Văn hóa tộc người Gia Rai

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 20 (45) - Thaùng 9/2016<br /> <br /> <br /> <br /> Văn hóa tộc người Gia Rai<br /> <br /> Jrai ethnic culture<br /> <br /> <br /> Đại ọc ài Gò<br /> <br /> Tran The Cuong, Ph.D. student.<br /> Saigon University<br /> <br /> Tóm tắt<br /> Vă óa là ữ ì do co i làm a bằ lao độ tay c â và t í óc Vă óa là p qua t ọ<br /> trong lịc sử â loại và t o mỗi tộc i Mỗi tộc i đều có ề vă óa iêng ộc i Gia<br /> Rai số ở tỉ Gia Lai và p ía am tỉ Ko tum, ọ có vă óa đặc t t o si oạt đ i t ,<br /> ă uố , t a p ục, p o tục, tô iáo, ki t úc… và lễ ội Vì vậy, ề vă óa ày c đ ợc phát<br /> huy và p át t iể .<br /> Từ khóa: văn hóa, tộc người Gia Rai, phong tục, lễ hội.<br /> Abstract<br /> Culture is everything created by the human beings during their labor process. Culture plays an important<br /> role in human history in general and in ethnic history in particular. Every ethnic group has its own<br /> special culture. The Jrai ethnic group living in Gia Lai and southern Kon Tum has distinctive cultural<br /> traits in daily activities, cuisine, costumes, custom, religion, architecture, and festivity. This culture is in<br /> need of promotion and expansion in a long-term period.<br /> Keywords: culture, Jrai ethnic group, custom, festivity.<br /> <br /> <br /> <br /> 1. Đặt vấn đề dạ và p o p ú Vă óa là ữ ì<br /> Vă óa là p qua t ọ t o lịc do co i làm a t o quá t ì lao<br /> sử â loại cũ của từ tộc i độ tay c â và lao độ t í óc để đáp<br /> và ó cũ tạo ê sự ì t à ý t ức tự ứ ữ u c u vật c ất và ti t<br /> iác tộc i Mỗi tộc i (ethnie) khác nhau (4; 141). Bức t a vă óa<br /> t o quá t ì tồ tại và p át t iể đều nhân loại có ất iều dạ , muô màu,<br /> sá tạo a một p ức ợp vă óa p ù ợp muô vẻ, ó là sự k t ừa (t aditio ) và<br /> với t ì độ p át t iể ki t , xã ội của các tâ (i ovatio ) từ t ệ ày đ t<br /> c í tộc i đó o ti t ì p át ệ k ác K ô có tộc i ào t ê t<br /> t iể của lịc sử â loại, vă óa bao i iới lại k ô có vă óa Với sự ì<br /> cũ ắ liề với tộc i ự p át t iể t à các tộc i, t o quá t ì tồ tại<br /> của các tộc i là t sức đa dạ , và p át t iể của mì , các tộc i đều<br /> p o p ú và k ô đồ đều vì vậy ề sá tạo a một p ức ợp vă óa p ù ợp<br /> vă óa của các tộc i cũ t sức đa với t ì độ p át t iể của mì , ma dấu<br /> <br /> <br /> 43<br /> ấ iê của mì Qua iệm c o ằ , có đặc biệt là đa các vật dụ gùi, ,<br /> tộc i có vă óa và có tộc i hom l bắt cá với vật liệu là mây, tre, ứa,<br /> k ô có vă óa là k ô có cơ sở Vă lá. Họ dùng cung tên, lao, bẫy để să bắ<br /> hóa có vai trò to lớ đối với sự p át t iể thú ừ ; dùng l ới, c câu, ơm, đó, hom<br /> của mỗi tộc i (4;157). l để bắt cá trong sông suối, ao ồ Về rau<br /> ộc i Gia Rai số tập t u ở xanh, ọ t hái lá, rau ừ và bẻ<br /> tỉ Gia Lai và p ía am tỉ Ko tum. mă để ă<br /> ộc i Gia Rai ồm các óm o, Các sả p ẩm lao độ đ ợc phân<br /> Hđ u , Hbau, A áp, Mt u , ơbuâ p ối theo nguyên tắc bình quân tuyệt đối<br /> ô ữ Gia Rai t uộc ữ ệ am Đảo Vi p ạm nguyên tắc này là có tội với t<br /> Malayo Polinexia, là dân tộc t iểu số có số linh, đe dọa sự số của cả làng. t ở<br /> dân đô ất ở tỉ Gia Lai (8; 312); (9; công bằ , bình quân c ủ ĩa còn tồ tại<br /> 76). eo t ố kê ăm 2011, tộc i đ nay, cả mặt tích cực và tiêu cực Về<br /> Gia Rai có 411 275 i, c t ú ở p ía mặt tích cực đó là sự san sẻ, đoà k t trong<br /> bắc tộc i Ê Đê t ê ây uyê (10; buôn làng cũ không tránh k ỏi<br /> 56). i Gia Rai có 10 ọ là Rc om, ữ t ợp tiêu cực đó là có i<br /> Kso , iu, Rơô, Ra la , Rama , ay, l i bi c ỉ c để ở t ụ<br /> Hiêu, Kpa, Pui (6; 270). Theo t uyề Bài vi t ằm mục đíc giới t iệu<br /> t uy t, tất cả i Gia Rai là con cháu ữ nét vă hóa tiêu biểu của i Gia<br /> của nàng Hơ Bia. Khi nàng mang thai, ủ Rai d ới góc nhìn Dân tộc ọc vì vậy<br /> d ới ốc cây Phun Siu thì sinh ra ọ Siu; chúng tôi trình bày dựa trên ữ nghiên<br /> đẻ d ới ốc cây um tùm Brang Rơ com cứu điề dã dân tộc ọc từ ăm 1996 đ<br /> sinh ra ọ Rơ com; nàng đau quá p ải ôm ăm 2015 tại một số làng Gia Rai ở tỉ<br /> ốc cây Rơ ma sinh ra ọ Rơ ma; nàng đẻ Gia Lai và Kontum.<br /> trên đ đi sinh ra ọ Rơ lan; đẻ d ới 2. Văn hóa tộc người Gia Rai<br /> ốc cây tre sinh ra ọ Rơ ô; đẻ d ới bóng 2.1. Văn hóa trong đời sống<br /> cây Kpala sinh ra ọ Kpa; đẻ d ới bóng - Ăn, uống: i Gia Rai t íc ấu<br /> cây Hieo và d ới ốc đa t ăm tuổi sinh ra đồ ă t eo các lấy ố t e bỏ t ịt, cá… ồi<br /> ọ ay… để t ê đố lửa c o đ k i ố t e cháy<br /> i Gia Rai lấy kinh t t ồ t ọt xém cũ là lúc đồ ă đã c í , ọ đổ t ịt,<br /> làm ốc Họ t ồ lúa, bắp, mì… với các cá a ữ c i c lá, t là lá c uối để<br /> dụ cụ cuốc (chong, achong) x a kia ă K i ấu cơm ọ c o ạo với ớc vào<br /> làm bằ x ơ bả vai trâu, bò; dao (rboc, ố t e, k i ố t e c áy xém c u qua<br /> tga) và rìu (giong). Họ canh tác trên cũ là lúc cơm c í , ọ c ẻ ố t e t ì lớp<br /> các hmua ( ơ , ẫy), t ớc kia ọ tuốt mà t o của ố t e dí vào cơm, tạo<br /> lúa bằ tay, ngày nay ọ dùng liềm (l ỡi ê một ơ vị ất đặc t K i c đi<br /> hái) và t ậm chí máy ặt để thu oạc Họ đâu xa một ai ày, ọ t ma<br /> cũ nuôi trâu, bò, lợ , gà, vịt, chó, dê, ữ ố cơm ày t eo để ă với muối vì<br /> ựa, voi… để p ục vụ tín ỡ , tôn cơm ấu t o ố t e để ba ày mới<br /> giáo và trao đổi hàng hóa. i Gia Rai ă cơm tẻ ấu từ ạo của<br /> Trong buôn làng Gia Rai cũ có các lúa ơ tồ trên đồi núi. Họ thích<br /> ề t ợ mộc, t ợ rèn, dệt t ủ công và dùng muối giã với ớt để c ấm các món ă .<br /> <br /> 44<br /> Rau trong bữa ă của i Gia Rai (đã thô mắt t úc) xuố tới đáy Ghè ồi<br /> t là rau ừ đ ợc ă số oặc ấu dù miệ ậm đ u c t úc để út ợu<br /> chín, khi ấu canh thì rau ừ t ấu i Gia Rai c ỉ dù một c t úc cắm<br /> với tôm, tép oặc t ịt; các món ă t vào Ghè ợu và mọi i sẽ uố t eo<br /> là món ớ (bro) trên than củi cá t ứ tự K i uố ợu c t o ia đì<br /> ớ , các loại t ịt trâu, bò, heo, gà, oặc t o buôn là t ì i uố đ u<br /> vịt ớ … Các món t ịt ớ t tiên là i có vai v lớ ất t o ia<br /> đ ợc c ấm với muối é (muối ột giã chung đì oặc t o làng. Khi có khác từ ơi<br /> với lá é đ ợc lấy trong ừ ) ớc đây, khác tới, mọi i đều c o k ách<br /> i Gia Rai t uố t ực ti p ớc uố t ớc vì ợu G è chính là ớc t ấm<br /> lấy từ suối ngày nay ọ đã bi t ấu qua cơm ợu ê uố ữ cang đ u<br /> chín ồi mới uố bao i cũ đậm đà ơ<br /> - Uống rượu: N i Gia Rai uố Cang là một t a cây ỏ dài ơ<br /> ợu Ghè ( ợu ) làm từ ạo, p đ kí miệ Ghè, đặt ằm a<br /> ơ oặc bắp t ồ t ê ơ ẫy Các miệ Ghè, ở iữa có ắ một t ợ đ u<br /> tộc i ây uyê t ọi là ợu i ( iố t ợ à mồ) to bằ ón<br /> vì út bằ c t úc, i Gia Rai lại tay cái i lớ , cao quãng 2,5 cm. Khi<br /> ọi là ợu G è vì ợu đự t o G è uố ợu , i Gia ai dùng cang<br /> G è là vật quý, có ữ G è có iá tới 10 để đo l ợ ợu c o mỗi l ợt i uố<br /> con trâu. Lúa đ ợc iã c o bo vỏ t ấu bằ các quay đ u t ợ xuố mặt<br /> (c à lứt), sau đó ấu cơm K i cơm c í t ì ớc: một cang là k i mực ớc vừa tách<br /> dỡ a ải t ê lá c uối t ơi c o cơm uội a k ỏi đ u t ợ , ọi là đứt cang (quãng<br /> bớt (c ỉ cò ơi âm ấm) ồi ắc me vào ơ một ly vại, cup bia) (3; 400).<br /> cơm, sau đó x p cơm vào trong các Ghè i u ợu là i ồi bên Ghè<br /> bằ ốm ơm c ỉ x p tối đa 4/5 t ể tíc ợu để că cang ợu và đổ ớc đ y Ghè<br /> Ghè Me đ ợc làm từ lá cây ừ : lá cây sau mỗi l ợt i uố i ày là con<br /> ừ ái về iã uyễ với vỏ t ấu ồi p ơi ể to à ia c ủ Bì t i<br /> ắ oặc o t ên già b p c o k ô co ể ày khô đ ợc uố ợu mà p ải<br /> Các Ghè đự cơm đã t ộ me đ ợc ồi u ợu và e mọi i ói<br /> ài bằ cỏ lác đã p ơi dô dốt để k i đổ c uyệ để từ từ iểu ữ qua ệ của<br /> ớc uố ợu vỏ t ấu k ô ổi lê , sau nhà vợ au c ừ 10 l ợt uố t ì i<br /> đó cột ắp bằ lá c uối và cất vào c ỗ co ể p ải t ử ợu, u t ấy ợu đã lạt<br /> không có ánh ắ c i u t ực ti p vào. thì rút c t úc để cắm xuố vị t í k ác<br /> R ợu G è là loại ợu lên men không c o ợu đậm đà lại K i đã uố lâu, thay<br /> c cất K i uố vào bụ ồi, ó vẫ đổi iều vị t í cắm c t ì ợu lạt d và<br /> còn lên men nê k i đã say t ì say ất lâu. i Gia Rai ọi là Ghè đã hết rượu.<br /> ồ độ cồ t quã 12 độ, t ỉ K i uố ợu t ì mọi i ồi<br /> t oả có G è lê tới 15 độ và đ ợc cho là quanh Ghè ợu, mỗi l ợt i uố là<br /> ợu ngon. một cang, có k i i co ể k ông quay<br /> K i uố ợu G è, i Gia Rai đ u t ợ xuố ê i uố k ó đị<br /> dù ớc lấy từ suối đổ đ y tới miệ đ ợc mức uố K i i co ể quay<br /> Ghè, đợi quãng 10 phút mới cắm c t ức đ u t ợ xuố mặt ớc u mực ớc<br /> <br /> 45<br /> đứt xa cang t ì mọi i bảo ằ i Giàng, lễ ội đâm t âu để ă mừ<br /> đa uố muố uố 2 cang nên yêu c u mừ lúa mới (bo bâc asa p ao),<br /> uố thêm c o đủ một cang ữa?! mừ à Rô (bo bâc p ô ), ă<br /> i c m c t úc có quyề uố mừ đ ợc mùa (bo bâc ơk kơ dok<br /> ắt quã oặc kéo dài t i ia uố (để ơmao pơdai lô) (5; 249).<br /> oã bi ) k i đó p ải ói c uyệ - Tôn giáo: ô iáo của i Gia<br /> oặc kể một t uyệ ì đó. Rai có t ể ọi là đa t iáo, ọ t tất cả<br /> “Mồi” để uố ợu G è t là ữ ì mà ọ k ô cắt ĩa đ ợc oặc<br /> các món t ịt ớ k ô tẩm ớp ì cả ù vĩ mạ mẽ t ét, t Mây,<br /> K i ă t ì c ấm với muối ớt oặc muối é t M a, t úi, t ô , t<br /> - Trang phục: Đà ông mặc áo chui Rừ … Đặc biệt có ữ vật đ ợc ọi là<br /> đ u, ở ực, ắ tay và đó k ố có vật t iê (totem) mà ọ tìm t ấy t o tự<br /> thêu hoa; iều khi ở t , c ỉ đó k ố iê viê sỏi tìm t ấy d ới sô , ốc<br /> K ố của i Gia Rai còn đ ợc coi nh cây có ì dá đặc biệt, t ậm c í một<br /> một hình t ức x p đẳ cấp tùy theo đ ợc cục t a củi… đ ợc ọ ma về t eo ở<br /> may từ loại vải gì, đ ợc dệt ra sao oặc cổ là oặc cửa à ồi à ăm ay<br /> đ ợc thêu t nào. P ụ ữ mặc áo chui mỗi mùa p ải cú bằ t âu bò, eo à<br /> đ u, không xẻ và váy là váy quấ có xà cạp iới quan của i Gia Rai là<br /> oặc c ỉ gài một đ u Các hoa vă trên áo vạ vật ữu linh. Vũ t ụ đ ợc phân thành<br /> t là cách điệu hình dáng của ngôi sao ba t đó là Giàng, i và ma quỉ<br /> với các màu sắc c ủ đạo là đe , đỏ và (Atâu). Giàng lại có iều loại ba<br /> tắ Họ t lấy vỏ cây ừ giã loại đ ợc tôn t ọ g ất là Giàng San<br /> uyễ hay đập iập ồi ngâm ớc oặc ( ữ vị T giúp con i dự đ ợc<br /> ấu sôi để uộm màu cho vải dệt t ủ công nhà cửa), Giàng Ala Bôn ( Làng)<br /> mà nguyên liệu là sợi đ ợc se từ cây bông. đ ợc x p ngang với Giàng Pên Ia (<br /> - Phong tục tập quán: i Gia Rai N ớc) và cuối cùng là Giàng Pơ tao. Trong<br /> có ữ p o tục ất lâu đ i mà k ô mỗi làng lại có t y cúng, t y mo, ọ t ực<br /> ai dám v ợt qua Mặc dù đ i số ki t c ất là c u ối iữa con i và t linh,<br /> của i Gia Rai là ki t ô iệp, là ữ i giúp dân c u cho m a<br /> việc ieo t ồ lúa và các oa màu t uậ gió hòa. i Gia Rai tin con n i<br /> k ác, i Gia Rai cũ p ải tuâ t eo có linh ồ và khi c t ồi sẽ bi thành<br /> các p o tục của buô là k i ào ma (atau) (3; 404).<br /> mới đ ợc ieo lúa, k i ào mới đ ợc t ồ - Kiến trúc: ộc i Gia Rai là<br /> bắp… k ô ai t o là đ ợc p á các óm ữ ệ am - Đảo duy ất có à<br /> tập tục ày K i đi làm một việc qua Rông. Nhà Dâ tộc ọc Đặ iêm Vạ<br /> t ọ , t ậm c í đi iao c i với làng khác c o ằ việc i Gia Rai có à ô có<br /> i Gia Rai t ieo quẻ bằ ti t ể là do sự t oát a từ đại ia đì mẫu ệ<br /> của các loài c im (kroi cim: bói chim) để và do ả ở của các tộc i Mô -<br /> ti p tục đi làm ay quay về (7); (3; 405). K ơme à Ba a (11; 205) o mỗi<br /> P o tục tập quá của i Gia Rai làng t có ít ất một à ô ũ<br /> t ắ liề với ất iều lễ ội trong có ữ là có iều à ô à ô<br /> ăm oặc c u kỳ ba ăm, lễ cú là ơi ội ọp của cả là , ơi diễ a các<br /> <br /> 46<br />  i t ức cú t cũ ữ si Lễ Đâm trâu: i Gia Rai t<br /> oạt âm ạc, vă óa Trên nhà rông tổ c ức ày ội đâm t âu t o k oả<br /> t cất iữ li vật và các sừ t ú t i ia từ đ u t á ạp c o đ t á<br /> ừ , sừ t âu đ ợc t eo t ê vác Con ba âm lịc ăm sau k i mọi việc ặt ái đã<br /> t ai độc t â đ ợc ủ t ê à ô và à xo , lúa đã cất vào k o, k i cây H’lưng<br /> ô cũ dù để đó ti p ữ i trong ừ , cây Ê táp trong là a ụ, ở<br /> k ác của buô là (1; 604); (3; 401). hoa (5) Lễ ội kéo dài ai ày, ày t ứ<br /> Nhà Rông là biểu t ợ vă oá của ất là ày mút (vào mùa), ày t ứ ai là<br /> tộc i Gia Rai và ắ liề với cộ ngày bong kơ (ă đ u t âu) ớc ày lễ,<br /> đồ buô là o qua iệm đồ i ta vào ừ đố bố cây to bằ bắp<br /> bào từ x a đ ay t ì nhà Rô là ơi c c â , dài ba sải tay đem về là , dù dao<br /> t ú của t li , ơi diễ a p lớ các k ắc vào cây các oa vă Gia Rai ì<br /> oạt độ liê qua đ t iới tâm linh mặt t i, ì ôi sao ây đã k ắc oa<br /> của cộ đồ à Rô là ơi bà bạc vă đ ợc c ô , đó xuố sâ , ọi là cây<br /> việc tổ c ức sả xuất, să bắ , c i đấu, Ging Ga i ta cũ lấy 4 cây lồ ô để<br /> tổ c ức các si oạt i lễ và lễ ội, là cả ọ , k ắc lê đó iều ì oa vă để<br /> ơi t uyề dạy ề c o lớp t ẻ và là ơi buộc làm tua ây lồ ô t ứ 5 to ất đ ợc<br /> t bày ữ iệ vật tiêu biểu c o c ô xuố iữa sâ để làm cây thần.<br /> t uyề t ố của cộ đồ là t o să Đ u tiê i ta cùng dây thật mềm<br /> bắ , sả xuất, lễ ội à Rô t thật chắc buộc trâu vào cột Ging Ga rồi<br /> đ ợc xây dự ở tu tâm buô là , những chàng trai có nhiệm vụ đá t ống,<br /> t ớc mặt có k u đất ộ để có t ể ti đá cồ , c iê t ê đ u c ít k ă đỏ,<br /> hành các lễ ội lễ Đâm âu, lễ úng mặc áo blan hay áo ló (áo c ui đ u, không<br /> Già … và cũ là ơi tụ tập dân làng để có tay), đó k ố kteh (khố hoa). Các cô<br /> ti à các si oạt tập t ể gái thì mặc áo phia (áo lễ hội), quấn<br /> à mồ cũ là ki t úc ất oà váy kteh (váy hoa), vai quà k ă t ắng.<br /> t á và qui mô tuy ỏ bé lại có i lớn và trẻ em mặc những bộ đồ mới<br /> iều ét đặc sắc, các ét điêu k ắc t ủ nhất, đẹp nhất.<br /> cô ất ti t và số độ u qua Sau khi Riu Yang (thày cúng) khấn vái<br /> à mồ lại có ất iều t ợ ỗ đ ợc t ớc cột Ging Ga xong thì chiêng trống<br /> c ạm k ắc với p ơ tiệ c ỉ là một co nổi lên với những ti ng hú của mọi i<br /> dao p át cây lại có iều k uô mặt tham dự làm cho buôn làng si động và<br /> vơi iều tâm sự, tâm t ạ k ác au rộ à k ác t ng. Các chàng trai khoẻ<br /> 2.2. Văn hóa trong lễ hội mạnh tay c m dao sá loá b ớc ra nhảy<br /> i Gia Rai có ất iều lễ ội múa diễn tả những cuộc chi đấu để bảo<br /> ma đậm c ất vă óa Gia Rai, lễ ội ào vệ buôn làng. Sau khi nhảy múa, chàng trai<br /> cũ có âm ạc vì ọ c o ằ k ô có đ ợc chỉ định bắt đ u đâm t âu à t ai<br /> âm ạc t ì k ô t ể ọi là lễ; dù t i u nào chỉ đâm một nhát dao mà trâu ch t thì<br /> muối, t i u cái ă k ô t ểt i u đ ợc mọi i tá t ởng, các cô gái thì<br /> âm ạc tr m trồ. Chàng trai nào k ô đâm đ ợc<br /> Hai lễ ội mang nhiều màu sắc vă trâu hoặc đâm t âu k ô c t thì bị mọi<br /> hóa đó là: i chê bai. Làm thịt trâu xong thì họ lấy<br /> <br /> 47<br /> thịt c ia đều cho từng b p trong buôn làng. i Gia Rai t ng chọn những ngày<br /> Một ph n thịt t âu đ ợc giữ lại để ă uống t ă sá ất, tu t ă t ò t o tháng<br /> chung tại à Rô Riê đ u trâu thì treo để làm lễ Pơt i K i t ă đêm 14 lên đ n<br /> lên cây thần. đỉnh các cây cột kút, cột klao của nhà mồ,<br /> Khi Riu Yang (thầy cúng) khấn vái l n khoảng 23 gi , các ia đì có i thân<br /> thứ hai xong, cuộc vui c ơi, ă uống, múa làm lễ Pơt i cùng cả dân làng tấp nập đi vào<br /> hát mới thực sự bắt đ u và kéo dài đ đêm khu nhà mồ (mưt bơxát) đã đ ợc dọn dẹp<br /> khuya. Sáng ngày thứ ai, đ u t âu đ ợc sạch sẽ để bắt đ u làm lễ. Chủ lễ là i<br /> ớc về à Rô để lóc h t thịt làm món đại diện của ia đì có i ch t đ ợc<br /> ă , sừ t âu đ ợc giữ lại treo trên vách nhà c ô đ u tiên ở khu nhà mồ đ n bên ngôi<br /> Rô ; ôm ay vui c ơi, múa át c ủ y u ở nhà mồ mới, xụp lạy t ớc bàn th (P’nang)<br /> to à Rô , i tham dự đa số là đã b y sẵ ợu, thịt cú và đọc bài cúng<br /> nhữ i đứng tuổi và các cụ già. Lễ sau: Lễ Pơthi tới rồi. Từ mai người<br /> đâm t âu đ ợc tổ chức suốt mùa nắng ráo, sống ăn cơm trắng, còn atau thì ăn cơm đỏ,<br /> luân phiên từ ia đì ày đ n ia đì kia ăn hoa tím của các thần linh. Xin atau đừng<br /> trong khắp các buôn làng của i Gia Rai. gọi, đừng lại gần, đừng yêu thương con<br /> Lễ Pơthi (lễ bỏ mồ mả k ô c ăm cháu nữa. Từ mai chúng tôi không còn<br /> sóc nữa): Trong quan niệm của i Gia mang cơm nước cho atau nữa. Nếu muốn ăn<br /> Rai thì k i i ch t, hồn (m’ngăt dei) thịt gì, xin atau hãy hỏi thần Trăng; nếu<br /> bi n thành ma (atau). Sau lễ Pơt i, atau muốn ăn cá gì, xin atau hãy hỏi thần Trời.<br /> đ ợc đi tới th giới của bà Dun, các atau Thôi hết rồi, như lá m’nang đã lìa cành như<br /> sinh sống và làm việc ữ i lá m’tư đã úa tàn.<br /> sống, cũ ă uống, lấy vợ, lấy chồng, ốm Khi chủ lễ đọc bài cúng xong thì trong<br /> đau và c t. Sau khi ch t, atau bi n thành ánh lửa bập bùng của nhiều đống lửa và<br /> con nhện (vak vai). Bà Dun thả vak vai lên d ới á t ă mát dịu, ti ng cồng chiêng,<br /> mặt đất. Khi vak vai ch t thì bi n thành trống rộn rã nổi lên. Theo nhịp âm thanh<br /> giọt s ơ (ia ngom) rồi ta vào đất. Bà cồng chiêng mọi i òa vào đoà múa<br /> Dun lấy đất có thấm ia ngom làm a i diễu quanh ngôi nhà mồ nhấp nhô huyền<br /> rồi cho nhập vào i nữ vừa có thai. Khi ảo t o đêm i ng cồng chiêng, trống của<br /> thai phụ sinh con thì atau trở về ki p i đêm pơt i, một sức hút diệu kỳ, kéo tất<br /> (3; 404). cả dân làng, kéo bà con họ hàng ở buôn<br /> i Gia Rai dựng c o i ch t g n, buôn xa tới. Càng về khuya, ti ng<br /> những ngôi nhà mồ (bơxat kut, nok kut) đồ cồng chiêng càng rộn rã, thôi thúc, các<br /> sộ uy nghi và tổ chức lễ Pơt i trọng thể, đống lửa càng cháy lớn ơ , ịp chân<br /> đô vui i Gia Rai có tục lệ làm mả múa nhảy thêm rộn rã. H u suốt cả<br /> chôn g n nhau và bỏ mả c u Để tổ chức đêm c o đ n sáng, cả làng quây qu n bên<br /> lễ Pơt i t ì cả tháng t ớc đó, các ia đì các ngôi nhà mồ: ai múa nhảy cứ múa<br /> có i ch t cù dâ là đã p ải bắt tay nhảy, ai đá cồng chiêng cứ đá , ai uống<br /> vào chuẩn bị. Mọi i lên rừng chặt gỗ ợu cứ uống, ai mệt thì ngủ ngay bên<br /> đem về đẽo các cột kút, cột kơlao, chạm nhữ đống lửa ấm áp để sáng hôm sau<br /> khắc t ợ i, t ợng thú, chuẩn bị ợu, b ớc vào ngày hội chính của lễ bỏ mả,<br /> trâu bò, heo gà, gạo ớc, mắm muối. ngày p’chăh (vỡ) còn gọi là ngày hoă<br /> <br /> 48<br /> prong (ă lớn). cồng chiêng và nhịp chân múa nhảy. Mọi<br /> Sáng ngày hoă prong, khoảng 6 gi , i đều vui vẻ m i các bà góa vào vòng<br /> các ia đì làm lễ Pơt i dắt trâu hoặc bò suang (múa) của dân làng. Các bà góa<br /> đ n cột quanh những ngôi nhà mồ và họ không còn xõa tóc, không còn mặc váy xấu<br /> cũ cột những ghè ợu thành từng hàng của th i chịu tang. Họ mặc đã những bộ<br /> dài t ớc nhà mồ. Họ đâm t âu bò ồi thui qu n áo lễ hội, nụ c i nở trên môi. Khi<br /> và xẻ thịt để làm thành nhiều mó ă : có các bà góa nhập vào vòng suang của dân<br /> món dành cho những i ch t gọi là làng là lúc họ đã đ ợc giải thoát, không<br /> món t lễ (m’nong dưm), có mó để đãi còn bị ràng buộc gì với i đã c t nữa.<br /> khách (chơnut m’nong). Các mó ă đ ợc Từ nay, họ sống cuộc sốn bì t ng<br /> dọn ra trên những chi c lá chuối x p quanh mọi i, đ ợc đi ă uố vui c ơi ở<br /> các ngôi nhà mồ. Trong lúc dân làng lo các lễ hội, đ ợc quyền tái giá n u họ muốn.<br /> chuẩn bị cho bữa ă lớn, bữa ă pơt i (hoă ớc sô đã ửa những tháng ngày chịu<br /> sơi bơxat), t ì các ia đì có i ch t ta t ê i họ, lễ Pơt i đã cắt đứt tất<br /> đem mía (phun tbou) và chuối (phun a’tơi) cả quan hệ giữa họ với i ch t. Atau từ<br /> đ n trồng bên cạnh nấm mộ, đem ói cơm sau lễ pơt i đã đ ợc à co đ a đ n th<br /> và gói thịt với Ghè ợu và con gà nhỏ giới của bà Dun, bắt đ u cuộc sống mới để<br /> (ană mnu) đặt lên mộ rồi ngồi khóc l n sau các chu kỳ sẽ trở lại làm i.<br /> cuối vĩ biệt atau Để làm cho lễ pơthi Sau những vòng suang vui vẻ giữa dân<br /> bớt u buồ , dâ là và k ác các ơi tới làng và các bà góa, lễ Pơt i coi đã k t<br /> đá cồng chiêng, múa nhảy t à đoà đi thúc, ai về nhà nấy, bỏ lại những ngôi nhà<br /> quanh nhà mồ Đ quá t a, cả khu nhà mồ xi đẹp mà họ vừa làm để th i gian<br /> mồ đã có bữa ă c ia sẻ. Từ óm i cùng nắ m a d n d n phá hủy ớc khi<br /> ngồi quây qu n quanh những chi c lá chuối ra về, dân làng ném lúa lên mái nhà mồ rồi<br /> cạnh các Ghè ợu để vừa ă uống vừa trò tranh nhau giành lấy một số hạt lúa từ mái<br /> chuyện vui vẻ. Các cô các chị cũ đem nhà mồ ơi xuố đem về để lấy phúc và<br /> thịt, ợu vào nhà mồ để nhữ i của để ăm tới trúng mùa. Khi dân làng ném<br /> các ia đì có i đã c t ă uống và lúa lên mái nhà mồ, ông chủ lễ tuyên bố bỏ<br /> tâm sự l n cuối với i thân của ia đì mả: Thế là hết rồi. Gia đình và dân làng đã<br /> mình. Khi bữa ă k t thúc thì i chủ lễ bỏ mả rồi. Từ nay chúng tôi không còn<br /> đ t ớc P’nang (bàn th ) đọc bài cúng dính líu gì với nhà mồ nữa. Nếu xảy ra<br /> Pơt i cuối cùng: Xin atau đừng gọi, đừng chuyện gì không hay, không tốt với nhà mồ<br /> lại gần, đừng yêu thương con cháu của thì cũng chịu thôi, chúng tôi không còn liên<br /> atau nữa. Chúng tôi đã làm nhà mồ rồi, đã can gì nữa.<br /> tạc những cột kut, cột klao, đã vẽ các hình Mặc dù các nghi lễ đã c ấm dứt, các<br /> ảnh bằng máu trâu, máu bò rồi. Ghè rượu ngôi nhà mồ đã bị bỏ và các atau đã a đi,<br /> cúng đã đặt xuống mồ rồi, gà con đã được lễ hội Pơthi vẫn còn kéo dài một<br /> thả rồi. Chúng tôi đã bỏ atau rồi. Khi ngày nữa tại các ia đì của nhữ i<br /> i chủ lễ đọc bài cúng xong, dân làng đã c t. Ngày cuối cùng này, bà con họ<br /> vào nhà mồ dìu các bà góa ra sông tắm, hàng tới t ăm ỏi, ă uố , vui c ơi cù<br /> chải đ u, giúp họ mặc áo mới, váy hoa rồi các ia đì tại nhà, không ra nhà mồ nữa.<br /> dẫn họ về khu nhà mồ đa ộn ràng ti ng Chủ nhà đem tất cả mọi thức ă cò lại<br /> <br /> 49<br /> trong nhà a đãi k ác Vì lý do này, ngày tự hào và bi t trân trọ để ra tay phát<br /> cuối cùng của lễ Pơt i đ ợc gọi là ngày triể , p át uy vă óa của họ.<br /> săch go (rửa nồi). Các chàng trai, cô gái Các c ơ tì sâ k ấu óa vă<br /> vui mừng nhảy múa cùng ti ng cồng óa đ i t và vă óa lễ hội t ng<br /> chiêng, nhịp trống rộn ràng. Họ suang các rất hoành tráng cũ ất tốn tiền, i<br /> điệu truyền thống trong tâm tình giã biệt Gia Rai đ ợc ì t o các c ơ t ì<br /> i thân yêu. này? N u dù ki p í ày để giáo dục và<br /> 3. Phát triển, phát huy tinh hoa tài trợ sinh hoạt vă óa t o c í cộng<br /> văn hóa Gia Rai đồng dân làng Gia Rai thì chắc chắn sẽ làm<br /> Vă óa Gia Rai có ất nhiều màu sắc phát triể , p át uy vă óa Gia Rai bền<br /> và phong phú. Ngày nay tại các buôn làng vững. Sinh hoạt vă óa Gia Rai c ỉ có thể<br /> Gia Rai i dâ đã c uyển kinh t từ sống trong khung cảnh núi rừng, sông suối<br /> nông nghiệp hoa màu mùa vụ sang cây và nhà Rông làm bằng cây gỗ, lợp bằng cỏ<br /> công nghiệp cà p ê, tiêu… Dù muốn tranh, cột bằng dây mây… Sinh hoạt vă<br /> ay k ô t ì ày ay i Gia Rai hóa Gia Rai không còn chất Gia Rai k i đã<br /> cũ p ải theo công nghệ mới ngay trong bị sân khấu hóa. Không thể gọi là vă óa<br /> kinh t nông nghiệp dù máy cày, Gia Rai khi nó diễn ra trong nhà Rông với<br /> máy bơm, xe kéo… và t a iê , t a sàn bê tông và mái tôn hấp nóng khi tr i<br /> nữ cũ đã đi làm t o các xí iệp, nhà nắng, ồn ào khi tr i m a! C n giữ gìn các<br /> máy. Th i ia ô à đã k ô cò , làng Gia Rai truyền thống với cuộc sống<br /> thậm chí không còn th i ia để tổ chức bì t ng, làm giàu nh phục vụ Du lịch<br /> các lễ hội. Rừng bị thu hẹp, đất không còn vă óa. Trong các làng này có các gia<br /> đ ợc tự do ca tác t ì vă óa cũ t ay đì dệt vải, làm ra áo, khố váy Gia rai,<br /> đổi. Việc phát triể , p át uy ti oa vă đa các vật dụng bằ t e ùi, ,<br /> hóa Gia Rai không còn là vấ đề của riêng hom l bắt cá, làm các nhạc cụ Gia Rai<br /> tộc i Gia Rai mà là vấ đề chung của đà ’ , iêu P um… và vẫn có những<br /> đất ớc Việt Nam. n p sinh hoạt truyền thố à dài,<br /> Muốn phát triển, phát huy tinh hoa vă nhà Rông bằ cây lá, làm ợu Ghè, vẫn<br /> hóa Gia Rai thì c n phải làm cho cộng sinh hoạt các lễ hội truyền thố đâm<br /> đồng Gia Rai hiểu giá trị vă óa của họ trâu, c u m a… và các mó ă của i<br /> bằng nhiều các ỗ trợ kinh phí hoặc Gia Rai K ô ia vă óa là t ực sự c n<br /> giúp tổ chức các hoạt độ vă óa trong thi t, n u không có núi rừng, nhà sàn trong<br /> các buôn làng và nhất là giúp cộ đồng buôn làng với nhà Rông và khung cảnh núi<br /> Gia Rai phục hồi các lễ hội ngay trong rừng thì không thể cảm nhậ đ ợc vă óa<br /> buôn làng, d ới mái nhà rông, bên núi Gia Rai.<br /> rừng, sông suối Tây Nguyên. Phải có k 4. Kết luận<br /> hoạch giới thiệu vă óa Gia Rai một cách Vă óa tộc i Gia Rai chỉ có thể<br /> lâu dài, phải giới thiệu từ k ái quát đ n chi thực sự là Gia Rai khi nằm trong khung<br /> ti t bằ các p ơ tiện truyền thông cảnh sinh sống của chính tộc i Gia<br /> công cộng, mạng toàn c u. C có c ơ Rai. Không thể cảm nhậ đ ợc vă óa<br /> trình hỗ trợ lâu dài iúp i Gia Rai hiểu Gia Rai n u không ở trong buôn làng Gia<br /> giá trị vă óa của chính mình, từ đó thêm Rai với k ô ia vă óa của nó là Tây<br /> <br /> 50<br /> Nguyên với núi rừng, sông suối và sinh ă , k ô có dà đựng b u ớc vì chàng trai<br /> hoạt nông nghiệp truyền thống. Không thể cò ă c u với b p của cha mẹ.<br /> kéo lui lịch sử vă óa có t ể duy trì 4. Arang pơpha hi nhu anham kơbao: cho thịt<br /> đem về nhà. Trong phong tục Gia Rai, khi<br /> nhữ ét vă óa của lịch sử bằng không<br /> là ay ia đì cú t n linh, dịp đám<br /> gian bằng tập tục bằng những sinh hoạt c ới hay lễ Pơt i (bỏ mả)… i chủ luôn<br /> truyền thống. Trong lịch sử vă óa các tộc cắt chia cho từng b p ( ia đì ) một mi ng<br /> i thì vấ đề ti p nhận và ti p bi vă thịt để đem về Đôi k i c ỉ là một mi ng thịt<br /> hóa là rất quan trọng. Ngày nay núi rừng rất nhỏ đùm t o lá ó biểu t c o<br /> ây uyê đã bị thu hẹp rất nhiều, đ ng tấm lòng của gia chủ.<br /> 5. Bong anham kơbao phun: ú t âu đ u đà<br /> bộ đã đ a iều du khách tới tận các buôn<br /> i Gia Rai đâm t âu đ u đà để cúng cám<br /> làng hẻo lá , đã có sự iao l u và iao<br /> ơ t n linh, c u xin th li c o đà ia súc<br /> t oa vă óa i Gia Rai của các buôn không bệnh tật, phát triể đ y đồng. N u gia<br /> làng hẻo lá đã đi tới Hà Nội, thậm chí tới đì k ô cú t âu đ u đà sẽ bị th n phạt<br /> châu Âu, châu Mỹ… ọ đã ti p nhận nhiều đau bệnh, có khi ch t. Khi một cặp vợ chồng<br /> tri thức vă óa k ác au ó ững mới ra ở iê t ì i Gia Rai lại đâm co<br /> i Gia Rai đã c ối bỏ vă óa của mình heo mẹ đ u đà để cám ơ c a mẹ.<br /> cò iều i khác vẫn trân trọng 6. Kroi cim: Bói c im i Gia Rai t ng bói<br /> c im t ớc khi làm một việc quan trọng đi<br /> và gìn giữ nó. Chúng ta c n hỗ trợ tộc<br /> xa, mua bá , p át ơ mới, thậm c í t ớc<br /> i Gia Rai để họ có thể phát huy và khi giao chi … i Gia Rai coi chim là<br /> phát triể vă ó của họ trong cuộc sống hình ảnh th n linh, nghe ti ng hót, ti ng kêu<br /> đ ơ đại. của c im p ía t ớc mặt, bên phải bên trái sẽ<br /> đoá đ ợc ý của th li để bi t có nên ti n<br /> Chú thích<br /> hành việc đa dự định hay không.<br /> 1. Atau: i ta sau khi ch t bi n thành ma 7. Hơdang, ia ngom: t a , s ơ mai i<br /> (atau). Atau cò để chỉ ma quỉ. Gia Rai cho rằng chặ đ ng của đ i i<br /> 2. Mơnhum tê ha cang: uống h t một cang. có bảy iai đoạn: (1) con người, khi ch t<br /> i Gia Rai uố ợu Ghè bằng c n hút đ ợc biểu hiện qua (2) chim quạ, rồi thành<br /> làm bằ t úc đã t ô mắt. Cang là một (3) xương, ti p theo là con (4) dế cơm, rồi<br /> thanh cây nhỏ dài ơ đ ng kính miệng Ghè, con (5) sạt sành, k đó là (6) than và cuối<br /> đặt nằm ngang miệng Ghè, ở giữa có gắn một cùng là (7) sương mai.<br /> t ợ đ u i (giố t ợng nhà mồ) to<br /> bằ ó tay cái i lớn, cao quãng 2,5 TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> cm. Khi uố ợu Ghè, i Gia rai dùng 1. Chính trị Quốc gia (2001), Các dân tộc thiểu số<br /> cang để đo l ợ ợu cho mỗi l ợt i Việt Nam thế kỷ XX, Nxb Chính trị Quốc gia.<br /> uống bằ các quay đ u t ợng xuống mặt 2. Nguyễ Vă Kự - L u Hù (2007), Nhà<br /> ớc: một cang là khi mực ớc ợu vừa Rông Tây Nguyên, Nxb Th Giới.<br /> tách ra khỏi đ u t ợng, gọi là đứt cang (quãng 3. Lê Quang Lâm (2009), Truyện dân gian Jrai<br /> 350 ml). (AKhan JRai), tập 2, xb Lao Độ .<br /> 3. Rông: Nhà Rông là nhà cao lớ , că à 4. Ngô Vă Lệ (2010), Tộc người và Văn hóa<br /> chung của là , ơi cất giữ những linh vật của tộc người, xb ĐHQG TP.HCM.<br /> là , ơi diễn ra nhiều sinh hoạt vă óa cộng 5. Đặ Vă Lu , uyễn Sông Thao, Hoàng<br /> đồ , ơi ội họp Rô cò có ĩa là că Vă ụ (1997), Phong tục tập quán các dân<br /> nhà riêng, chòi của c à t ai c a vợ, ơi tộc Việt Nam, xb Vă óa Dâ tộc Hà Nội.<br /> anh ta m i bạn bè tới c ơi và ủ chung. 6. Hoàng Nam (2011), Tổng quan văn hóa<br /> Trong nhà Rông riêng này không có b p nấu truyền thống các dân tộc Việt Nam, xb Vă<br /> <br /> 51<br />  Hóa các dâ tộc 9. ô tấ xã Việt am (2006), Việt Nam hình<br /> 7. Pierre Dourisboure (1929), Dân Làng Hồ, (Les ảnh cộng đồng 54 dân tộc, xb ô ấ<br /> Sauvages Bahnars, Paris), xb Đà ẵ 2014. 10. P ù Đức ù , Đỗ u a (2014), 54<br /> 8. Qua P úc (2013), Việt Nam sắc màu dân tộc vì sao khác biệt, Nxb VH- Hà ội<br /> văn hóa 54 dân tộc anh em, xb Đồ ai, 11. Đặ iêm Vạ (2003), Cộng đồng quốc<br /> tr. 312. gia dân tộc Việt Nam, Nxb ĐHQG P HCM.<br /> <br /> <br /> <br /> Ngày ậ bài: 16/8/2016 Biên tập xong: 15/9/2016 Duyệt đă : 20/9/2016<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 52<br />