Vấn đề sở hữu ruộng đất ở huyện Hà Châu, tỉnh Hà Tiên nửa đầu thế kỷ XIX qua nghiên cứu tư liệu địa bạ năm Minh Mạng thứ 17 (1836)

An Giang University Journal of Science – 2018, Vol. 20 (2), 23 – 36<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> VẤN ĐỀ SỞ HỮU RUỘNG ĐẤT Ở HUYỆN HÀ CHÂU, TỈNH HÀ TIÊN<br /> NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX QUA NGHIÊN CỨU TƯ LIỆU ĐỊA BẠ<br /> NĂM MINH MẠNG THỨ 17 (1836)<br /> <br /> Bùi Hoàng Tân1<br /> 1<br /> Trường Đại học Cần Thơ<br /> <br /> Thông tin chung: ABSTRACT<br /> Ngày nhận bài: 06/02/2018<br /> Ngày nhận kết quả bình duyệt: Ha Chau district, Ha Tien province in the first half of the 19th century was<br /> 08/05/2018 one of the new lands to be explored. Although the land area is quite large,<br /> Ngày chấp nhận đăng: but not much for the cultivation. Basically, the ownership of land in Ha Chau<br /> 06/2018 district is small and fragmented, not similar to other areas in the South of<br /> Title: Vietnam. Basing on the data shown in the cadastral register of Ha Chau<br /> Towards the land ownership in district, the author has analyzed and highlighted some basic issues of land<br /> Ha Chau district, Ha Tien ownership in Ha Chau. In addition, this paper would give a recommendation<br /> province in the first half of the<br /> for further studying on the national sovereignty in the Southwest frontier in<br /> nineteenth century through<br /> cadastral registers of Minh the relationship between Dai Nam and Chan Lap in the nineteenth century<br /> Mang dynasty 17 (1836)<br /> TÓM TẮT<br /> Keywords:<br /> Ha Chau district, Ha Tien Huyện Hà Châu, tỉnh Hà Tiên ở nửa đầu thế kỉ XIX là một trong những vùng<br /> province, the land ownership, đất mới được khai phá, tuy có diện tích lãnh thổ tương đối lớn nhưng diện<br /> cadastral register, Minh Mang tích canh tác thực sự chưa nhiều. Về cơ bản, sở hữu ruộng đất ở huyện Hà<br /> dynasty<br /> Châu với quy mô nhỏ lẻ và manh mún, chưa đạt mức độ cực đại về tập trung<br /> Từ khóa: ruộng đất như các khu vực khác ở Nam bộ. Thông qua khai thác và nghiên<br /> Huyện Hà Châu, tỉnh Hà Tiên, cứu nguồn tư liệu địa bạ huyện Hà Châu, tác giả đã phân tích và làm nổi bật<br /> sở hữu ruộng đất, địa bạ,<br /> một số vấn đề cơ bản về sở hữu ruộng đất nơi đây. Ngoài ra, bài viết còn có<br /> Minh Mạng<br /> ý nghĩa trong việc gợi mở nghiên cứu mới về xác lập chủ quyền lãnh thổ ở<br /> vùng biên giới Tây Nam trong mối quan hệ giữa Đại Nam và Chân Lạp ở thế<br /> kỉ XIX.<br /> <br /> <br /> 1. GIỚI THIỆU nhiên và tình hình chính trị - xã hội. Do vậy,<br /> Sở hữu ruộng đất là một trong những nội dung nghiên cứu về vấn đề sở hữu ruộng đất ở huyện<br /> quan trọng của nghiên cứu lịch sử Việt Nam, bởi Hà Châu nửa đầu thế kỷ XIX không chỉ nhằm làm<br /> nó chứa đựng những biến động to lớn và sâu sắc rõ những đặc điểm trong sở hữu ruộng đất ở một<br /> về sự phát triển lãnh thổ và văn hóa dân tộc. Đối địa phương Nam bộ mà còn góp phần làm sáng tỏ<br /> với huyện Hà Châu, tỉnh Hà Tiên ở nửa đầu thế những điểm nổi bật của quá trình quản lý và thực<br /> kỷ XIX có nhiều điểm khác biệt trong sở hữu thi chủ quyền lãnh thổ của triều Nguyễn ở vùng<br /> ruộng đất do những đặc trưng về điều kiện tự đất biên giới trọng yếu này.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 23<br /> An Giang University Journal of Science – 2018, Vol. 20 (2), 23 – 36<br /> <br /> 2. CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƯƠNG Nguyễn, 2006, Đại Nam thực lục [ĐNTL], t. 2, tr.<br /> PHÁP NGHIÊN CỨU 462). Năm 1826 cho sáp nhập huyện Hà Tiên vào<br /> Bằng phương pháp nghiên cứu lịch sử kết hợp phủ An Biên. Năm 1832, đổi tên phủ An Biên<br /> phương pháp logic, tác giả đã tiếp cận, đối chiếu thành phủ Khai Biên đồng thời đổi tên huyện Hà<br /> và phân tích nguồn sử liệu triều Nguyễn và tư liệu Tiên thành huyện Hà Châu và giao cho phủ Khai<br /> địa bạ tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I – Hà Nội, Biên quản lý “tỉnh Hà Tiên: thống trị phủ Khai Biên<br /> đặc biệt là 44 đơn vị địa bạ huyện Hà Châu[1] và 3 huyện Hà Châu, Long Xuyên, Kiên Giang. Phủ<br /> được lập vào năm Minh Mạng thứ 17. Thông qua Khai Biên nguyên là phủ An Biên đổi ra; huyện Hà<br /> đó, từng bước cung cấp các luận cứ khoa học để Châu nguyên là huyện Hà Tiên đổi ra” (Quốc Sử<br /> đem lại kết quả nghiên cứu học thuật mang tính quán triều Nguyễn, 2006, ĐNTL, t. 3, tr. 394).<br /> khách quan nhất. Địa danh Hà Châu được ghi nhận lầu đầu tiên trong<br /> 3. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN sử sách triều Nguyễn năm 1832. Căn cứ vào ghi<br /> chép của Đại Nam nhất thống chí (ĐNNTC), địa<br /> 3.1 Khái quát về huyện Hà Châu nửa đầu thế<br /> giới của huyện Hà Châu ở nửa đầu thế kỷ XIX<br /> kỷ XIX<br /> “huyện Hà Châu: đông tây cách nhau 27 dặm, nam<br /> Trước thế kỷ XIX, vùng đất Hà Châu thuộc địa bắc cách nhau 42 dặm, phía đông đến địa giới huyện<br /> phận của vương quốc Phù Nam, sau khi vương Hà Âm tỉnh An Giang 25 dặm, phía tây giáp biển 2<br /> quốc Phù Nam sụp đổ đã bị người Chân Lạp tiếp dặm, phía nam giáp địa giới huyện Kiên Giang 22<br /> quản. Song, họ chưa thực sự làm chủ và tổ chức dặm, phía bắc đến địa giới Cao Miên 20 dặm”<br /> hoạt động canh tác ở nơi này và cơ bản đây vẫn là (Quốc Sử quán triều Nguyễn, 2006, ĐNNTC, t. 5,<br /> vùng đất hoang. Đến khoảng đầu thế kỷ XVIII, tr. 8). Kết hợp với ghi chép trong 44 tập địa bạ<br /> Mạc Cửu và dòng họ Mạc đến định cư và mở huyện Hà Châu, có thể xác định địa hạt quản lý của<br /> mang đất Hà Tiên, Rạch Giá, Cà Mau và Phú huyện Hà Châu gồm 5 tổng: Hà Nhuận, Hà Thanh,<br /> Quốc, bao gồm cả phần đất đai thuộc Hà Châu sau Nhuận Đức, Thanh Di và Phú Quốc, trong đó Phú<br /> này. Năm 1708, Mạc Cửu đã quy phục chính Quốc là tổng hải đảo duy nhất. Năm 1867, khi<br /> quyền chúa Nguyễn ở Đàng Trong. Từ đây toàn Pháp chiếm 3 tỉnh Nam Kỳ, đồng nghĩa đất đai ở<br /> bộ đất đai ở trấn Hà Tiên, bao gồm cả phần đất Hà Hà Châu nằm trong tay thực dân Pháp.<br /> Châu chính thức thuộc chủ quyền của Việt Nam<br /> Căn cứ vào cách xác định “tứ cận giáp giới” kết hợp<br /> dưới thời chúa Nguyễn. Cuối thế kỷ XVIII, dưới<br /> với bản đồ [2], địa phận huyện Hà Châu nửa đầu thế<br /> sự tác động từ tình hình bất ổn về chính trị trong<br /> kỷ XIX về cơ bản tương ứng với địa giới của thị<br /> nước, đặc biệt là cuộc nội chiến Tây Sơn với<br /> xã Hà Tiên, huyện Kiên Lương và huyện đảo Phú<br /> chính quyền chúa Nguyễn thì Hà Châu thuộc<br /> Quốc thuộc tỉnh Kiên Giang ngày nay; phần đất<br /> quyền kiểm soát của chính quyền Tây Sơn.<br /> các tổng Hà Nhuận và Nhuận Đức tương ứng với<br /> Đầu thế kỷ XIX, Nguyễn Ánh đã khôi phục lại địa giới các huyện Banteay Meas, Kampong Trach<br /> triều Nguyễn, khi đó đã “lấy Mạc Tử Thiêm làm của tỉnh Kampot, huyện Kiri Vong của tỉnh Takéo<br /> cai Cai cơ trấn thủ trấn Hà Tiên, lại ở trấn ấy. Sai và thành phố Keb thuộc lãnh thổ Campuchia hiện<br /> gọi nhân dân về ở, tha bớt cho thuế đinh điền” nay.<br /> (Trịnh Hoài Đức, 1998, tr. 135). Như vậy, dưới<br /> 3.2 Sở hữu ruộng đất ở huyện Hà Châu, tỉnh<br /> thời vua Gia Long, đất Hà Châu vẫn thuộc quyền<br /> Hà Tiên nửa đầu thế kỷ XIX<br /> quản lý của trấn Hà Tiên. Năm 1825, vua Minh<br /> Mạng cho bỏ cấp đạo và đặt đơn vị hành chính 3.2.1 Ruộng đất thuộc sở hữu nhà nước<br /> huyện Hà Tiên quản lý hai tổng Hà Thanh và tổng * Về phân loại<br /> Hà Nhuận “bắt đầu đặt huyện Hà Tiên, lĩnh 2 tổng<br /> (Hà Thanh và Hà Nhuận)” (Quốc Sử quán triều<br /> <br /> 24<br /> An Giang University Journal of Science – 2018, Vol. 20 (2), 23 – 36<br /> <br /> Ruộng đất thuộc sở hữu nhà nước ở huyện Hà canh, bản xã đồng canh. Công thổ chủ yếu là đất<br /> Châu bao gồm quan điền, quan thổ và công điền, dân cư “những dân cư, chỗ nào là đất hoang và gò<br /> công thổ. Trong đó: đống, trong sổ không ghi người nào trước đã nộp<br /> Quan điền, quan thổ là loại ruộng đất thuộc sở thuế thì liệt làm hạng đất dân cư, miễn thuế; nếu<br /> hữu công do nhà nước trực tiếp quản lý. Quan có chủ khai nhận, thì cho dân đánh giá, nộp thuế<br /> điền do các cơ binh đồn trú khai khẩn, chủ yếu là theo hạng đất công” (Quốc Sử quán triều Nguyễn,<br /> quan sơn điền. Quan thổ chủ yếu là đất trồng tiêu 2006, ĐNTL, t. 4, tr. 983).<br /> của tư nhân bị bỏ hoang. * Về diện tích<br /> Công điền, công thổ là ruộng đất thuộc sở hữu Qua thống kê 44 địa bạ huyện Hà Châu cho thấy,<br /> nhà nước được phân giao cho xã, thôn canh tác và diện tích ruộng đất công ở huyện Hà Châu là 158<br /> nộp thuế theo hạng ruộng đất công đã quy định. mẫu chiếm 21,48% tổng diện tích ruộng đất của<br /> Công điền được ghi trong địa bạ là bản thôn đồng huyện.<br /> Bảng 1. Thống kê diện tích ruộng đất công<br /> Đơn vị tính: mẫu. sào. thước. tấc [3]<br /> TT Tổng Tổng diện tích Ruộng đất công Tỉ lệ %<br /> 1 Hà Nhuận 48.7. 2.6 2.7. 1.5 5,56<br /> 2 Hà Thanh 255.2. 0.1 109.5. 7.1 42,93<br /> 3 Nhuận Đức 88.3.14.0 15.2. 2.7 17,22<br /> 4 Phú Quốc 17.3.11.3 11.3. 4.5 65,21<br /> 5 Thanh Di 329.0. 1.4 19.8. 9.5 6,04<br /> Tổng cộng 738.6.14.4 158.6.10.3 21,48<br /> Nguồn: Địa bạ huyện Hà Châu năm Minh Mạng thứ 17 (1836)<br /> Theo đó, tổng Hà Thanh có diện tích ruộng đất kỷ XIX tương ứng với các phần đất thuộc lãnh thổ<br /> công nhiều nhất huyện với hơn 109 mẫu. Tổng Hà Campuchia tiếp giáp với biên giới Việt Nam tại<br /> Thanh có vị trí tiếp giáp với sông Giang Thành thị xã Hà Tiên, tỉnh Kiên Giang ngày nay, do điều<br /> nối liền đầm Đông Hồ và nhiều kênh rạch thông kiện tự nhiên ở khu vực này còn nhiều khó khăn<br /> ra biển nên việc khai khẩn đất đai của quân đồn nên việc thực hiện chính sách khai hoang của nhà<br /> trú dễ dàng hơn. Mặt khác, đây còn nơi đặt lỵ sở nước còn nhiều hạn chế. Mặt khác, tình hình xã<br /> của tỉnh Hà Tiên “trước kia tỉnh lỵ Hà Tiên ở xã hội nơi đây luôn xáo trộn, mãi đến năm 1836 phần<br /> Mỹ Đức huyện Hà Châu, năm Minh Mệnh thứ 9 lớn các xã thôn mới được tái lập và đo đạc ruộng<br /> dời đến thủ sở Giang Thành, năm thứ 14 lại dời về đất. Vì thế, quá trình khai hoang cũng gần như<br /> chỗ cũ” (Quốc Sử quán triều Nguyễn, 2006, phải thực hiện lại từ đầu.<br /> ĐNNTC, t. 5, tr. 12). Do vậy, dân cư tập trung Riêng tổng Phú Quốc, diện tích ruộng đất công,<br /> sinh sống đông đúc ở khu vực trung tâm, căn cứ chủ yếu là công thổ chiếm tỉ lệ lớn so với tổng<br /> theo nguyên tắc lập công thổ thì đất dân cư ở diện tích ruộng đất của tổng. Phú Quốc là hải đảo<br /> huyện Hà Châu được xác định là công thổ. Vì thế, nên thuận lợi cho đánh bắt thủy hải sản và là nơi<br /> tổng Hà Thanh có diện tích ruộng đất công lớn diễn ra các hoạt động buôn bán, trao đổi hàng hóa.<br /> hơn so với các tổng còn lại của huyện Hà Châu. Chính vì thế, phần lớn đất đai của tổng Phú Quốc<br /> Trong khi đó, tổng Hà Nhuận có diện tích ruộng là đất dân cư được xếp vào hạng công thổ.<br /> đất công nhỏ nhất huyện Hà Châu với khoảng 2 Cơ cấu diện tích giữa quan điền, quan thổ và công<br /> mẫu. Địa phận của tổng Hà Nhuận ở nửa đầu thế điền, công thổ, như sau:<br /> <br /> 25<br /> An Giang University Journal of Science – 2018, Vol. 20 (2), 23 – 36<br /> <br /> Bảng 2. So sánh diện tích quan điền, quan thổ và công điền, công thổ ở huyện Hà Châu<br /> Đơn vị tính: mẫu. sào. thước. tấc<br /> TT Tổng Quan điền, quan thổ Tỉ lệ % Công điền, công thổ Tỉ lệ %<br /> 1 Hà Nhuận - 0 2.7. 1.5 5,56<br /> 2 Hà Thanh 74.9. 6.9 29,37 34.6. 0.2 13,56<br /> 3 Nhuận Đức 15.2. 2.7 17,22 - 0<br /> 4 Phú Quốc - 0 11.3. 4.5 65,21<br /> 5 Thanh Di 18.0. 1.9 5,48 1.8. 7.6 0,56<br /> Tổng cộng 108.1.11.5 14,64 50.4.13.8 6,84<br /> Nguồn: Địa bạ huyện Hà Châu năm Minh Mạng thứ 17 (1836)<br /> Theo đó, huyện Hà Châu chỉ có 3 tổng Hà Thanh, và thóc giống để khai khẩn. Vua y cho” (Quốc Sử<br /> Nhuận Đức và Thanh Di có diện tích quan điền, quán triều Nguyễn, 2006, ĐNTL, t. 4, tr. 562). Do<br /> quan thổ nhưng chiếm tỉ lệ nhỏ so với tổng diện vậy, diện tích ruộng đất thuộc loại quan điền,<br /> tích các loại ruộng đất của huyện. Trong đó, tổng quan thổ ghi nhận trong địa bạ huyện Hà Châu là<br /> Hà Thanh có diện tích quan điền, quan thổ khá khá ít so với các loại ruộng đất khác.<br /> lớn và chiếm tỉ lệ cao (69,28%) so với tổng diện Về cơ bản, quan điền có diện tích và tỉ lệ lớn hơn<br /> tích quan điền, quan thổ ở huyện Hà Châu. Mặc so với quan thổ, tỉ lệ phân phối giữa quan điền và<br /> dù tổng Thanh Di có diện tích quan điền, quan thổ quan thổ không đều ở các tổng và các xã, thôn.<br /> rất nhỏ và chỉ chiếm tỉ lệ 5,48% so với tổng diện Trong đó, diện tích quan điền chỉ có ở 2 tổng Hà<br /> tích ruộng đất của tổng (329.0.1.4/18.0.1.9) nhưng Thanh và Thanh Di, diện tích quan thổ tuy nhỏ<br /> nhìn tổng thể thì tổng Nhuận Đức mới thực sự có hơn nhưng được phân phối ở 3 tổng Hà Thanh,<br /> diện tích quan điền, quan thổ nhỏ nhất và chỉ Nhuận Đức và Thanh Di. Diện tích quan điền giữa<br /> chiếm tỉ lệ 14,07% trong tổng diện tích quan điền, 2 tổng Hà Thanh và Thanh Di chênh lệch hơn 51<br /> quan thổ ở huyện Hà Châu. So sánh với các loại mẫu, trong khi đó diện tích quan thổ ở các tổng<br /> ruộng đất khác ở huyện Hà Châu thì quan điền, không vượt quá 10 mẫu. Tuy nhiên trong phân<br /> quan thổ có diện tích là 108.1.11.5, chỉ hơn 1/10 phối diện tích quan thổ ở các xã, thôn có sự chênh<br /> tổng diện tích ruộng đất ở huyện. lệch khá lớn. Ví dụ, quan thổ ở thôn Tư Nghĩa<br /> Qua đó phản ánh tình hình khai khẩn ruộng đất ở thuộc tổng Thanh Di chỉ có 2 sào, trong khi đó<br /> huyện Hà Châu do các cơ binh thực hiện chưa đạt thôn Hòa Luật thuộc tổng Nhuận Đức có đến 15<br /> tỉ lệ cao do điều kiện tự nhiên nơi đây còn nhiều mẫu quan thổ. Sự chênh lệch về diện tích phụ<br /> khó khăn và hạn chế về nguồn nhân lực. Chủ yếu thuộc vào vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên ở các<br /> là khai phá đất đai xung quanh lỵ sở Hà Tiên và khu vực đất đai và sự tác động bởi các điều kiện<br /> khu vực đóng quân “Trần Trấn chọn được vùng xã hội ở huyện Hà Châu nửa đầu thế kỷ XIX.<br /> thôn Bình An, xã Mỹ Đức (thuộc huyện Hà Châu, Xét về diện tích công điền và công thổ thì diện<br /> gần đồn Chu Nham), đều có đất bỏ không, có thể tích công thổ tuy có lớn hơn so với công điền<br /> xây cất được, bèn liệu địa thế rộng, hẹp, xin vát nhưng vẫn chiếm tỉ lệ rất nhỏ (6,84%) so với tổng<br /> lính cơ Hà Tiên (nguyên là dân Phiên vốn quen diện tích ruộng đất huyện Hà Châu. Trong đó,<br /> thủy thổ) 50 người giữ đồn Chu Nham, 100 người tổng Hà Thanh là nơi có diện tích công thổ nhiều<br /> đến chỗ gần đó cày cấy ở đồn điền Bình An: hễ nhất huyện, do tổng này có vị trí tiếp giáp với<br /> khi việc làm ruộng đã rồi, thì lại luyện tập thao sông Giang Thành nối liền đầm Đông Hồ và nhiều<br /> diễn. Lại chiêu mộ dân nghèo ở hai huyện Kiên kênh rạch thông ra biển nên việc khai khẩn đất đai<br /> Giang, Hà Châu, cấp cho trâu cày, đồ làm ruộng dễ dàng hơn. Và đây còn là nơi đặt lỵ sở của tỉnh<br /> <br /> 26<br /> An Giang University Journal of Science – 2018, Vol. 20 (2), 23 – 36<br /> <br /> Hà Tiên “trước kia tỉnh lỵ Hà Tiên ở xã Mỹ Đức (Phạm Văn Sơn, 1961, q. IV, tr. 365). Vì thế,<br /> huyện Hà Châu, năm Minh Mệnh thứ 9 dời đến tình hình xã hội luôn xáo trộn, mãi đến năm<br /> thủ sở Giang Thành, năm thứ 14 lại dời về chỗ cũ, 1836 thì phần lớn là các xã thôn mới được tái<br /> năm thứ 15 xây bảo Trấn Biên, nhân lấy làm tỉnh lập.<br /> lỵ. Lỵ sở phủ An Biên ở địa phận thôn Mỹ Đức - Xã hội ở Hà Châu với thành phần chủ yếu là<br /> huyện Hà Châu, là huyện kiêm lý của phủ, dựng thương nhân và tạo nên xã hội mang tính chất<br /> từ năm Minh Mệnh thứ 15” (Quốc Sử quán triều không điển hình. Do vậy, nông nghiệp không<br /> Nguyễn, 2006, ĐNNTC, t. 5, tr. 12). Do vậy, dân phải là kinh tế trọng tâm thay vào đó là kinh tế<br /> cư tập trung sinh sống ở khu vực trung tâm khá thương nghiệp mang tính chủ đạo, đặc biệt<br /> đông đúc nhằm thuận tiện cho hoạt động kinh tế. thương mại biển. Trải qua nhiều biến động<br /> Căn cứ vào nguyên tắc lập công thổ thì tổng Hà chính trị nên thương nghiệp ở đây đã bị suy<br /> Thanh có diện tích và tỉ lệ diện tích công thổ cao tàn nhưng về cơ bản nơi đây vẫn có ưu thế<br /> hơn so với các tổng còn lại. Tổng Thanh Di có mạnh so với nông nghiệp.<br /> diện tích ruộng đất lớn nhưng diện tích công thổ ít Vì thế, so với tình hình chung ở Nam Kỳ thì công<br /> nhất huyện. Do dân cư còn thưa thớt và nơi đây điền, công thổ tỉnh Hà Tiên có tỉ lệ cao 77,10%<br /> không thuận tiện cho dân cư tập trung buôn bán, (Nguyễn Đình Đầu, 1992, tr. 150). Tỉ lệ này do<br /> phần lớn đất đai chủ yếu để canh tác nông nghiệp. chịu ảnh hưởng bởi diện tích công điền ở huyện<br /> Riêng tổng Phú Quốc, do điều kiện địa hình hải Kiên Giang và Long Xuyên (Nguyễn Đình Đầu,<br /> đảo thuận lợi cho đánh bắt thủy hải sản và là nơi 1994, tr. 228, 257). Vì đây là những vùng đất<br /> diễn ra các hoạt động buôn bán, trao đổi hàng hóa chưa được khai phá nhiều và đất đai tương đối<br /> nên phần lớn đất đai thuộc hạng công thổ. màu mỡ hơn so với huyện Hà Châu nên nhà nước<br /> Công điền, công thổ có diện tích ít nhất trong tổng đã hỗ trợ nhân dân cùng khai phá nên chính sách<br /> diện tích ruộng đất canh tác ở huyện Hà Châu. công điền ở hai huyện này dễ dàng thực hiện hơn.<br /> Qua đó cho thấy, việc thực hiện chính sách công Trong khi đó, ở huyện Hà Châu vốn có nền tảng<br /> điền ở huyện Hà Châu còn gặp nhiều trở ngại vì: phát triển kinh tế hàng hóa nên đã kích thích năng<br /> - Phần lớn ruộng đất ở Hà Châu đã được khai suất lao động, tính năng động của con người và xã<br /> khẩn và canh tác từ đầu thế kỷ XVIII dưới thời hội vùng đất này. Việc thực hiện chính sách công<br /> Mạc Cửu và dân cư nơi đây chủ yếu là các điền, công thổ đối với ruộng đất ở huyện Hà Châu<br /> nhóm nhập cư người Hoa từ Trung Hoa, nhóm xuất phát ý muốn chủ quan của nhà nước. Điều<br /> người Việt từ miền Trung, nhóm người Khmer này rất khó để thích ứng với tình hình địa phương<br /> từ Chân Lạp, thông thường họ di cư theo hộ và trở thành chính sách lạc hậu trong quản lý<br /> gia đình. Do vậy, họ chỉ khai hoang đất đai sẵn ruộng đất của triều Nguyễn trong bối cảnh mới.<br /> có và mặc nhiên thuộc quyền sở hữu của họ. Những yếu tố trên đã góp phần lý giải vì sao diện<br /> Do vậy, khi triều Nguyễn đo đạc lại ruộng đất tích công điền, công thổ ở huyện Hà Châu rất nhỏ<br /> đã gặp khó khăn trong việc thực hiện chính so với diện tích ruộng đất canh tác của huyện.<br /> sách công điền, công thổ ở Hà Châu. Về cơ bản, diện tích ruộng đất công ở huyện Hà<br /> - Đất đai ở huyện Hà Châu nhiều nhưng dân cư Châu được ghi nhận trong địa bạ là số liệu cuộc<br /> còn thưa thớt và không ổn định bởi đây là tổng kiểm kê ruộng đất năm 1836. Công cuộc<br /> “một địa phương bị khói lửa tàn hại, dân khai phá đất hoang đối với nơi đây vẫn tiếp diễn<br /> chúng điêu đứng quá nhiều từ năm 1771” trong những năm sau đó. Do vậy, diện tích ruộng<br /> (Phạm Văn Sơn, 1961, q. IV, tr. 255) và đặc đất công sẽ có sự gia tăng, đặc biệt từ năm 1850<br /> biệt là sự quấy nhiễu thường xuyên của quân đến năm 1866, triều đình đã có nhiều biện pháp<br /> Xiêm “năm 1833, thủy quân Xiêm La với 100 tích cực thúc đẩy quá trình khai phá và định cư ở<br /> chiến thuyền từ biển xông vào Hà Tiên…” vùng này “năm 1866, nha Đinh điền An Giang,<br /> <br /> <br /> 27<br /> An Giang University Journal of Science – 2018, Vol. 20 (2), 23 – 36<br /> <br /> Hà Tiên cho biết đã chiêu mộ được 1646 người, Tổng Phú Quốc có 9/10 thôn có diện tích công thổ<br /> khai khẩn được 8333 mẫu đất và thành lập được chiếm 90% số thôn của tổng. Bình quân diện tích<br /> 149 thôn ấp” (Lê Văn Năm, 2000, tr. 56). công thổ là 1.2 mẫu/thôn.<br /> * Về quy mô sở hữu Tổng Thanh Di có 1/11 thôn có diện tích công thổ<br /> chiếm 9,09% số thôn của tổng. Bình quân diện<br /> Quy mô sở hữu ruộng đất công được xem xét ở<br /> tích công thổ là 1.8 mẫu/thôn.<br /> từng loại hình ruộng đất. Trong đó:<br /> Theo đó, mức bình quân sở hữu công thổ ở huyện<br /> Quan điền là 75 mẫu chia làm 3 sở giao cho các<br /> Hà Châu là 1.5mẫu/thôn.<br /> cơ binh canh tác ở 2 thôn Bình An thuộc tổng Hà<br /> Thanh và thôn Sa Kỳ thuộc tổng Thanh Di, nộp 3.2.2 Ruộng đất thuộc sở hữu tư nhân<br /> kho hằng năm khoảng 1725 thăng thóc tương * Khát quát về ruộng đất tư hữu<br /> đương 4657,5 kg thóc[4], bình quân khoảng 62,1 Ruộng đất thuộc sở hữu tư nhân là hình thức sở<br /> kg thóc/mẫu. Mức thuế đó phản ánh quy mô nhỏ hữu và sử dụng đối với ruộng đất canh tác thuộc<br /> về sở hữu diện tích quan điền. về tư nhân được ghi nhận trong số địa bạ của xã,<br /> Quan thổ có tổng cộng 34 sở trồng tiêu vốn thuộc thôn với tên gọi là tư điền, tư thổ để phân biệt với<br /> sở hữu của 30 chủ, bình quân khoảng 0,94 công điền, công thổ. Dưới triều Nguyễn, ruộng<br /> mẫu/người. Qua đó, thể hiện quy mô sở hữu quan đất tư chiếm số lượng lớn trong các loại ruộng đất<br /> thổ là nhỏ lẻ, đồng thời phản ánh quan thổ chủ ở Nam Kỳ, loại ruộng đất này được đo đạc và ghi<br /> yếu là chuyển đổi hình thức sở hữu đối với các sở chép khá kỹ trong địa bạ theo cấp hành chính tỉnh,<br /> đất vườn tiêu đã bị bỏ hoang. huyện, tổng, xã thôn. Đối với địa bạ Hà Châu thì<br /> Theo đó, huyện Hà Châu có 3 sở công điền tập không ghi cụ thể là tư điền, tư thổ mà chỉ ghi nhận<br /> trung ở tổng Hà Thanh với diện tích là 15.3.11.4 là một sở ruộng hoặc sở đất có diện tích là bao<br /> mẫu, bình quân diện tích sở hữu là 5 mẫu/sở. nhiêu mẫu. sào. thước. tấc, giáp giới theo tứ cận<br /> Kết quả thống kê phản ánh sự chênh lệch giữa các đông – tây – nam – bắc những đâu, do người bản<br /> xã, thôn sở hữu công thổ. Trong đó: thôn hoặc bản xã tên họ là gì được phân canh<br /> Tổng Hà Nhuận có 3/5 thôn có công thổ chiếm hoặc người địa phương khác phụ canh.<br /> 60% tổng số thôn của tổng. Bình quân diện tích * Diện tích sở hữu<br /> công thổ là 0.9 mẫu/thôn. Qua khảo sát 44 đơn vị địa bạ huyện Hà Châu,<br /> Tổng Hà Thanh có 10/11 thôn có công thổ chiếm tổng số diện tích ruộng đất tư và tỉ lệ so sánh được<br /> 90,91% số xã, thôn của tổng. Bình quân diện tích thống kê ở Bảng 3:<br /> công thổ là 1.9 mẫu/thôn.<br /> <br /> Bảng 3. Thống kê diện tích các loại ruộng đất ở huyện Hà Châu<br /> Đơn vị tính: mẫu. sào. thước. tấc<br /> TT Tổng Tổng diện tích Tỉ lệ % Tư điền, tư thổ Tỉ lệ %<br /> 1 Hà Nhuận 48.7. 2.6 100 46.0. 1.1 94,44<br /> 2 Hà Thanh 255.2. 0.1 100 145.6. 8.0 57,07<br /> 3 Nhuận Đức 88.3.14.0 100 73.1.11.3 82,78<br /> 4 Phú Quốc 17.3.11.3 100 6.0. 6.8 34,79<br /> 5 Thanh Di 329.0. 1.4 100 309.1. 6.9 93,96<br /> Tổng cộng 738.6.14.4 100 580.0. 4.1 78,52<br /> Nguồn: Địa bạ huyện Hà Châu năm Minh Mạng thứ 17 (1836)<br /> <br /> 28<br /> An Giang University Journal of Science – 2018, Vol. 20 (2), 23 – 36<br /> <br /> Kết quả thống kê cho thấy, diện tích ruộng đất tư Đất tư có diện tích lớn hơn so với ruộng tư do đặc<br /> hữu ở huyện Hà Châu là 580.0.4.1 chiếm tỉ lệ điểm địa hình huyện Hà Châu là núi đồi tương đối<br /> 78,52% tổng diện tích ruộng đất. So sánh với diện cao và thổ nhưỡng nơi đây không đạt được phì<br /> tích hiện nay chỉ chiếm 0,18% tổng diện tích vùng nhiêu tốt nhất cho việc trồng lúa nước. Ngoại trừ<br /> Hà Tiên, Kiên Lương và Phú Quốc. Nếu so sánh một số khu vực trung tâm lỵ sở Hà Tiên và khu<br /> với diện tích ruộng đất tư ở Nam Kỳ thì ruộng đất vực quanh sông Giang Thành vẫn có thể trồng<br /> tư ở huyện Hà Châu rất nhỏ, ví dụ như: tổng Lợi lúa, chủ yếu là sơn điền nhờ vào nguồn nước lưu<br /> Trinh (Định Tường) là 17442.1 mẫu, tổng Hòa thông từ kênh Vĩnh Tế đến sông Giang Thành<br /> Lạc (Gia Định) là 23402.5 mẫu, tổng Bảo Ngãi “những vùng thuận tiện giao thông, ngoại thương,<br /> (Vĩnh Long) là 1164.4 mẫu, tổng An Thạnh (An gần nguồn nước ở thượng nguồn sông Hậu, hạ lưu<br /> Giang) là 642.9 mẫu… (Trần Thị Thu Lương, sông Tiền, giáp vịnh Thái Lan và dọ sông Cửu<br /> 1994, tr. 65). Long (Hà Tiên – Kiên Giang), Định Tường (Tiền<br /> Có sự khác biệt khi Hà Tiên là tỉnh có diện tích Giang), An Giang, Vĩnh Long (Cửu Long) là khu<br /> ruộng đất tư thấp nhất ở Nam Kỳ với 22,90% vực sầm uất nhất, lấy sản xuất lúa nước làm<br /> (Nguyễn Đình Đầu, 1992, tr. 122), ngược lại chính, vụ lúa nằm trọn trong mùa mưa, hoàn toàn<br /> huyện Hà Châu có tỉ lệ diện tích ruộng đất tư khá nhờ nước trời” (Kim Khôi, 1981, tr. 26). Điều này<br /> lớn với 78,52%. Điều này cho thấy, sự phát triển đã ảnh hưởng đến việc mở rộng diện tích canh tác<br /> của ruộng đất tư hữu ở Hà Châu do được khai phá nông nghiệp, đặc biệt là diện tích trồng lúa ở vùng<br /> và canh tác lâu đời hơn so với các khu vực khác này.<br /> của tỉnh Hà Tiên như huyện Long Xuyên, Kiên Xem xét cụ thể diện tích từng loại sở hữu ruộng<br /> Giang. Trong tổng diện tích ruộng đất tư thì diện và đất, nhận thấy có sự chênh lệch về tỉ lệ diện<br /> tích ruộng tư là 271.6.4.1 chiếm 36,77% và diện tích ruộng tư và đất tư giữa các tổng ở huyện Hà<br /> tích đất tư là 308.4.0.0 chiếm 41,75% trong tổng Châu (Bảng 4):<br /> diện tích ruộng đất ở huyện Hà Châu.<br /> <br /> Bảng 4. Thống kê diện tích ruộng đất tư ở huyện Hà Châu<br /> Đơn vị tính: mẫu. sào. thước. tấc<br /> TT Tổng Ruộng tư Tỉ lệ % Đất tư Tỉ lệ %<br /> 1 Hà Nhuận 8.9. 5.0 3,29 37.0.11.1 12,02<br /> 2 Hà Thanh 10.6. 1.5 3,90 135.0. 6.5 43,79<br /> 3 Nhuận Đức 56.4. 1.3 20,77 16.7.10.0 5,44<br /> 4 Phú Quốc - 0 6.0. 6.8 1,96<br /> 5 Thanh Di 195.6.11.3 72,04 113.4.10.6 36,79<br /> Tổng cộng 271.6. 4.1 100 308.4. 0.0 100<br /> Nguồn: Địa bạ huyện Hà Châu năm Minh Mạng thứ 17 (1836)<br /> Về cơ bản, giữa các tổng thuộc huyện Hà Châu có ruộng tư giữa các tổng có sự chênh lệch nhất định<br /> sự khác nhau trong cơ cấu diện tích ruộng tư và tùy thuộc vào điều kiện đất đai.<br /> đất tư đã tạo ra sự chênh lệch trong tỉ lệ diện tích Trong 5 tổng, chỉ duy nhất tổng Phú Quốc không<br /> ruộng tư và tỉ lệ diện tích đất tư. Diện tích ruộng có diện tích ruộng tư và diện tích đất tư nhỏ do<br /> đất tư ở huyện Hà Châu có 271.6.4.1 mẫu ruộng đặc điểm địa hình hải đảo. Tổng Thanh Di là tổng<br /> tư và 308.4.0.0 mẫu đất tư. Việc phân bố diện tích có diện tích ruộng tư nhiều nhất và chiếm tỉ lệ<br /> <br /> <br /> 29<br /> An Giang University Journal of Science – 2018, Vol. 20 (2), 23 – 36<br /> <br /> diện tích ruộng tư lớn nhất huyện Hà Châu. Bởi * Cách thức sở hữu<br /> tổng Thanh Di thuộc khu vực tương ứng với phần Cách thức sở hữu ruộng đất tư ở Nam Kỳ bao<br /> lớn đất liền có địa hình tương đối bằng phẳng nằm gồm sở hữu đơn chủ và sở hữu đa chủ. Theo đó,<br /> trong nội địa của huyện Kiên Lương ngày nay, sở hữu đơn chủ là hình thức sở hữu do một cá<br /> với điều thuận lợi về nguồn nước đặc biệt là tiếp nhân đứng tên trên một hoặc nhiều diện tích ruộng<br /> giáp với sông Giang Thành và kênh Vĩnh Tế. đất khác nhau; sở hữu đa chủ hay đồng sở hữu là<br /> Tổng Hà Nhuận tương ứng với phần đất nhỏ hẹp hình thức có ít nhất hai hay nhiều người cùng<br /> nằm giáp biên giới giữa Việt Nam và Campuchia đứng tên sở hữu trên một diện tích ruộng đất.<br /> ngày nay, do địa hình bị chia cắt với nhiều núi đồi Khảo sát địa bạ huyện Hà Châu cho thấy, sở hữu<br /> nên đất đai không thuận lợi cho canh tác nông đơn chủ là phổ biến nơi đây và không có hiện<br /> nghiệp. Vì thế, tổng Hà Nhuận có diện tích ruộng tượng đồng sở hữu như các vùng khác ở Nam Kỳ<br /> tư ít nhất huyện Hà Châu. là vì:<br /> Trong khi đó, diện tích đất tư được phân bố hầu - Hà Châu là vùng đất biên giới, chịu nhiều biến<br /> khắp 5 tổng thuộc huyện Hà Châu, riêng tổng Hà động xã hội trong nước và sự tranh chấp của<br /> Thanh có diện tích đất tư với tỉ lệ lớn nhất. Tổng các nước trong khu vực. Do vậy, tình hình dân<br /> Hà Thanh tương ứng với khu vực đất đai nằm rìa cư có sự biến động thường xuyên và đời sống<br /> Tây Bắc huyện Kiên Lương tiếp giáp với biên xã hội không ổn định.<br /> giới Camphuchia ngày nay và phía Tây Nam của - Hà Châu có địa hình chịu sự chia cắt khá mạnh<br /> tổng Hà Thanh tiếp giáp với vịnh Thuận Yên nằm bởi núi đồi và thiếu nguồn nước ngọt nên tình<br /> trong vùng biển Tây Nam Việt Nam ngày nay. hình khai khẩn và canh tác ruộng đất gặp<br /> Địa hình nơi đây tuy không bằng phẳng, đất đai nhiều khó khăn. Ngoài ra, dân số quá ít không<br /> chưa đủ màu mỡ để trồng lúa nhưng có điều kiện đủ lực lượng khai khẩn đất hoang nên chưa thể<br /> thuận lợi để trồng các loại cây nông nghiệp khác. tạo ra cách thức sở hữu đa chủ như các khu<br /> Nhìn chung, điều kiện tự nhiên ở huyện Hà Châu vực khác ở trung tâm đồng bằng Nam bộ, mà<br /> còn nhiều khó khăn cho canh tác nông nghiệp, đặc chủ yếu là sở hữu đơn chủ nhỏ lẻ đối với<br /> biệt là trồng lúa nước nhưng phần lớn diện tích những nơi có điều kiện thuận lợi trong khẩn<br /> đất đai đã khai khẩn ở huyện Hà Châu đều được hoang và canh tác.<br /> trồng trọt một số loại cây nông sản nhất định. Đặc * Quy mô sở hữu<br /> biệt, nông sản ở huyện Hà Châu nổi tiếng với một<br /> Sở hữu ruộng đất theo số lượng chủ sở hữu:<br /> số sản phẩm như hồ tiêu, dâu, cau, trầu và làm<br /> muối, nhất là hồ tiêu chỉ trồng ở Hà Châu đã tạo Ruộng đất tư ở huyện Hà Châu thuộc về 184 chủ<br /> nên đặc trưng riêng biệt của nông sản vùng này. sở hữu ruộng tư và 214 chủ sở hữu đất tư.<br /> <br /> Bảng 5. Phân loại số lượng chủ sở hữu ruộng tư và đất tư ở huyện Hà Châu<br /> Đơn vị tính: người<br /> Ruộng tư Đất tư<br /> Số lượng chủ sở hữu Số lượng chủ sở hữu<br /> TT Tổng<br /> 1–5 5 – 10 10 – 15 1–5 5 – 10 10 – 15<br /> < 1 mẫu < 1 mẫu<br /> mẫu mẫu mẫu mẫu mẫu mẫu<br /> 1 Hà Nhuận 5 5 - - 32 11 - -<br /> 2 Hà Thanh 4 1 1 - 37 40 3 -<br /> <br /> <br /> <br /> 30<br /> An Giang University Journal of Science – 2018, Vol. 20 (2), 23 – 36<br /> <br /> Ruộng tư Đất tư<br /> Số lượng chủ sở hữu Số lượng chủ sở hữu<br /> TT Tổng<br /> 1–5 5 – 10 10 – 15 1–5 5 – 10 10 – 15<br /> < 1 mẫu < 1 mẫu<br /> mẫu mẫu mẫu mẫu mẫu mẫu<br /> 3 Nhuận Đức 32 18 1 - 10 4 1 -<br /> 4 Phú Quốc - - - - 4 3 - -<br /> 5 Thanh Di 58 53 4 2 38 26 4 1<br /> Tổng cộng 99 77 6 2 121 84 8 1<br /> Nguồn: Địa bạ huyện Hà Châu năm Minh Mạng thứ 17 (1836)<br /> Theo đó, mức sở hữu dưới 1 mẫu có 99 chủ sở với quy mô từ 5 mẫu trở lên và hầu như không có<br /> hữu ruộng tư và 121 chủ sở hữu đất tư; mức sở cá nhân nào sở hữu trên 15 mẫu ruộng đất. Mức<br /> hữu từ 1 mẫu đến 5 mẫu có 77 chủ sở hữu ruộng bình quân sở hữu ruộng đất tư ở Hà Châu tuy có<br /> tư và 84 chủ sở hữu đất tư; mức sở hữu từ 5 mẫu sự khác biệt giữa các tổng nhưng điểm chung là<br /> đến 10 mẫu có 6 chủ sở hữu ruộng tư và 8 chủ sở sở hữu dưới 2 mẫu, trong đó mức bình quân cao<br /> hữu đất tư; mức sở hữu từ 10 mẫu đến 15 mẫu có nhất là tổng Hà Thanh và nhỏ nhất là tổng Phú<br /> 2 chủ sở hữu ruộng tư và 1 chủ sở hữu đất tư. Sở Quốc. Sở hữu ruộng đất tư ở huyện Hà Châu<br /> hữu bình quân ruộng đất tư ở huyện Hà Châu không lớn như các khu vực khác ở Nam Kỳ lục<br /> khoảng 1,45 mẫu/chủ và mỗi chủ sở hữu 1,2 sở tỉnh do “điều kiện đất đai không thuận lợi cho<br /> ruộng đất tư. Bình quân sở hữu ruộng tư là 1,47 nông nghiệp nên diện tích khai phá vùng Hà Tiên<br /> mẫu/chủ, bình quân sở hữu đất tư là 1,44 thật sự không nhiều. Đến đầu thế kỷ XIX, có thể<br /> mẫu/chủ. Trong đó: người dân chỉ mới khai phá trồng trọt được ở<br /> - Tổng Hà Nhuận: bình quân sở hữu ruộng đất quanh thị trấn Hà Tiên và dọc rạch Giang Thành”<br /> tư là 0,87 mẫu/chủ, trong đó bình quân sở hữu (Lê Văn Năm, 2000, tr. 52).<br /> ruộng tư là 0,89 mẫu/chủ, bình quân sở hữu Nhìn chung, quy mô sở hữu ruộng đất của tư nhân<br /> đất tư là 0,86 mẫu/chủ. còn nhỏ lẻ và xu hướng tập trung ruộng đất vào<br /> - Tổng Hà Thanh: bình quân sở hữu ruộng đất tay các chủ sở hữu ở huyện Hà Châu chưa đạt<br /> tư là 1,7 mẫu/chủ, trong đó bình quân sở hữu mức độ cao như các khu vực khác ở Nam Kỳ.<br /> ruộng tư là 1,77 mẫu/chủ, bình quân sở hữu Điều đó phản ánh thực trạng xã hội ở Hà Châu<br /> đất tư là 1,69 mẫu/chủ. chưa có sự phân cực giàu nghèo quá lớn như khu<br /> - Tổng Hà Nhuận: bình quân sở hữu ruộng đất vực đồng bằng trung tâm. Trường hợp ở tổng Hòa<br /> tư là 1,1 mẫu/chủ, trong đó bình quân sở hữu Lạc, huyện Tân Hòa, tỉnh Gia Định là một ví dụ<br /> ruộng tư là 1,1 mẫu/chủ, bình quân sở hữu đất điển hình về sự chênh lệch trong tư hữu ruộng đất:<br /> tư là 1,1 mẫu/chủ. có đến 98,8% diện tích ruộng đất nằm trong tay<br /> - Tổng Phú Quốc: bình quân sở hữu đất tư là người khá giả, những người sở hữu nhỏ chỉ còn<br /> 0,85 mẫu/chủ. 1,1% diện tích ruộng đất tư (Trần Thị Thu Lương,<br /> - Tổng Thanh Di: bình quân sở hữu ruộng đất tư 1994, tr. 139).<br /> là 1,66 mẫu/chủ, trong đó bình quân sở hữu Sở hữu ruộng đất theo giới tính:<br /> ruộng tư là 1,67 mẫu/chủ, bình quân sở hữu<br /> Toàn huyện Hà Châu có 10 chủ tư hữu ruộng đất<br /> đất tư là 1,64 mẫu/chủ.<br /> là nữ giới, tập trung ở 2 tổng Hà Thanh và Nhuận<br /> Huyện Hà Châu có khoảng 220 chủ sở hữu ruộng Đức.<br /> đất dưới 1 mẫu và chỉ số ít chủ sở hữu ruộng đất<br /> <br /> <br /> 31<br /> An Giang University Journal of Science – 2018, Vol. 20 (2), 23 – 36<br /> <br /> Bảng 6. Bình quân sở hữu ruộng đất theo giới tính nữ<br /> Đơn vị tính: mẫu. sào. thước. tấc<br /> Tỉ lệ<br /> TT Tổng Tổng diện tích Số chủ Diện tích sở hữu Bình quân diện tích<br /> %<br /> 1 Hà Nhuận 46.0. 1.1 - - - -<br /> 2 Hà Thanh 145.6. 8.0 6 20.0.14.4 13,80 3.3. 3.6<br /> 3 Nhuận Đức 73.1.11.3 4 1.3.12.8 1,89 0.3. 2.8<br /> 4 Phú Quốc 6.0. 6.8 - - - -<br /> 5 Thanh Di 309.1. 6.9 - - - -<br /> Tổng cộng 580.0. 4.1 10 21.4.12.2 3,70 2.1. 4.1<br /> Nguồn: Địa bạ huyện Hà Châu năm Minh Mạng thứ 17 (1836)<br /> - Tổng Hà Thanh có 6 chủ sở hữu nữ chiếm hữu là nữ chiếm số lượng rất ít so với số lượng<br /> 60% số chủ nữ của huyện, diện tích ruộng đất chủ sở hữu là nam giới nhưng đã phản ánh một<br /> của chủ là nữ có 20.0.14.4 chiếm 13,80% diện góc độ khác về sự bình đẳng giữa nam và nữ<br /> tích ruộng đất tư, bình quân tư hữu ruộng đất trong việc tư hữu ruộng đất ở huyện Hà Châu,<br /> là 3,3 mẫu/chủ. tỉnh Hà Tiên nửa đầu thế kỷ XIX.<br /> - Tổng Nhuận Đức có 4 chủ sở hữu nữ chiếm Sở hữu ruộng đất theo chức dịch:<br /> 40% số chủ nữ của huyện, diện tích ruộng đất<br /> Chức dịch ở huyện Hà Châu bao gồm Cai tổng,<br /> của chủ là nữ có 1.3.12.8 chiếm 1,89% diện<br /> Xã trưởng, Thôn trưởng, Dịch mục và Tả bạ.<br /> tích ruộng đất tư, bình quân tư hữu ruộng đất<br /> Huyện có 35/87 chức dịch có ruộng đất tư chiếm<br /> là 0.3 mẫu/chủ.<br /> 40,23%.<br /> Mức bình quân chung về sở hữu ruộng đất của các<br /> chủ nữ ở huyện Hà Châu là rất nhỏ và số chủ sở<br /> Bảng 7. Bình quân sở hữu ruộng đất của chủ sở hữu là chức dịch<br /> Đơn vị tính: mẫu. sào. thước. tấc<br /> TT Tổng Tổng diện tích Số chủ Diện tích sở hữu Tỉ lệ % Bình quân diện tích<br /> 1 Hà Nhuận 46.0. 1.1 2 3.1. 6.5 6,83 1.5. 8.2<br /> 2 Hà Thanh 145.6. 8.0 2 3.8.13.8 2,67 1.9. 0.7<br /> 3 Nhuận Đức 73.1.11.3 12 17.8. 1.8 24,34 1.4. 8.4<br /> 4 Phú Quốc 6.0. 6.8 0 - 0 -<br /> 5 Thanh Di 309.1. 6.9 19 30.9.11.8 10,02 1.6. 2.7<br /> Tổng cộng 580.0. 4.1 35 55.8. 3.9 9,62 1.5. 9.5<br /> Nguồn: Địa bạ huyện Hà Châu năm Minh Mạng thứ 17 (1836)<br /> Theo đó, chức dịch tổng Phú Quốc không có thuộc tư hữu của chức dịch là 55.8.3.9 chiếm<br /> ruộng đất tư, tổng Hà Nhuận và tổng Hà Thanh có 9,62% diện tích ruộng đất tư của huyện và mức<br /> số lượng chức dịch ít nhất, tổng Thanh Di có số bình quân sở hữu ruộng đất là 1.5.9.5. Trong đó:<br /> lượng chức dịch nhiều nhất trong tổng số chức<br /> dịch có ruộng đất tư. Tổng diện tích ruộng đất<br /> <br /> 32<br /> An Giang University Journal of Science – 2018, Vol. 20 (2), 23 – 36<br /> <br /> - Tổng Hà Nhuận: diện tích ruộng đất tư của 3.3 Một số nhận xét<br /> chức dịch là 3.1.6.5 chiếm 6,83% diện tích 3.3.1 Ruộng đất ở huyện Hà Châu có sự chênh<br /> ruộng đất tư của tổng, bình quân sở hữu ruộng lệch lớn trong phân phối<br /> đất của chức dịch là 1.5.8.2.<br /> Sở hữu ruộng đất ở huyện Hà Châu có sự chênh<br /> - Tổng Hà Thanh: diện tích ruộng đất tư của<br /> lệch về diện tích và tỉ lệ diện tích giữa các tổng và<br /> chức dịch là 3.8.13.8 chiếm 2,67% diện tích<br /> giữa các xã, thôn trong cùng tổng. Tổng sở hữu<br /> ruộng đất tư của tổng, bình quân sở hữu ruộng<br /> chưa đầy 20 mẫu ruộng đất, điển hình là tổng Phú<br /> đất của chức dịch là 1.9.0.7.<br /> Quốc trong khi đó có tổng sở hữu hàng trăm mẫu<br /> - Tổng Nhuận Đức: diện tích ruộng đất tư của<br /> ruộng đất như tổng Hà Thanh và tổng Thanh Di.<br /> chức dịch là 17.8.1.8 chiếm 24,34% diện tích<br /> Tình hình phân phối diện tích ruộng đất giữa các<br /> ruộng đất tư của tổng, bình quân sở hữu của<br /> xã, thôn cũng tương tự khi có chủ sở hữu từ 10<br /> chức dịch là 1.4.8.4.<br /> đến 15 mẫu, ngược lại có chủ chỉ canh tác từ 1<br /> - Tổng Thanh Di: diện tích ruộng đất tư của<br /> đến 2 sào ruộng đất.<br /> chức dịch là 30.9.11.8 chiếm 10,02% diện tích<br /> ruộng đất tư của tổng, bình quân sở hữu của Sự chênh lệch còn thể hiện ở cơ cấu diện tích giữa<br /> chức dịch là 1.6.2.7. các loại hình ruộng đất: diện tích quan điền, quan<br /> thổ; diện tích ruộng đất công và diện tích ruộng<br /> Số chức dịch ở huyện Hà Châu không có ruộng<br /> đất tư. Vì thế đã phản ánh được xu thế phát triển<br /> đất là 52/87 người chiếm 59,77% số chức dịch<br /> mạnh của tình hình tư hữu ruộng đất ở huyện Hà<br /> của huyện. Số chức dịch sở hữu dưới 1 mẫu có 13<br /> Châu nửa đầu thế kỷ XIX.<br /> chủ chiếm 14,94% và có tổng diện tích là<br /> 6.1.14.1. Số chức dịch sở hữu từ 1 mẫu đến 3 mẫu Sự chênh lệch còn được thể hiện trong phân phối<br /> có 19 chủ chiếm 21,84% và có tổng diện tích ruộng đất theo chủ sở hữu. Ngoài số ruộng đất<br /> 31.3.11.8 chiếm 56,21%. Số chức dịch sở hữu từ thuộc sở hữu nhà nước được phân canh cho các xã<br /> 3 mẫu đến 5 mẫu có 1 chủ chiếm 2,30% với diện dân canh tác theo quy định còn có ruộng đất tư<br /> tích là 4.4.3.0 chiếm 7,92%. Số chức dịch sở hữu của 398 chủ sở hữu. Trong đó, 184 chủ sở hữu<br /> từ 5 mẫu đến 10 mẫu có 2 chủ chiếm 2,30% với ruộng với tổng diện tích hơn 271 mẫu, 214 chủ sở<br /> tổng diện tích 13.8.5.0 chiếm 24,78% diện tích hữu đất với tổng diện tích hơn 308 mẫu và có sự<br /> ruộng đất của chức dịch ở huyện. chênh lệch về quy mô tư hữu ruộng và đất giữa<br /> các chủ sở hữu.<br /> Qua đó cho thấy, quy mô sở hữu của các chức<br /> dịch khoảng 3 mẫu chiếm số lượng lớn 32/35 chủ; Sự chênh lệch về sở hữu ruộng đất được thể hiện<br /> số chủ sở hữu diện tích ruộng đất từ 3 mẫu trở lên trong phân phối ruộng đất theo giới tính ở huyện<br /> chiếm số lượng ít. Trong khi đó, số chức dịch Hà Châu. Số chủ sở hữu là nữ có 10/398 chủ sở<br /> không có ruộng đất là 52/87 chủ, chiếm hơn 50% hữu tổng diện tích ruộng đất là 21/580 mẫu ruộng<br /> số chức dịch của huyện Hà Châu, riêng tổng Phú đất, trong khi đó chủ sở hữu là nam sở hữu diện<br /> Quốc có 20 chức dịch không có ruộng đất tư. tích là 559/580 mẫu ruộng đất. Điều đó cho thấy,<br /> Bình quân sở hữu ruộng đất của các chức dịch rất sự chênh lệch lớn về tình hình phân phối ruộng<br /> nhỏ, chỉ khoảng 1.5 mẫu/chủ tương đương với đất và quy mô sở hữu ruộng đất giữa nam và nữ ở<br /> mức bình quân sở hữu ruộng đất chung ở huyện huyện Hà Châu đồng thời phản ánh về vấn đề<br /> Hà Châu. Như vậy, quy mô sở hữu ruộng đất của bình đẳng giữa nam và nữ trong sở hữu ruộng đất<br /> bộ máy quản lý xã, thôn ở huyện Hà Châu có mức ở huyện Hà Châu nửa đầu thế kỷ XIX.<br /> sở hữu nhỏ. Họ chỉ là những người canh tác Sở hữu ruộng đất của bộ máy quản lý xã, thôn ở<br /> ruộng, chưa thể là tầng lớp đại địa chủ kiêm tính huyện Hà Châu còn cho thấy sự chênh lệch về<br /> ruộng đất như các khu vực khác ở Nam Kỳ. Vì thế diện tích và tỉ lệ diện tích ruộng đất tư hữu. Toàn<br /> đã tạo ra điểm khác biệt về tình hình sở hữu ruộng huyện có 87 chức dịch, trong đó 35/87 chức dịch<br /> đất ở huyện Hà Châu nửa đầu thế kỷ XIX. sở hữu 55/580 mẫu ruộng đất tư và số còn lại<br /> <br /> <br /> 33<br /> An Giang University Journal of Science – 2018, Vol. 20 (2), 23 – 36<br /> <br /> không có ruộng đất. Quy mô sở hữu của các chủ hữu ở huyện Hà Châu vẫn chiếm tỉ lệ cao hơn rất<br /> là chức dịch khoảng 1.5 mẫu/chủ. Qua đó đã phản nhiều so với ruộng đất thuộc sở hữu công.<br /> ánh, quy mô sở hữu nhỏ lẻ và manh mún đối với 3.3.3 Hình thức sở hữu ruộng đất mang tính<br /> ruộng đất của bộ máy quản lý xã, thôn ở huyện và đặc trưng là sở hữu đơn chủ<br /> họ chỉ là những người canh tác ruộng không hẳn<br /> Ở Nam Kỳ nửa đầu thế kỷ XIX, hai hình thức sở<br /> đã là đại địa chủ hay thuộc loại “cường hào cậy<br /> hữu song song là sở hữu đơn chủ và sở hữu đa<br /> mạnh, bá chiếm, người nghèo không đất cắm dùi”<br /> chủ đối với ruộng đất tư dần trở nên phổ biến, đặc<br /> (Quốc Sử quán triều Nguyễn, 2006, ĐNTL, t. 4, tr.<br /> biệt là sở hữu đa chủ - “sản phẩm của hoàn cảnh<br /> 915) như báo cáo của Kinh Lược sứ Trương Đăng<br /> hình thành và phát triển ruộng đất tư ở Nam bộ”<br /> Quế.<br /> (Trần Thị Thu Lương, 1994, tr. 209). Tuy nhiên, ở<br /> Nhìn chung, sự chênh lệch trong phân phối ruộng huyện Hà Châu thì ngược lại, sở hữu đơn chủ là<br /> đất là điều tất yếu vì phụ thuộc vào các yếu tố như phổ biến và là sản phẩm của điều kiện tự nhiên ở<br /> đặc điểm tự nhiên, điều kiện kinh tế, xã hội và vùng đất này.<br /> nguồn nhân lực ở huyện Hà Châu nửa đầu thế kỷ<br /> Huyện Hà Châu nằm trong khu vực thường xuyên<br /> XIX.<br /> xảy ra các tranh chấp giữa Xiêm, Chân Lạp và<br /> 3.3.2 Ruộng đất tư hữu chiếm ưu thế so với các Đại Nam nên tình hình xã hội khá phức tạp. Bên<br /> loại hình sở hữu ruộng đất công cạnh đó, điều kiện tự nhiên chủ yếu là địa hình bị<br /> Nửa đầu thế kỷ XIX, phần lớn đất đai tỉnh Hà chia cắt mạnh bởi núi đồi và ít sông ngòi, lại có cả<br /> Tiên nói chung chưa được khai khẩn nhiều và dân phần đất ở hải đảo. Những yếu tố ấy đã hạn chế<br /> cư hãy còn thưa thớt, đặc biệt là khu vực có địa rất lớn số lượng dân cư đến nơi đây khai khẩn<br /> hình thấp như huyện Kiên Giang và Long Xuyên. trong bối cảnh đất hoang hóa và rừng rậm còn khá<br /> Nhờ vào sự hỗ trợ của nhà nước nên diện tích nhiều. Vì vậy, việc khai hoang và canh tác nơi đây<br /> canh tác được mở rộng, đồng nghĩa với đó là cơ bản là vì sự tồn tại chứ không vì tham vọng<br /> ruộng đất thuộc sở hữu nhà nước được xác lập. Vì làm giàu, do đó sở hữu đơn chủ đối với từng diện<br /> thế đã làm tăng tỉ lệ diện tích ruộng đất thuộc sở tích nhỏ là tất yếu. Điều này lý giải vì sao ở Hà<br /> hữu công ở tỉnh Hà Tiên cao nhất so với các tỉnh Châu không tồn tại sở hữu đa chủ nhiều như các<br /> khác ở Nam Kỳ. Tuy nhiên, có một thực tế trái khu vực đất đai trung tâm đồng bằng Nam bộ.<br /> ngược khi diện tích ruộng đất tư hữu ở huyện Hà 3.3.4 Quy mô sở hữu ruộng đất tư còn nhỏ lẻ,<br /> Châu là 580/738 mẫu chiếm 78,52% và ruộng đất mức độ tập trung về tư hữu ruộng đất<br /> công chỉ có 50/738 mẫu chiếm 6,84%, riêng chưa cao<br /> ruộng công chỉ có 15 mẫu (2,08%) và đất công là<br /> Huyện Hà Châu có nhiều khó khăn và cách xa<br /> 35 mẫu (4,75%). Tỉ lệ này phù hợp với xu thế<br /> trung tâm đồng bằng Nam bộ nên không là “vùng<br /> chung của tình hình sở hữu ruộng đất ở Nam Kỳ<br /> đất hứa” đối với những người có vật lực tìm đến<br /> nhưng lại là nét đặc trưng riêng ở tỉnh Hà Tiên<br /> sinh cơ lập n