Vấn đề chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong xây dựng nông thôn mới - Bùi Tất Thắng

22 Xã hội học, số 4 (116), 2011<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> VẤN ĐỀ CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU KINH TẾ<br /> TRONG XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI<br /> <br /> BÙI TẤT THẮNG*<br /> <br /> I. Vấn đề chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông nghiệp, nông thôn trong tiến trình<br /> CNH, HĐH đất nước<br /> Trong tiến trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá (CNH, HĐH) đất nước, vấn đề<br /> chuyển dịch cơ cấu nền kinh tế nói chung và chuyển dịch cơ cấu kinh tế khu vực nông<br /> nghiệp, nông thôn nói riêng luôn được xem như một trong những nội dung chủ yếu, có ý<br /> nghĩa rất quan trọng. Bởi vì, cùng với nhiều tiêu chí khác, sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế<br /> theo hướng tỷ trọng của khu vực nông nghiệp giảm đi đồng thời với quá trình gia tăng tỷ<br /> trọng của khu vực công nghiệp và dịch vụ phản ánh mức độ thành công của CNH, HĐH.<br /> CNH là một thời kỳ lịch sử đặc biệt, có khởi đầu và có kết thúc. Nội dung của giai<br /> đoạn lịch sử đặc biệt ấy là: “biến nền sản xuất xã hội chủ yếu dựa trên phương thức sản<br /> xuất nông nghiệp sang phương thức sản xuất công nghiệp”. Mức độ dài ngắn của quá<br /> trình CNH ở các nước không giống nhau, do phụ thuộc vào nhiều yếu tố, cả khách quan<br /> lẫn chủ quan. Với những nước đi tiên phong trong quá trình CNH (những nước CNH kiểu<br /> cổ điển), quá trình CNH về cơ bản kéo dài hàng trăm năm. Lý do chủ yếu mang tính<br /> khách quan nhiều hơn, do phải trả giá cho sự “dò đường”, xét về mọi phương diện.<br /> Những nước đi sau phân thành nhiều loại: một số ít thành công với thời gian chỉ 2-3 thập<br /> kỷ; nhiều nước khác mất quá nửa thế kỷ tính từ sau thế chiến thứ II, tuyên bố tiến hành<br /> CNH, nhưng đến nay vẫn đang còn “nghèo nàn, lạc hậu”. Lý do thành công và chưa thành<br /> công mang tính chủ quan nhiều hơn, vì về cơ bản, chính sách phát triển luôn có ý nghĩa<br /> quyết định.<br /> Các tiêu chí định lượng về mức độ chuyển dịch cơ cấu kinh tế thường bao gồm tỷ<br /> trọng các khu vực nông nghiệp và phi nông nghiệp (nông nghiệp và dịch vụ) trong GDP,<br /> trong tổng lao động xã hội; tỷ trọng giá trị sản phẩm có hàm lượng khoa học công nghệ<br /> cao, sản phẩm qua chế biến trong tổng giá trị sản phẩm hàng hóa…<br /> Lịch sử CNH của những nền kinh tế đã hoàn thành quá trình CNH cho thấy rằng,<br /> các mô hình (cách thức tiến hành) CNH có thể khác nhau, nhưng đều có chung đặc điểm<br /> là, lĩnh vực nông nghiệp, nông thôn thường được CNH, HĐH sau cùng. CNH nông<br /> nghiệp được hiểu là quá trình chuyển bản thân nền sản xuất nông nghiệp sang sản xuất<br /> và kinh doanh theo lối công nghiệp (tại địa bàn nông thôn). Vì vậy, việc hoàn thành quá<br /> trình CNH của cả nền kinh tế sẽ được ghi nhận ở thời điểm đánh dấu sự hoàn thành của<br /> CNH nông nghiệp. Thành ra, theo nguyên lý tốc độ di chuyển của cả đoàn quân không<br /> phải phụ thuộc vào người đi nhanh nhất, mà phụ thuộc vào người đi sau cùng; tốc độ<br /> <br /> *<br /> PGS.TS, Viện Chiến lược phát triển.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Bùi Tất Thắng 23<br /> <br /> <br /> <br /> CNH của cả nền kinh tế không phải phụ thuộc vào sự phát triển của riêng lĩnh vực công<br /> nghiệp, mà sẽ phụ thuộc vào tốc độ hoàn thành việc chuyển chính nền sản xuất nông<br /> nghiệp sang sản xuất và kinh doanh theo lối công nghiệp.<br /> Như vậy, xét ở góc độ toàn bộ nền kinh tế, quá trình CNH nói chung đã mặc nhiên<br /> bao hàm quá trình CNH (và ngày nay là cả HĐH) nông nghiệp, nông thôn. Tuy nhiên, sự<br /> chậm trễ của quá trình CNH nông nghiệp so với các lĩnh vực phi nông nghiệp, nông thôn<br /> là vì tính đặc thù khách quan của bản thân lĩnh vực nông nghiệp, nông thôn. Với tư cách<br /> là một lĩnh vực sản xuất, đối tượng của quá trình CNH nông nghiệp khó khăn hơn, tốn<br /> kém hơn, và vì thế, thường mất nhiều thời gian hơn. Khó khăn là vì đối tượng sản xuất<br /> của nông nghiệp liên quan đến sinh vật sống, người lao động ở lại lĩnh vực sản xuất nông<br /> nghiệp tại địa bàn nông thôn lại thường có mức học vấn bình quân thấp hơn các lĩnh vực<br /> phi nông nghiệp...; tốn kém là vì việc xây dựng những điều kiện tiền đề cho chế độ sản<br /> xuất và kinh doanh theo lối công nghiệp như kết cấu hạ tầng giao thông, điện, nước, công<br /> trình công cộng... không thể tập trung trên một địa bàn hẹp như thành phố. Cũng chính vì<br /> lý do này, đã có những nền kinh tế đã không chú ý đúng mức đến quá trình CNH nông<br /> nghiệp và phát triển nông thôn, mà hầu như chỉ tập trung chủ yếu vào khu vực phi nông<br /> nghiệp và đô thị, nên đã xảy ra tình trạng hình thành một nền kinh tế “nhị nguyên”, đối<br /> lập nhau giữa một bên là khu vực công nghiệp và đô thị hiện đại, còn bên kia là khu vực<br /> nông nghiệp lạc hậu và nông thôn nghèo nàn. Nguyên lý tốc độ di chuyển của cả đoàn<br /> quân không phải phụ thuộc vào người đi nhanh nhất, mà phụ thuộc vào người đi sau<br /> cùng, đã cho thấy, quá trình CNH của những nền kinh tế “nhị nguyên” vẫn chưa được<br /> hoàn tất.<br /> Như vậy, kết thúc thời kỳ CNH, nền sản xuất xã hội đã chủ yếu dựa trên phương<br /> thức sản xuất công nghiệp, còn bản thân nền nông nghiệp thì đã sản xuất và kinh doanh<br /> theo lối công nghiệp. Vậy thế nào là phương thức sản xuất công nghiệp và nền sản xuất<br /> nông nghiệp được tiến hành sản xuất và kinh doanh theo lối công nghiệp?<br /> Trước khi phương thức sản xuất công nghiệp ra đời, nền sản xuất xã hội từng trải<br /> qua nhiều nghìn năm lấy sản xuất nông nghiệp (truyền thống) làm sinh kế. Nếu phân chia<br /> lịch sử phát triển của xã hội loài người theo cách tiếp cận “hình thái kinh tế xã hội” của K.<br /> Marx thì lối sản xuất nông nghiệp (truyền thống) đã tồn tại qua 3 hình thái kinh tế xã hội:<br /> cộng sản nguyên thủy, chiếm hữu nô lệ và phong kiến. Cho đến khi công cuộc CNH bắt<br /> đầu ở Tây Âu vào khoảng giữa thế kỷ XVII thì phương thức sản xuất công nghiệp bắt đầu<br /> hình thành và dần dần thay thế kiểu sản xuất nông nghiệp truyền thống. Vì sự khởi đầu<br /> của CNH cũng đồng thời là sự khởi đầu quá trình bùng nổ quan hệ thị trường (thị trường<br /> hóa) và hình thành hình thái kinh tế xã hội TBCN, nên với những nước CNH kiểu cổ điển<br /> (bây giờ đã thành các nước công nghiệp phát triển), người ta không thể phủ nhận mối<br /> quan hệ tương tác hữu cơ, tất yếu giữa CNH - thị trường hóa và hình thái kinh tế xã hội<br /> TBCN. Lịch sử CNH nửa sau thế kỷ XX ở một số nước theo mô hình khác: CNH - phi thị<br /> trường hóa và CNXH (hiện thực) đã không thành công, đối lập với một số nước đã thành<br /> công nhờ đi theo mô hình cũ (CNH - thị trường hóa và hình thái kinh tế xã hội TBCN), đã<br /> cho thấy, cho đến nay chưa có mô hình thành công nào khác đã được thực tiễn ghi nhận.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br /> 24 Vấn đề chuyển dịch cơ cấu kinh tế…..<br /> <br /> <br /> <br /> Như vậy, một nền kinh tế được dựa trên phương thức sản xuất công nghiệp (đã CNH) và<br /> nền sản xuất nông nghiệp được tiến hành sản xuất và kinh doanh theo lối công nghiệp có<br /> hai đặc trưng nổi bật là:<br /> Thứ nhất, sản xuất dựa trên nền tảng công nghệ-kỹ thuật hiện đại (so với sản xuất<br /> nông nghiệp bằng kỹ thuật sản xuất thủ công truyền thống trước đó). Sản xuất nông<br /> nghiệp trong điều kiện đã CNH nông nghiệp có áp dụng kỹ thuật cơ khí hóa, tự động hóa,<br /> thủy lợi hóa, điện khí hóa, sinh học hóa (áp dụng những thành tựu mới nhất về giống cây<br /> trồng, vật nuôi, chế độ chăm sóc, bảo vệ động thực vật…); nên năng suất lao động cao,<br /> chất lượng sản phẩm tốt. Chính nhờ đặc trưng này mà việc rút bớt lao động từ khu vực<br /> nông nghiệp để chuyển sang các khu vực khác diễn ra một cách an toàn, khiến cho năng<br /> suất lao động tổng thể nền kinh tế ngày càng nâng cao.<br /> Thứ hai, CNH tiến hành trong điều kiện thị trường hóa và thúc đẩy sự phát triển<br /> của thị trường thông qua việc mở rộng quá trình phân công lao động xã hội và tạo ra<br /> những thị trường mới cũng như nâng cao mức cầu của thị trường.<br /> Không có nền sản xuất dựa trên công nghệ-kỹ thuật hiện đại (do nền công nghiệp<br /> hiện đại sáng tạo ra), thì không thể tiến hành CNH. Nhưng bản thân nền sản xuất dựa trên<br /> công nghệ-kỹ thuật hiện đại lại chỉ ra đời và phát triển được nhờ cơ chế thị trường. Không<br /> có cơ chế thị trường, nền sản xuất dựa trên công nghệ-kỹ thuật hiện đại (hay CNH) không<br /> thể vận hành và phát triển được. Ngày nay, trong điều kiện lực lượng sản xuất đã rất phát<br /> triển, khoa học-công nghệ đã trở thành lực lượng sản xuất trực tiếp ở mọi lĩnh vực, trong<br /> đó có sản xuất nông nghiệp, xu hướng thị trường hóa toàn cầu sẽ cho phép các yếu tố nêu<br /> trên của lực lượng sản xuất đến di chuyển dễ dàng hơn, mở ra khả năng lớn hơn trong<br /> việc sử dụng thành tựu CNH của những nước đi trước để tiến hành CNH ở các nước chậm<br /> phát triển. Đối với phần đông các nước chậm phát triển, có thể không cần thiết phải phát<br /> triển ngành này hay ngành kia, tập trung nguồn lực phát triển nhanh những lĩnh vực công<br /> nghệ hiện đại này hay lĩnh vực vực công nghệ hiện đại khác, nhưng không thể bỏ qua việc<br /> CNH, HĐH nông nghiệp, nông thôn, vì chỉ khi hoàn tất quá trình CNH nông nghiệp,<br /> nông thôn, quá trình CNH tổng thể nền kinh tế mới hoàn thành.<br /> Như vậy, CNH, HĐH là làm cho nông nghiệp trở thành ngành kinh tế tuy đối tượng<br /> vẫn là cây trồng, vật nuôi, địa bàn sản xuất vẫn là những vùng nông thôn rộng rộng lớn, gắn<br /> với đất đai, nguồn nước, với điều kiện tự nhiên, môi trường như trước; nhưng đã thay đổi hẳn<br /> về phương thức (cách thức) sản xuất, kinh doanh. Đó là việc áp dụng khoa học, công nghệ, kỹ<br /> thuật hiện đại vào sản xuất, là sản xuất và kinh doanh theo lối công nghiệp. Nhờ đó mà năng<br /> suất lao động, năng suất ruộng đất cao hơn, sản lượng nhiều hơn, ít bị rủi ro hơn..., và là điều<br /> kiện để tăng thu nhập cao hơn, có cuộc sống vật chất và tinh thần tốt hơn.<br /> Ở góc độ tổng thể nền kinh tế, đã có nhiều nghiên cứu thảo luận về các tiêu chí<br /> đánh giá mức độ hoàn thành CNH, HĐH. Trong đó, tiêu chí về chuyển dịch cơ cấu kinh<br /> tế được nhiều nghiên cứu đề cập đến. Xin nêu một số ví dụ tiêu biểu:<br /> - Giáo sư Mỹ H. Chenery, cố vấn Ngân hàng thế giới, chia thời kỳ công nghiệp hóa<br /> làm 3 giai đoạn, giai đoạn khởi đầu, giai đoạn phát triển và giai đoạn hoàn thiện, không<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />  Bùi Tất Thắng 25<br /> <br /> <br /> <br /> kể một thời đoạn tiền công nghiệp hóa và một thời đoạn hậu công nghiệp hóa. Tương ứng<br /> với mỗi giai đoạn có xác định chỉ tiêu GDP bình quân đầu người, tỷ lệ cơ cấu kinh tế, cơ<br /> cấu ngành công nghiệp, cơ cấu lao động và cơ cấu không gian (Bảng 1).<br /> Bảng 1: Các giai đoạn công nghiệp hóa theo H. Chenery<br /> <br /> Chỉ tiêu cơ bản Tiền CNH Khởi đầu CNH Phát triển CNH Hoàn thiện CNH Hậu CNH<br /> GDP/người<br /> USD 1964 100-200 200-400 400-800 800-1.550 >1.500<br /> USD 2004 720-1.440 1.440- 2.880 2.880-5.760 5.760-10.810 >10.810<br /> A>20% A60%<br /> Lao động NN >60% 45-60% 30-45% 10-30% 3000 3243 (1965)<br /> 2 Tỷ trọng A/GDP % 12-15 11 (1929)<br /> 3 Tỷ trọng S/GDP % > 45 48 (1929)<br /> 4 Lao động phi NN % > 75 79 (1929)<br /> 5 Tỷ lệ biết chữ % > 80 -<br /> 6 Tỷ lệ sinh viên ĐH % 12 - 15 16 (1945)<br /> 7 Bác sĩ / 1000 dân người >1 1,3 (1960)<br /> 8 Tuổi thọ trung bình năm > 70 70 (1960<br /> 9 Tăng dân số %