la Documentation. Cã<br /> Kh«ng h¼n do c«ng viÖc kh¸c nhau<br /> n¬i cßn gäi h¼n thμnh Trung t©m Häc<br /> vÒ c¬ b¶n, ë ViÖn KHXH ViÖt Nam (theo<br /> liÖu = Learning Resource Center (§H<br /> Danh b¹ ®iÖn tho¹i. Hμ Néi, 4/2006), tªn<br /> Th¸i Nguyªn, §H CÇn Th¬) …<br /> Phßng Th− viÖn ®−îc dïng ë phÇn lín<br /> c¸c ViÖn nghiªn cøu chuyªn ngμnh/vïng, C¸c c¬ së ®μo t¹o còng tr¨m hoa ®ua<br /> mμ Tr−ëng phßng lμ ng−êi qu¶n lý. në khi t×m mét tªn gäi chÝnh thøc thÝch<br /> Riªng ë ViÖn Kinh tÕ ViÖt Nam, ng−êi hîp: n¬i th× gäi lμ Khoa Th− viÖn-Th«ng<br /> qu¶n lý Phßng Th− viÖn ®−îc gäi lμ Gi¸m tin, n¬i ®Æt theo thø tù ng−îc l¹i. Ta gÆp:<br /> ®èc. Tªn Phßng T− liÖu - Th− viÖn ®−îc Khoa Th− viÖn, Tr−êng Cao ®¼ng V¨n<br /> dïng ë ViÖn V¨n häc vμ ViÖn Kh¶o cæ hãa (Tp. HCM). Khoa Th− viÖn-Th«ng<br /> häc lμ nh÷ng ®¬n vÞ cã truyÒn thèng h¬n tin, Tr−êng Cao ®¼ng S− ph¹m, nay lμ<br /> nöa thÕ kû. Tªn Phßng Th«ng tin - T− §¹i häc Sμi Gßn (Tp. HCM). Khoa Th−<br /> liÖu - Th− viÖn ®−îc dïng ë ViÖn X· héi viÖn-Th«ng tin häc, ë c¸c Tr−êng §¹i häc<br /> häc, ViÖn T©m lý häc vμ T¹p chÝ KHXH V¨n hãa Hμ Néi, §¹i häc KHXH&NV<br /> ViÖt Nam. Tªn Phßng Th«ng tin-Th− (§¹i häc Quèc gia Tp. Hå ChÝ Minh)…<br /> viÖn ®−îc dïng ë ViÖn nghiªn cøu Ch©u Trong khi ®ã, ta gÆp Library and<br /> Phi vμ Trung §«ng lμ mét trong nh÷ng Information Science College (ë Mü, Thuþ<br /> ®¬n vÞ míi ®−îc thμnh lËp gÇn ®©y. [Cf. §iÓn,...), Division of Information Services<br /> 32 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 1.2008<br /> <br /> (ë Griffith University, Australia), Ðcole nh©n hãa”, hoÆc ®−îc phÐp lÊy c¸c dÞch<br /> de bibliothÐconomie et des sciences de vô mμ hä cung cÊp lμm mét trong nh÷ng<br /> l’information - EBSI (trong UniversitÐ de nguån thu nhËp. Do vËy, ta cμng thÊy rÊt<br /> MontrÐal, Canada) ; Ðcole de cÇn ph¶i cã nh÷ng ®Þnh nghÜa tiÕng ViÖt<br /> bibliothÐconomie et des sciences de ®Ó x¸c ®Þnh cho râ kh¸i niÖm cña tõng<br /> l'information en Europe, Ðcole de thuËt ng÷. C¸c ®Þnh nghÜa nμy th−êng<br /> bibliothÐconomie, archivistique et ®−îc hÖ thèng ho¸ trong mét cuèn tõ<br /> documentation μ l’Institut SupÐrieur de ®iÓn gi¶i thÝch.<br /> Documentation (UniversitÐ de Tunis),... 2. HÖ thuËt ng÷ th«ng tin-th− viÖn trong<br /> Dï quan niÖm vμ thùc tiÔn cã thÓ tiÕng ViÖt khoa häc<br /> cßn kh¸c nhau vÒ nhËn thøc vμ c¸ch lμm,<br /> nh−ng ®©u ®©u ta còng thÊy nãi ®Õn kÕt 2. 1. Ng«n ng÷ khoa häc ®−îc ph©n<br /> hîp th− viÖn truyÒn thèng víi th− viÖn biÖt víi ng«n ng÷ chung râ nhÊt ë vèn tõ<br /> hiÖn ®¹i, vμ øng dông c«ng nghÖ th«ng vùng, ®ã lμ hÖ thuËt ng÷ khoa häc, vμ ë<br /> tin vμo hiÖn ®¹i ho¸ th− viÖn…, tuy ai phong c¸ch ng«n ng÷ ®−îc sö dông trong<br /> còng hiÓu kh«ng ph¶i th− viÖn hiÖn ®¹i lËp luËn khoa häc. BÊt cø ngμnh khoa<br /> chØ cÇn cã dμn m¸y tÝnh nèi m¹ng, mét häc nμo còng cÇn ph¶i cã mét tËp hîp tõ<br /> vμi CSDL ®−îc gäi lμ tÝch hîp, nh−ng ng÷ ®−îc x¸c ®Þnh mét c¸ch nghiªm<br /> míi chØ gåm nh÷ng d÷ liÖu ®−îc tÝch (tõ ngÆt, dïng ®Ó biÓu thÞ c¸c sù vËt, hiÖn<br /> nhiÒu nguån), mμ ch−a hîp (mét khi c¸c t−îng, ho¹t ®éng, ®Æc ®iÓm, trong ngμnh<br /> biÓu ghi cho nh÷ng tμi liÖu gièng hÖt ®ã. Líp tõ vùng bao gåm nh÷ng ®¬n vÞ<br /> nhau, ®−îc tÝch vμo nh÷ng ®ît kh¸c nh− vËy ®−îc gäi lμ hÖ thuËt ng÷ cña mçi<br /> nhau, vÉn n»m ë nh÷ng vÞ trÝ kh¸c nhau ngμnh khoa häc, gãp phÇn h×nh thμnh<br /> trong mét CSDL). ng«n ng÷ khoa häc, ë ta lμ tiÕng ViÖt<br /> khoa häc. TÝnh chÊt khoa häc cña thuËt<br /> CÇn hÕt søc tr¸nh sö dông tuú tiÖn ng÷ ®−îc thÓ hiÖn ë tÝnh chÝnh x¸c, tÝnh<br /> thuËt ng÷ trong lËp luËn khoa häc, tiÕn hÖ thèng vμ tÝnh quèc tÕ cña nã, mμ<br /> tíi chuÈn ho¸ vμ thèng nhÊt thuËt ng÷ chóng t«i ®· cã dÞp ®Ò cËp ®Õn (1).<br /> khoa häc trªn mäi mÆt (ngay c¶ c¸ch<br /> Ng−êi lμm c«ng t¸c khoa häc kh«ng<br /> phiªn ©m, chuyÓn tù) lμ rÊt cÇn thiÕt.<br /> ®−îc phÐp lÇm lÉn thuËt ng÷ víi tõ<br /> T×nh tr¹ng cßn nh÷ng kh¸c biÖt hiÖn nay<br /> th«ng th−êng ®ång ©m. Trong v¨n b¶n<br /> (thËm chÝ thiÕu nhÊt qu¸n ë ngay mét t¸c<br /> khoa häc, sù lÇm lÉn chØ x¶y ra khi<br /> gi¶) kh«ng ph¶i kh«ng g©y trë ng¹i cho kh«ng n¾m ch¾c kh¸i niÖm nªn kh«ng<br /> viÖc hiÓu thuËt ng÷ mét c¸ch chÝnh x¸c. ph©n biÖt tõ th«ng th−êng víi thuËt ng÷<br /> Trong thùc tÕ, kh«ng ph¶i mäi thuËt cã mμu s¾c, phong c¸ch khoa häc kh«ng<br /> ng÷ ®Òu cã mμu s¾c khoa häc nh− nhau. thùc râ rμng. §èi víi nh÷ng thuËt ng÷ cã<br /> §«i khi, sù ph©n biÖt còng chØ mang tÝnh ph¹m vi sö dông ®−îc më réng, do ngμnh<br /> t−¬ng ®èi, vÝ nh− c¸ch ph©n lo¹i thμnh khoa häc ®ã trùc tiÕp g¾n víi sinh ho¹t<br /> th− viÖn chuyªn (®a) ngμnh/ th− viÖn h»ng ngμy cña mäi thμnh viªn trong x·<br /> c«ng céng (mμ theo chóng t«i, nªn gäi lμ héi th× mμu s¾c khoa häc cña chóng cã<br /> th− viÖn ®¹i chóng) v× ch¼ng lÏ th− viÖn phÇn mê ®i, nªn khi dïng chóng trong<br /> chuyªn ngμnh th× kh«ng cßn lμ th− viÖn v¨n b¶n khoa häc cμng ph¶i thËn träng, v×<br /> c«ng céng (Cf. Public library/ Specialized sù lÇm lÉn tai h¹i rÊt dÔ x¶y ra do kh«ng<br /> and multi-sectoral libraries), dï x−a kia hiÓu chÝnh x¸c kh¸i niÖm mμ chóng biÓu<br /> th− viÖn lu«n ®−îc coi nh− lμ c¸c thiÕt thÞ, nhÊt lμ ë tr−êng hîp thuËt ng÷ cã<br /> chÕ c«ng céng th× nay cã thÓ ®−îc “t− diÖn m¹o ng÷ ©m kh«ng xa l¹ víi diÖn<br /> VÊn ®Ò chuÈn ho¸ hÖ thuËt ng÷... 33<br /> <br /> m¹o ng÷ ©m tõ ViÖt th«ng th−êng (VÝ dô: tãm t¾t v¨n b¶n, víi néi dung cã phÇn<br /> më trong kho më, th− viÖn më,... kh¸c kh¸c biÖt – nªn kh«ng h¼n ®· cã sù<br /> trong kinh tÕ më, ®¹i häc më,...). t−¬ng øng vÒ thuËt ng÷ gi÷a c¸c ng«n<br /> ng÷. Ch¼ng h¹n, tiÕng ViÖt cã: tãm t¾t,<br /> Do quy luËt tiÕt kiÖm cña ng«n ng÷,<br /> giíi thiÖu s¸ch, ®iÓm s¸ch, l−îc thuËt,<br /> sè l−îng tªn gäi Ýt h¬n sè l−îng sù vËt<br /> b×nh thuËt,... (t¹p chÝ Th«ng tin Khoa<br /> ®−îc gäi tªn nªn cã nh÷ng thuËt ng÷<br /> häc x· héi lu«n cã môc Giíi thiÖu s¸ch<br /> biÓu thÞ c¸c sù vËt, hiÖn t−îng, ®èi t−îng<br /> nhËp vÒ Th− viÖn...); tiÕng Ph¸p cã<br /> kh¸c nhau (vÒ b¶n chÊt hoÆc møc ®é<br /> rÐsumÐ, lecture (de livre); compte-rendu<br /> réng/hÑp) thuéc c¸c ngμnh khoa häc kh¸c<br /> (t¹p chÝ Bulletin de la SociÐtÐ de la<br /> nhau. VÝ dô ng«n ng÷ tù nhiªn vμ ng«n<br /> Linguistique de Paris ra mçi n¨m 2 sè th×<br /> ng÷ t×m tin, ng«n ng÷ lËp tr×nh, l−u<br /> sè thø 2 lu«n dμnh ®iÓm l¹i c¸c c«ng tr×nh<br /> th«ng hμng ho¸ vμ l−u th«ng tμi liÖu, hån<br /> ng«n ng÷ häc trªn thÕ giíi mμ Toμ so¹n<br /> ma vμ phiÕu ma, tμi nguyªn thiªn<br /> tiÕp cËn ®−îc), annotation (trong c¸c<br /> nhiªn vμ tμi nguyªn th«ng tin, líp mét,<br /> bulletin signalÐtique),...; tiÕng Anh cã:<br /> hai, ba vμ t− liÖu cÊp mét, hai, ba,…<br /> summary, abstract, book review,…(t¹p chÝ<br /> VÒ nguyªn t¾c, mäi tõ ng÷ khoa häc Vietnam Social Science lu«n cã môc Book<br /> ®Òu mang mμu s¾c, phong c¸ch khoa häc. review); tiÕng Nga cã referat (ViÖn Th«ng<br /> Mμu s¾c nμy ®−îc thÓ hiÖn râ rμng ë c¸c tin KHXH Nga cã bé referativnyi zhurnal)<br /> thuËt ng÷ cã ph¹m vi hÑp, ë ®©y lμ trong th−êng ®−îc dÞch sang tiÕng ViÖt lμ l−îc<br /> khoa th«ng tin-th− viÖn, nh−: dÞch vô thuËt, obzor th−êng dÞch lμ tæng thuËt<br /> (cung cÊp th«ng tin), ph©n cÊp theo cÊu hoÆc tæng quan…(2)<br /> tróc vμ ph©n cÊp theo ký hiÖu, v.v...<br /> Ng−êi ngoμi chuyªn ngμnh cã thÓ hiÓu Nh×n chung, tÝnh chÝnh x¸c ®ßi hái<br /> kh«ng hoμn toμn chÝnh x¸c c¸c kh¸i niÖm thuËt ng÷ ph¶i thÓ hiÖn ®óng nhÊt néi<br /> nh−: th− viÖn ¶o, kiÓm so¸t th− tÞch, dung khoa häc mét c¸ch râ rμng. Trong<br /> ph©n tÝch chñ ®Ò, khæ mÉu chuÈn, tr−êng ho¹t ®éng th«ng tin-th− viÖn, viÖc sö<br /> ®¶o, v.v... , nhÊt lμ khi chóng ®−îc sö dông thuËt ng÷ mét c¸ch chÝnh x¸c tuyÖt<br /> dông phæ biÕn ë d¹ng t¾t, nh−: ISBD (m« ®èi sÏ kh«ng lμm ng−êi nhËn tin (nghe<br /> t¶ th− môc theo tiªu chuÈn quèc tÕ), hoÆc ®äc) hiÓu sai hoÆc lÉn lén tõ kh¸i<br /> ISBN (chØ sè s¸ch theo tiªu chuÈn quèc niÖm nμy sang kh¸i niÖm kh¸c. Sù phï<br /> tÕ), ISDS (hÖ thèng quèc tÕ d÷ liÖu xuÊt hîp gi÷a h×nh thøc thuËt ng÷ vμ néi<br /> b¶n phÈm ra tiÕp tôc), ISSN (chØ sè xuÊt dung kh¸i niÖm lμ ®iÒu tÊt yÕu cÇn thiÕt<br /> b¶n phÈm ra tiÕp tôc theo tiªu chuÈn trong lËp luËn khoa häc, nh−ng chí nªn<br /> quèc tÕ),... Do yªu cÇu chÝnh x¸c, mét sè hiÓu ®iÒu nμy mét c¸ch m¸y mãc, xem nã<br /> thuËt ng÷ th«ng tin-th− viÖn mang h×nh nh− mét ch©n lý tuyÖt ®èi, bëi v× cÇn ph¶i<br /> thøc tõ vay m−în, ngo¹i lai nh− catal« thõa nhËn r»ng cã mét sè tr−êng hîp,<br /> (