Văn hóa dân gian và xã hội học - Đinh Gia Khánh

X· héi häc sè 3 (59), 1997 3<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> v¨n hãa d©n gian vµ x· héi häc<br /> <br /> <br /> §inh Gia Kh¸nh<br /> <br /> <br /> <br /> Ngµy nay, kh«ng mét nhµ v¨n hãa häc nµo l¹i kh«ng thÊy râ vai trß rÊt lín cña v¨n hãa<br /> d©n gian trong ®êi sèng cña c¸c d©n téc. Vµ ng−êi ta thÊy r»ng ®Ó t×m hiÓu mét x· héi th× nh÷ng<br /> d÷ liÖu v¨n hãa d©n gian rÊt cã ý nghÜa.<br /> Mét nhËn thøc nh− thÕ ®· thÊy ë Trung Quèc tõ ba ngh×n n¨m tr−íc. Theo s¸ch H¸n Th−<br /> (thiªn NghÖ v¨n chÝ) th× triÒu ®×nh nhµ Chu (30 thÕ kû - 23 thÕ kû tr−íc ®©y) ®· ®Æt ra mét chøc<br /> quan gäi lµ t× quan chuyªn lµm nhiÖm vô ®i kh¾p n¬i ®Ó s−u tËp c¸c c©u tôc ng÷, c¸c bµi ca, c¸c<br /> truyÖn kÓ l−u hµnh trong d©n gian víi môc ®Ých gióp cho triÒu ®×nh cã thÓ qua nh÷ng t¸c phÈm<br /> d©n gian ®ã mµ “t×m hiÓu d©n phong, n¾m v÷ng d©n t×nh” vµ trªn c¬ së c¸c d÷ liÖu Êy t×m ra<br /> ph−¬ng h−íng thÝch ®¸ng ®Ó “ban bè chÝnh lÖnh”.<br /> ThÕ lµ tõ vµi ba ngh×n n¨m tr−íc ®©y, c¸c nhµ cÇm quyÒn ë Trung Quèc ®· sím biÕt sö<br /> dông c¸c t− liÖu v¨n hãa, v¨n nghÖ d©n gian nh− mét thø phong vò biÓu (baromÌtre) cña ®êi sèng<br /> nh©n d©n, nh− lµ mét trong nh÷ng chç dùa ®¸ng tin cËy ®Ó Nhµ n−íc cã thÓ ®Ò ra ®−îc c¸c chÝnh<br /> s¸ch kinh tÕ, x· héi thÝch hîp. ChÝnh nh÷ng thµnh tùu s−u tËp cña t× quan l¹i ®· lµ mét c¬ së<br /> quan träng ®Ó vÒ sau, ®Õn ®êi Xu©n thu (tøc lµ gi÷a thêi §«ng Chu) Khæng Tö cã thÓ “san thi”, tøc<br /> lµ cã thÓ x©y dùng Kinh Thi, pho s¸ch ®øng ®Çu Ngò Kinh cña Nho gia.<br /> ë n−íc ta c¸c triÒu ®¹i x−a kia ®· sö dông nh÷ng thµnh tùu cña v¨n hãa v¨n nghÖ d©n<br /> gian vµo viÖc kh¼ng ®Þnh b¶n s¾c cña v¨n hãa d©n téc, kh¼ng ®Þnh nÒn ®éc lËp cña quèc gia. NhiÒu<br /> bé sö chÝnh thøc cña quèc gia ®· ®−îc biªn so¹n trªn tinh thÇn coi träng nh÷ng t− liÖu truyÒn<br /> thuyÕt, d· sö v.v... C¸c triÒu ®¹i ®· cho x©y dùng hoÆc t«n t¹o nhiÒu miÕu ®Òn thê c¸c anh hïng<br /> thÇn tho¹i, c¸c anh hïng lÞch sö, c¸c b¸ch nghÖ tæ s−, v.v... ®Ó t−ëng nhí c«ng lao vµ duy tr×<br /> truyÒn thèng x©y dùng vµ b¶o vÖ tæ quèc mµ c¸c vÞ Êy ®Ó l¹i. NhiÒu héi lÔ d©n gian vèn cã tÇm cì<br /> ®Þa ph−¬ng ®· ®−îc triÒu ®×nh n©ng lªn thµnh quèc lÔ (Héi §Òn Hïng, Héi §Òn Dãng, Héi §Òn<br /> Hoa L−, Héi §Òn KiÕp B¹c, v.v...). Nh÷ng viÖc lµm kÓ trªn Ýt hoÆc nhiÒu ®· thÓ hiÖn nhËn thøc cña<br /> ng−êi x−a vÒ ý nghÜa x· héi vµ chÝnh trÞ cña v¨n hãa d©n gian.<br /> Trong lÞch sö, mçi khi cã nh÷ng sù biÕn chuyÓn mang tÝnh chÊt c¸ch m¹ng cña x· héi th×<br /> c¸c vÊn ®Ò v¨n hãa v¨n nghÖ d©n gian l¹i ®−îc ng−êi ta quan t©m ®Õn nhiÒu h¬n nh÷ng khi kh¸c.<br /> Khi c¸c khÈu hiÖu “d©n téc vµ d©n chñ” ®−îc thªu b»ng ch÷ vµng trªn ngän cê cña giai cÊp<br /> t− s¶n c¸ch m¹ng, khi giai cÊp nµy cßn ®ang nç lùc ®Êu tranh chèng phong kiÕn th× c¸c nhµ v¨n<br /> hãa l¹i cè g¾ng ®i t×m vµ ®· t×m ra nh÷ng yÕu tè d©n téc vµ d©n chñ trong kho tµng v¨n hãa, v¨n<br /> nghÖ d©n gian. Vµ tõ Walter Scott ë Anh ®Õn hai anh em Grimm ë §øc, tõ BÐranger ë Ph¸p ®Õn<br /> Bielinski vµ Tchernishevski ë Nga, v.v... c¸c nhµ v¨n hãa ®· cè g¾ng t×m thÊy ë nh÷ng gi¸ trÞ v¨n<br /> hãa d©n gian nh÷ng ®éng lùc cña cuéc c¸ch m¹ng trªn mäi mÆt mµ tr−íc hÕt lµ trªn mÆt trËn v¨n<br /> hãa.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 4 V¨n hãa d©n gian vµ x· héi häc<br /> <br /> Víi sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t− b¶n, ®· dÇn dÇn h×nh thµnh chñ nghÜa ®Õ quèc. C¸c<br /> n−íc t− b¶n chñ nghÜa ph−¬ng T©y ®· t×m c¸ch më réng thÞ tr−êng, v¬ vÐt tµi nguyªn, bãc lét nh©n<br /> c«ng ë c¸c n−íc chËm ph¸t triÓn thuéc c¸c ch©u lôc: ¸, Phi, óc, Mü... C¸c ®¹o qu©n viÔn chinh ®·<br /> ®i chiÕm c¸c thuéc ®Þa. §Ó cã thÓ thèng trÞ c¸c d©n téc thuéc ®Þa, th× ph¶i t×m hiÓu hä. §iÒu nµy ®·<br /> ®−îc Panl Doumer (toµn quyÒn §«ng D−¬ng, håi cuèi thÕ kû XIX) nªu lªn nh− sau: “Muèn cai trÞ<br /> tèt c¸c d©n téc thuéc ®Þa th× ®iÒu tr−íc tiªn lµ ph¶i hiÓu t−êng tËn d©n téc mµ m×nh cai trÞ”. Kh«ng<br /> Ýt häc gi¶ ph−¬ng T©y ®· phôc vô cho môc ®Ých mµ Nhµ n−íc thùc d©n muèn ®¹t tíi nh− thÕ. ë<br /> ®©y, h·y nªu lªn mét trong nh÷ng thÝ dô vÒ c¸c häc gØa Êy. Trong bµi tùa quyÓn s¸ch nhan ®Ò<br /> “Nh÷ng bµi h¸t vµ truyÒn thèng d©n gian cña ng−êi An Nam” (Les chants et les traditions,<br /> popalaires des Annamites - Paris - E.Roux. 1890), nhµ nghiªn cøu Dumoutier ®· viÕt nh− sau:<br /> “QuyÓn s¸ch nµy kh«ng ph¶i lµ mét t¸c phÈm v¨n häc. Nã lµ mét tµi liÖu t©m lý häc. Chóng t«i<br /> mong r»ng nã lµ mét tµi liÖu bæ Ých cho ng−êi An Nam vµ ng−êi Ph¸p b»ng c¸ch lµm cho d©n téc ®i<br /> b¶o hé hiÓu râ d©n téc ®−îc b¶o hé”.<br /> <br /> Nh×n chung, qua nh÷ng sù kiÖn võa nªu ë trªn, cã thÓ thÊy r»ng tr¶i qua c¸c thêi ®¹i x−a<br /> kia ng−êi ta ®Òu nhËn thøc ®−îc ý nghÜa chÝnh trÞ, x· héi cña v¨n hãa d©n gian.<br /> GÇn ®©y, trong thêi ®¹i cña chóng ta, vµo cuèi thÕ kû thø XX nµy, nhËn thøc Êy l¹i thÓ<br /> hiÖn râ ë kh¸ nhiÒu sù kiÖn trong ®ã næi bËt lªn sù kiÖn v¨n hãa chÝnh trÞ sau ®©y.<br /> Trong c¸c n¨m 1960-1961, ë Hoa Kú, vÊn ®Ò v¨n hãa d©n gian ®· ®−îc ®Ò cËp tíi trong<br /> mét cuéc tranh luËn liªn quan tíi viÖc thùc thi ®¹o luËt Gi¸o dôc Quèc phßng (The National<br /> Defence Education Act) ®−îc th«ng qua n¨m 1958. Theo Ch−¬ng IV cña ®¹o luËt Êy, Bé Søc kháe,<br /> Gi¸o dôc vµ Phóc lîi cña Hoa Kú nhËn ®−îc thªm ng©n kho¶n tõ Quü Liªn bang dµnh cho nh÷ng<br /> Ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o míi, nh»m lµm cho n−íc Hoa Kú cã thÓ lÊp ®−îc kho¶ng c¸ch vÒ nh©n lùc<br /> còng nh− vÒ kü thuËt so víi Liªn X«, mét kho¶ng c¸ch b¾t ®Çu thÊy ®−îc qua viÖc Liªn X« phãng<br /> thµnh c«ng spót-nhÝch. Trong viÖc tiÕn hµnh ch−¬ng tr×nh ®µo t¹o kÓ trªn, ®Çu n¨m 1960, Bé Søc<br /> kháe, Gi¸o dôc vµ Phóc lîi ®· dµnh mét kho¶n tiÒn cho ngµnh v¨n hãa d©n gian.<br /> Ngay sau ®ã, nh÷ng c¬ quan b¸o chÝ, ng«n luËn nh− “Nh÷ng sù kiÖn nh©n lo¹i” (Human<br /> events), “NhËt b¸o phè U«n” (Wall Street journal), “Ng«i sao Indianap«lit” (Indianapolis star),<br /> “B¶n tin buæi chiÒu C«-l«m-bít” (Columbus evening dispatch) kÕ tiÕp nhau chØ trÝch viÖc ®em tiÒn<br /> cña Quü Liªn bang ®Ó tµi trî cho ngµnh v¨n hãa d©n gian. C¸c tê b¸o Êy, víi nh÷ng c¸ch ph©n tÝch<br /> kh¸c nhau, ®Òu cho r»ng chi tiªu cho v¨n hãa d©n gian nh− thÕ lµ viÓn v«ng ngí ngÈn, lµ l·ng phÝ<br /> c«ng quü, r»ng chi tiªu cho v¨n hãa d©n gian ch¼ng cã Ých g× cho viÖc gi¸o dôc quèc phßng, cho viÖc<br /> t¨ng c−êng qu©n lùc cña Hoa Kú c¶.<br /> D−íi søc Ðp cña d− luËn nh− thÕ, n¨m 1960, ñy ban ChuÈn chi cña H¹ nghÞ viÖn Hoa Kú<br /> ®· c¾t ®i mét triÖu ®« la trong ng©n kho¶n cÊp cho Bé Søc kháe, Gi¸o dôc vµ Phóc lîi. Mét trong<br /> nh÷ng lý do cña viÖc c¾t gi¶m Êy lµ ë chç Bé Êy ®· phãng tay tµi trî cho ngµnh v¨n hãa d©n gian.<br /> Sau ®ã Ýt l©u, tê “N÷u −íc thêi b¸o” (New York Time) ra ngµy 23.4.1961 ®· ®¨ng mét tin<br /> giËt g©n. Tin Êy kÓ r»ng nh÷ng “c¸n binh ViÖt Minh” tõ B¾c ViÖt Nam th©m nhËp vµo n−íc Lµo<br /> ®· l«i cuèn ®−îc nh©n d©n Lµo chiÕn ®Êu theo lý t−ëng cña hä b»ng c¸ch h¸t d©n ca Lµo, móa<br /> d©n vò Lµo. Vµ t¸c gi¶ bµi b¸o cho r»ng viÖc am hiÓu v¨n hãa v¨n nghÖ d©n gian Lµo lµ mét<br /> trong nh÷ng lý do khiÕn cho “ViÖt Minh vµ ®ång minh cña hä lµ PathÐt Lµo” ®· th©m nhËp ®−îc<br /> vµo nh©n d©n Lµo, ph¸t triÓn ®−îc lùc l−îng chÝnh trÞ, qu©n sù, më réng ®−îc ¶nh h−ëng vµ c¬ së<br /> quÇn chóng cña hä ë Lµo”.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  §inh Gia Kh¸nh 5<br /> <br /> Giíi nghiªn cøu v¨n hãa d©n gian Hoa Kú bÌn chép lÊy sù kiÖn Êy ®Ó b¸c bá sù phª ph¸n<br /> cña b¸o chÝ ®èi víi viÖc chi tiªu cho v¨n hãa d©n gian. Hä ®· chøng minh r»ng qua sù kiÖn Êy th×<br /> thÊy r»ng viÖc am hiÓu v¨n hãa d©n gian cã thÓ ®em l¹i hiÖu qu¶ vµ søc m¹nh nh− thÕ nµo, r»ng<br /> viÖc båi d−ìng vÒ v¨n hãa d©n gian, xÐt cho cïng, rÊt cã Ých cho viÖc t¨ng c−êng qu©n lùc, cñng cè<br /> an ninh quèc phßng cho n−íc Hoa Kú. Vµ trªn c¬ së lËp luËn nh− thÕ hä ®· vËn ®éng Quèc héi Hoa<br /> Kú cÊp ng©n kho¶n cho ngµnh v¨n hãa d©n gian. KÕt qu¶ lµ Quèc héi Hoa Kú, sau khi th¶o luËn,<br /> ®· cÊp ng©n kho¶n ®Ó gi¶i quyÕt kinh phÝ cho viÖc ®µo t¹o tiÕn sÜ khoa häc vÒ v¨n hãa d©n gian ë<br /> t¸m trung t©m lín cña n−íc Hoa Kú. Nh− vËy cã thÓ thÊy r»ng ch¼ng nh÷ng ngµy x−a, c¸c nhµ<br /> chÝnh trÞ ®· nhËn thøc ®−îc ý nghÜa chÝnh trÞ x· héi cña v¨n hãa d©n gian mµ ngµy nay, trong thêi<br /> ®¹i cña chóng ta, c¸c nhµ chÝnh trÞ cµng nhËn thøc ®−îc râ h¬n ý nghÜa Êy.<br /> Vµ v¨n hãa d©n gian kh«ng chØ lµ ®èi t−îng cña v¨n hãa häc, cña khoa nghiªn cøu v¨n<br /> hãa d©n gian. V¨n hãa d©n gian, nh×n theo mét gi¸c ®é nµo ®ã, ph¶i lµ mét ®èi t−îng quan träng<br /> cña x· héi häc.<br /> *<br /> * *<br /> Khi xem xÐt v¨n hãa d©n gian, kh«ng Ýt ng−êi cho r»ng ®ã lµ s¶n phÈm cña n«ng th«n, cña<br /> x· héi tiÒn c«ng nghiÖp. Thùc ra, t×nh h×nh kh«ng ph¶i lµ nh− vËy.<br /> Trong x· héi tiÒn c«ng nghiÖp x−a kia, v¨n hãa d©n gian kh«ng chØ sinh thµnh vµ ph¸t<br /> triÓn ë n«ng th«n. ë c¸c thµnh thÞ trung cæ (thÝ dô: Th¨ng Long ë n−íc ta, Pa-ri ë n−íc Ph¸p,<br /> Tr−êng An ë Trung Quèc, v.v...) v¨n hãa d©n gian còng rÊt phong phó. Lý do còng dÔ hiÓu: thµnh<br /> thÞ cã c− d©n tËp trung h¬n vµ sù ph¸t triÓn x· héi l¹i cao h¬n ë n«ng th«n cho nªn v¨n hãa d©n<br /> gian ë ®Êy tÊt nhiªn cã nh÷ng mÆt ph¸t triÓn h¬n ë n«ng th«n.<br /> §ã lµ nãi vÒ thêi kú tiÒn t− b¶n chñ nghÜa. §Õn thêi kú hiÖn nay, sù ph©n bè cña v¨n hãa<br /> d©n gian trong l·nh ®Þa nhiÒu n−íc ®· cã nhiÒu sù thay ®æi.<br /> ë phÇn lín c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn thuéc T©y ¢u, ®a sè c− d©n ë n«ng th«n ®· dÇn dÇn<br /> tËp trung vÒ c¸c thµnh thÞ. ë nh÷ng n−íc Êy, v× lý do trªn mµ v¨n hãa d©n gian kh«ng ®−îc b¶o<br /> l−u ë n«ng th«n nhiÒu nh− x−a kia n÷a. ë B¾c Mü (Hoa Kú, Ca-na-®a), trõ mét vµi vïng ra, kh«ng<br /> cßn c¸i gäi lµ n«ng th«n nh− ngµy x−a, kh«ng cßn c¸c céng ®ång lµng xãm nh− ë c¸c x· héi truyÒn<br /> thèng.<br /> Nãi chung, ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn, v¨n hãa d©n gian kh«ng cßn ®−îc b¶o l−u ë<br /> n«ng th«n nhiÒu nh− x−a kia n÷a. Tr¸i l¹i, nhiÒu truyÒn thèng v¨n hãa d©n gian l¹i chñ yÕu ®−îc<br /> b¶o l−u ë thµnh thÞ. H·y lÊy thÝ dô ë n−íc Hoa Kú. Ng−êi B¾c ¢u, ng−êi ¸i NhÜ Lan, ng−êi Do<br /> Th¸i, ng−êi Ca-ri-bª, ng−êi HÝt-pa-nÝt, ng−êi ¶ RËp, ng−êi Ch©u ¸, v.v... sèng ë c¸c thµnh thÞ lín<br /> nh− New York, Chicago, Miami, Los Angeles, v.v... nhiÒu khi tËp hîp thµnh nh÷ng céng ®ång v¨n<br /> hãa lín hoÆc nhá. Vµ v¨n hãa d©n gian th−êng ®−îc b¶o l−u trong c¸c céng ®ång Êy. Tãm l¹i, ë ®a<br /> sè c¸c n−íc c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i, v¨n hãa d©n gian truyÒn thèng ®−îc b¶o l−u ë thµnh thÞ nhiÒu<br /> h¬n ë n«ng th«n. ë NhËt B¶n, mét x· héi c«ng nghiÖp tiÒn tiÕn, v¨n hãa d©n gian vÉn sèng ®éng<br /> c¶ ë thµnh thÞ c¶ ë n«ng th«n.<br /> CÇn ph¶i thÊy r»ng ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn, nÕu nh− nhiÒu gi¸ trÞ folklore ®·<br /> dÇn dÇn x¬ cøng l¹i, th× kh«ng Ýt gi¸ trÞ folklore kh¸c l¹i ®· thÝch nghi víi thêi thÕ vµ hãa th©n<br /> d−íi nh÷ng d¹ng thøc míi, nh− nh¹c Rock, nh¹c Jazz, nh¹c Pop, nh− héi hãa trang, héi xe hoa,<br /> c¸c héi lÔ ®a d¹ng vµ nhiÒu trß vui kh¸c nhau.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 6 V¨n hãa d©n gian vµ x· héi häc<br /> <br /> Trong c¸c sinh ho¹t v¨n hãa céng ®ång cña x· héi hiÖn ®¹i, kh«ng nh÷ng ng−êi ta kÕ thõa,<br /> tiÕp thu vµ c¶i biÕn nhiÒu gi¸ trÞ cña folklore truyÒn thèng mµ cßn t¹o thªm nhiÒu gi¸ trÞ míi. GÇn<br /> ®©y, ë Hoa Kú ®· xuÊt hiÖn thuËt ng÷ fakelore bªn c¹nh thuËt ng÷ folklore. ThuËt ng÷ fakelore<br /> ®−îc ®Æt ra ®Ó gäi nh÷ng t¸c phÈm ®−îc phãng t¸c theo folklore truyÒn thèng, nh−ng ®· cã nhiÒu<br /> sù thay ®æi vÒ néi dung vµ h×nh thøc.<br /> ViÖc xuÊt hiÖn fakelore vµ viÖc fakelore gia nhËp vµo kho tµng folklore nãi chung lµm cho<br /> kho tµng Êy cµng phong phó vµ ®a d¹ng h¬n. ViÖc xuÊt hiÖn fakelore lµ minh chøng cho søc sèng<br /> cña folklore trong x· héi c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i.<br /> X· héi häc muèn t×m hiÓu x· héi hiÖn ®¹i kh«ng thÓ kh«ng quan t©m ®Õn folklore vµ<br /> fakelore. Nh− ë trªn ®· nªu lªn, c¸c nhµ kinh quèc, c¸c nhµ chÝnh trÞ tõ thêi cæ ®¹i ®· biÕt qua tôc<br /> ng÷, ca dao, truyÖn d©n gian mµ t×m hiÓu ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña d©n chóng. T¹i sao<br /> c¸c nhµ x· héi häc hiÖn nay l¹i kh«ng biÕt lµm nh− thÕ? ChØ cÇn xem xÐt hiÖn t−îng sau ®©y còng<br /> ®ñ khiÕn cho chóng ta ph¶i suy nghÜ. Tôc ng÷ míi, ca dao míi, truyÖn d©n gian míi ph¶n ¸nh mét<br /> c¸ch s¾c nÐt, ®«i khi sèng s−îng, nhËn thøc cña quÇn chóng vÒ nh÷ng hiÖn t−îng x· héi ®a d¹ng.<br /> Khi nãi ®Õn quÇn chóng tøc lµ nãi ®Õn nhiÒu tÇng líp x· héi kh¸c nhau víi nh÷ng mèi quan hÖ<br /> phøc t¹p. Vµ nãi chung nhËn thøc cña quÇn chóng còng rÊt phøc t¹p. Qua ca dao míi, tôc ng÷<br /> míi, truyÖn d©n gian míi, quÇn chóng kh«ng chØ nãi lªn mÆt ph¶i mµ c¶ mÆt tr¸i cña x· héi, c¸i<br /> mÆt tr¸i mµ c¸c c¬ quan th«ng tin ®¹i chóng kh«ng thÓ nãi ra vµ kh«ng ph¶i lóc nµo còng nªn nãi<br /> ra. Trong khi ®ã th× c¸c phiÕu ®iÒu tra x· héi häc göi theo ®Þa chØ ®Õn ng−êi ®−îc tr−ng cÇu ý kiÕn<br /> kh«ng thÓ nµo ®em l¹i ®−îc mét c¸ch thùc lµ ®Çy ®ñ vµ trung thùc t©m t− nguyÖn väng cña quÇn<br /> chóng. Ng−êi ®−îc tr−ng cÇu khi tr¶ lêi c©u hái, nhiÒu khi c©n nh¾c ®¾n ®o, thËm chÝ nhiÒu khi e<br /> dÌ nÐ tr¸nh. Nãi chung th× c¸c c©u tr¶ lêi cho c¸c phiÕu ®iÒu tra x· héi häc th−êng kÐm phÇn trung<br /> thùc, vµ béc trùc so víi tôc ng÷ míi, ca dao míi, truyÖn d©n gian míi.<br /> C¸ch ®©y m−¬i n¨m ®· cã ý kiÕn ®Þnh thµnh lËp ViÖn D− luËn (trùc thuéc Ban V¨n hãa<br /> T− t−ëng). NÕu ViÖn D− luËn ®−îc thµnh lËp th× tôc ng÷ míi, ca dao míi, truyÖn d©n gian míi lµ<br /> nh÷ng d÷ liÖu mµ ViÖn Êy kh«ng thÓ bá qua. Tôc ng÷ míi, ca dao míi, truyÖn d©n gian míi, cã mét<br /> sè chÞu ¶nh h−ëng cña c¸c phÇn tö xÊu trong x· héi. VÊn ®Ò lµ biÕt chän lùa, g¹n läc trong tôc ng÷<br /> míi, ca dao míi, truyÖn d©n gian míi, nh÷ng phÇn ph¶n ¸nh mét c¸ch béc trùc vµ trung thµnh<br /> cuéc sèng, thÓ hiÖn t©m lý trong s¸ng vµ nguyÖn väng chÝnh ®¸ng cña ®¹i ®a sè quÇn chóng. NÕu<br /> lµm ®−îc nh− thÕ th× viÖc ®iÒu tra, s−u tËp, xö lý tôc ng÷ míi, ca dao míi, truyÖn d©n gian míi cã<br /> thÓ rÊt bæ Ých cho nhµ x· héi häc. §ã lµ nh÷ng viÖc cÇn ph¶i tiÕn hµnh ®Ó bæ sung cho nguån th«ng<br /> tin mµ c¸c phiÕu ®iÒu tra x· héi häc, mµ c¸c c©u tr¶ lêi cã ®Þa chØ cô thÓ ®· tõng ®em l¹i cho chóng<br /> ta.<br /> *<br /> * *<br /> GÇn ®©y, trong khi chóng ta nç lùc thóc ®Èy sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa th×<br /> l¹i thÊy n¶y sinh nhiÒu hiÖn t−îng cã vÎ nh− lµ ®i ng−îc l¹i víi sù nghiÖp Êy.<br /> Tr−íc hÕt, næi bËt lªn trªn tÊt c¶ lµ viÖc phôc håi vµ ph¸t triÓn c¸c héi lÔ d©n gian cæ<br /> truyÒn ë kh¾p n¬i trong n−íc ta. Héi §Òn Hïng, Héi §Òn Dãng, Héi §Òn KiÕp B¹c, Héi Chïa Keo,<br /> v.v... ®· ®−îc tæ chøc víi quy m« mµ cã lÏ tr−íc n¨m 1945 còng ch−a bao giê cã.<br /> HiÖn nay, nãi chung c¸c héi lÔ d©n gian vÉn ®−îc tiÕn hµnh víi c¸c thñ tôc, lÔ thøc, kþ<br /> hÌm truyÒn thèng, víi c¸c trß vui truyÒn thèng. ë hÇu hÕt mäi n¬i, ®Ó phôc vô cho héi lÔ d©n gian,<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  §inh Gia Kh¸nh 7<br /> <br /> ng−êi ta ®· sö dông nh÷ng ph−¬ng tiÖn kü thuËt hiÖn ®¹i (®Ìn ®iÖn, loa ®iÖn, b¨ng c¸t xÐt, v.v...).<br /> Nh−ng lßng thµnh tÝn cña nh©n d©n khi tham dù héi lÔ th× kh«ng kh¸c ngµy x−a lµ bao.<br /> ViÖc phôc håi vµ ph¸t triÓn mét c¸ch tù ph¸t héi lÔ d©n gian ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho viÖc n¶y<br /> sinh nh÷ng hiÖn t−îng tiªu cùc (l·ng phÝ, mª tÝn, v.v...). Vµ tÊt nhiªn lµ nh÷ng nhµ chøc tr¸ch<br /> phèi hîp víi c¸c nhµ v¨n hãa cÇn t×m c¸ch h¹n chÕ ®Ó råi lo¹i bá nh÷ng hiÖn t−îng tiªu cùc Êy.<br /> DÇu sao, cÇn thÊy r»ng viÖc phôc håi vµ ph¸t triÓn héi lÔ d©n gian lµ mét hiÖn t−îng x·<br /> héi rÊt ®¸ng chó ý. CÇn ph¶i gi¶i thÝch t×nh h×nh nµy. Vµ khi lµm viÖc Êy nhµ nghiªn cøu v¨n hãa<br /> d©n gian ch¾c ch¾n sÏ ®¹t kÕt qu¶ tèt h¬n nÕu ®−îc sù phèi hîp cña nhµ x· héi häc.<br /> Cïng víi sù phôc håi vµ ph¸t triÓn c¸c héi lÔ th× ë n«ng th«n l¹i cã mét hiÖn t−îng rÊt<br /> ®¸ng chó ý. §ã lµ phong trµo biªn so¹n h−¬ng −íc míi. ë mét sè ®Þa ph−¬ng th× ®ã míi chØ lµ viÖc<br /> lµm tù ph¸t cña th«n x·. ë nhiÒu ®Þa ph−¬ng, th× viÖc lµm Êy ®−îc sù theo dâi, h−íng dÉn cña tæ<br /> chøc §¶ng vµ chÝnh quyÒn ë cÊp huyÖn - cÊp tØnh. ë tØnh Hµ B¾c (nay ®· chia thµnh hai tØnh B¾c<br /> Giang vµ B¾c Ninh) cã gÇn 1600 lµng ®· biªn so¹n xong h−¬ng −íc míi. ë tØnh Th¸i B×nh, trong<br /> mÊy n¨m gÇn ®©y, ng−êi ta ®· tõ chç lµm thÝ ®iÓm cho viÖc biªn so¹n h−¬ng −íc mµ dÇn dÇn tiÕn<br /> hµnh viÖc lµm Êy trªn diÖn réng. Vµ ngay tõ n¨m 1994, huyÖn H−ng Hµ cña tØnh Th¸i B×nh ®· cã<br /> trªn 50% sè lµng biªn so¹n xong h−¬ng −íc míi.<br /> H−¬ng −íc míi, trong khi duy tr× mét sè néi dung vèn cã trong h−¬ng −íc cò, l¹i ®Æc biÖt<br /> chó träng ®Õn viÖc x©y dùng nÕp sèng v¨n minh. H−¬ng −íc míi th−êng lµm næi bËt c¸c ®iÒu<br /> kho¶n liªn quan ®Õn viÖc sö dông mét c¸ch hîp lý vµ c«ng b»ng nguån n−íc phôc vô cho s¶n xuÊt<br /> vµ cho sinh ho¹t, ®Õn viÖc khuyÕn khÝch trång c©y g©y rõng, cÊm chÆt c©y ë rõng ch¾n giã, ®Õn<br /> viÖc ®éng viªn phong trµo "s¹ch lµng tèt ruéng", gi÷ vÖ sinh m«i tr−êng, v.v... ë kh«ng Ýt lµng,<br /> ng−êi ta ®· nªu cao viÖc b¶o trî häc ®−êng, khuyÕn khÝch viÖc ®i häc vµ ®éng viªn mäi ng−êi cè<br /> g¾ng ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tÝch vÒ mÆt v¨n hãa. Mét trong nh÷ng thÝ dô tiªu biÓu lµ trong h−¬ng<br /> −íc míi cña lµng Buém, x· Phó S¬n, huyÖn H−ng Hµ, tØnh Th¸i B×nh, cã ®iÒu kho¶n thø 23 ghi<br /> nh− sau: "Con em trong lµng ®i thi häc sinh giái ®¹t gi¶i cao th× ®−îc ghi tªn vµo sæ vµng cña lµng.<br /> Ng−êi lµng Buém lËp ®−îc kú tÝch ë c¸c lÜnh vùc còng ®−îc ghi tªn vµo sæ vµng cña lµng hoÆc ®−îc<br /> kh¾c tªn vµo bia cña lµng".<br /> X¸c nhËn ý nghÜa tÝch cùc cña viÖc x©y dùng h−¬ng −íc míi, NghÞ quyÕt II, khãa VII cña<br /> Trung −¬ng §¶ng cã ®o¹n nh− sau: "KhuyÕn khÝch viÖc biªn so¹n h−¬ng −íc ®Ó lµm c¬ së tæ chøc<br /> qu¶n lý dùa trªn ®Þa bµn c¬ së".<br /> ViÖc biªn so¹n h−¬ng −íc míi ®ang cßn ®−îc triÓn khai vµ ë n¬i nµo ®· biªn so¹n xong cßn<br /> cÇn ®−îc bæ sung, ®iÒu chØnh. §©y lµ mét phong trµo rÊt quan träng ®èi víi viÖc tæ chøc x· héi míi<br /> ë n«ng th«n. Nghiªn cøu viÖc biªn so¹n h−¬ng −íc míi, chóng ta cã thÓ t×m hiÓu c¸ch øng xö cña<br /> nh©n d©n trong thêi kú ®æi míi hiÖn nay, t×m hiÓu c¸i thÕ øng xö mµ c¸c h−¬ng −íc míi t¹o ra cho<br /> mçi ng−êi trong céng ®ång.<br /> Cïng víi viÖc biªn so¹n h−¬ng −íc th× phong trµo biªn so¹n l¹i, hoÆc bæ sung thªm c¸c gia<br /> ph¶, téc ph¶ còng lµ hiÖn t−îng x· héi rÊt ®¸ng chó ý. §Ó ®i ®Õn ngän nguån cña téc ph¶, cã khi<br /> ng−êi ta cßn t×m vÒ "quª gèc", n¬i mµ tõ ®ã x−a kia «ng cha ®· di c− ®Õn quª h−¬ng hiÖn nay.<br /> Ng−êi ta quyªn gãp ®Ó x©y dùng l¹i tõ ®−êng cña dßng hä, cña chi hä, v.v... Ng−êi ta dµnh nhiÒu<br /> t©m huyÕt ®Ó x¸c ®Þnh nh÷ng truyÒn thèng tèt cña dßng hä, tr−íc hÕt lµ nh÷ng truyÒn thèng nghÒ<br /> nghiÖp (®Æc biÖt lµ nghÒ thñ c«ng, mü nghÖ), nh÷ng truyÒn thèng v¨n hãa (thi ®ç cao, cã tr−íc t¸c<br /> v¨n hãa, sö häc, v¨n häc, y häc, v.v...).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 8 V¨n hãa d©n gian vµ x· héi häc<br /> <br /> Cïng víi viÖc phôc håi vµ ph¸t triÓn c¸c héi lÔ d©n gian vµ viÖc biªn so¹n h−¬ng −íc míi,<br /> téc ph¶, gia ph¶, gÇn ®©y l¹i cã sù bét ph¸t cña nhiÒu lo¹i sinh ho¹t céng ®ång nh− c¸c cuéc häp<br /> mÆt gi÷a nh÷ng ng−êi ®ång h−¬ng, nh÷ng ng−êi ®ång m«n cò, nh÷ng ng−êi ®ång ngò cò. L¹i cßn<br /> c¸c lÔ kû niÖm long träng ngµy thµnh lËp c¸c héi ®oµn, c¸c c¬ quan, xÝ nghiÖp, c¸c tr−êng häc, c¸c<br /> ®¬n vÞ bé ®éi, v.v...<br /> Nh×n chung, c¸c sinh ho¹t céng ®ång do quÇn chóng nh©n d©n tæ chøc (®«i khi còng xuÊt<br /> ph¸t tõ chñ tr−¬ng cña mét cÊp l·nh ®¹o nµo ®ã) ngµy cµng ph¸t triÓn ë kh¾p n¬i. §ång thêi, víi<br /> viÖc në ré c¸c lo¹i sinh ho¹t céng ®ång lµ phong trµo "®Òn ¬n ®¸p nghÜa", "uèng n−íc nhí nguån",<br /> phong trµo tõ thiÖn gióp trÎ må c«i, trÎ tËt nguyÒn, gióp häc sinh nghÌo hiÕu häc, v.v...<br /> ViÖc n¶y sinh vµ në ré cña rÊt nhiÒu hiÖn t−îng v¨n hãa vµ x· héi trªn ®©y cÇn ®−îc gi¶i<br /> thÝch nh− thÕ nµo? Ph¶i ch¨ng c¸c hiÖn t−îng Êy ®·, trªn nh÷ng b×nh diÖn kh¸c nhau, tõ nh÷ng<br /> gi¸c ®é kh¸c nhau, biÓu lé sù ph¶n øng tù gi¸c hoÆc kh«ng tù gi¸c cña nh©n d©n tr−íc sù chuyÓn<br /> biÕn ngµy cµng nhanh h¬n cña x· héi sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng? Ph¶i ch¨ng ®ã lµ v× ng−êi ta<br /> muèn x¸c ®Þnh l¹i täa ®é (c¶ vÒ mÆt kh«ng gian vµ vÒ mÆt thêi gian) cña mçi con ng−êi gi÷a mçi<br /> céng ®ång ®ang biÕn chuyÓn, cña mçi céng ®ång nhá gi÷a céng ®ång d©n téc còng ®ang biÕn<br /> chuyÓn? ViÖc x¸c ®Þnh täa ®é, x¸c ®Þnh vÞ trÝ Êy ph¶i ch¨ng lµ mét nhu cÇu kh«ng thÓ kh«ng ®¸p<br /> øng, khi mµ viÖc chuyÓn nhanh sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng, víi nhÞp sèng hèi h¶, víi kh«ng Ýt<br /> hµnh ®éng ®Çu c¬, chôp giËt, ®· ®−a tíi nh÷ng sù x¸o trén trong c¸c mèi quan hÖ x· héi, trong<br /> bËc thang gi¸ trÞ cña x· héi? Ph¶i ch¨ng c¸c hiÖn t−îng nªu ë trªn ph¶n ¸nh nç lùc kh«ng tù gi¸c<br /> cña quÇn chóng khi cÇn x¸c ®Þnh thÕ øng xö míi, khi cÇn t×m ra mét c¸ch øng xö thÝch hîp víi<br /> thÕ øng xö Êy?<br /> Nh÷ng hiÖn t−îng v¨n hãa d©n gian nªu ë trªn ®©y tÊt nhiªn thuéc mèi quan t©m cña<br /> khoa nghiªn cøu v¨n hãa nãi chung, cña khoa nghiªn cøu v¨n hãa d©n gian nãi riªng. Nh−ng ®Ó<br /> gi¶i thÝch cho thÊu ®¸o vµ xö lý cho thÝch ®¸ng vÒ mÆt x· héi c¸c hiÖn t−îng Êy th× nhÊt thiÕt cßn<br /> cÇn ®Õn sù quan t©m cña khoa x· héi häc n÷a.<br /> *<br /> * *<br /> §· tõng cã ng−êi nãi vui r»ng tr−íc khi x· héi häc ra ®êi th× tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau<br /> cña ®êi sèng x· héi ®· thuéc ®èi t−îng cña c¸c ngµnh khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n kh¸c nhau: sö<br /> häc, kh¶o cæ häc, d©n téc häc, v¨n häc, v¨n hãa häc, kinh tÕ häc, v.v... Vµ rót côc th× x· héi häc<br /> kh«ng cßn cã ®èi t−îng n÷a.<br /> <br /> TÊt nhiªn, lêi nãi trªn ®©y chØ lµ mét lêi nãi vui chø kh«ng ph¶i lµ mét nhËn ®Þnh khoa<br /> häc nghiªm tóc. Vµ x· héi häc tõ l©u ®· x¸c ®Þnh ®−îc ®èi t−îng vµ chøc n¨ng cña m×nh råi.<br /> ë ®©y chóng t«i chØ muèn nãi r»ng bÊt cø lÜnh vùc nµo cña ®êi sèng x· héi còng cÇn cã sù<br /> quan t©m cña x· héi häc dÇu ®· cã mét ngµnh khoa häc coi ®ã lµ ®èi t−îng nghiªn cøu chÝnh cña<br /> m×nh. ThÝ dô nh− c¸c hiÖn t−îng v¨n hãa d©n gian th× tr−íc hÕt thuéc mèi quan t©m cña c¸c nhµ<br /> nghiªn cøu v¨n hãa d©n gian. Nh−ng, nh− ®· nªu ë trªn, c¸c hiÖn t−îng v¨n hãa d©n gian l¹i<br /> th−êng cã ý nghÜa x· héi vµ chÝnh trÞ. §Ó ®i s©u ph©n tÝch ý nghÜa x· héi vµ chÝnh trÞ cña c¸c hiÖn<br /> t−îng v¨n hãa d©n gian th× sù hç trî cña nhµ x· héi häc lµ thiÕt yÕu ®èi víi nç lùc cña nhµ v¨n hãa<br /> häc.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />