Vật lí và 7 bài học ngắn

<br /> <br /> <br /> CARLO ROVELLI <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 7<br /> <br /> BÀI HỌC <br /> <br /> VẬT LÍ NGẮN <br /> <br /> <br /> Bản dịch của Trần Nghiêm <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br />  <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 7 BÀI HỌC VẬT LÍ NGẮN <br /> Carlo Rovelli <br /> <br /> Trần Nghiêm dịch <br /> Bản hiệu đính tháng 3/2019 <br /> <br /> <br /> <br /> <br />  <br /> <br /> <br /> MỤC LỤC <br /> <br /> <br /> <br /> Lời nó i đaE u .......................................................................................................................................... 1 <br /> 1. Lı́ thuyeI t đẹ p nhaI t ....................................................................................................................... 2 <br /> 2. Lượng tử ......................................................................................................................................... 8 <br /> 3. KieI n trú c củ a vũ trụ ................................................................................................................. 14 <br /> 4. Hạ t .................................................................................................................................................. 20 <br /> 5. Cá c hạ t maE m khô ng gian ....................................................................................................... 25 <br /> 6. Xá c suaI t, thời gian và nhiệ t củ a lo\ đen ............................................................................ 32 <br /> 7. VeE chú ng ta .................................................................................................................................. 41 <br /> <br /> <br /> <br /> <br />  <br /> <br /> <br /> LỜI NÓI ĐẦU <br /> <br /> Những bà i họ c nà y được vie4 t cho những người bie4 t ı́t hoặ c khô ng bie4 t gı̀ <br /> ve; khoa họ c hiệ n đạ i. Chú ng cù ng nhau cung ca4 p mộ t cá i nhı̀n toA ng quan nhanh <br /> về những mặ t ha4 p daE n nha4 t củ a cuộ c cá ch mạ ng vı̃ đạ i đã xả y ra trong vậ t lı́ họ c <br /> the4 kı̉ hai mươi, và về những câ u hỏ i và những bı́ aA n mà cuộ c cá ch mạ ng nà y đã <br /> mở ra. Vı̀ khoa họ c cho chú ng ta tha4 y là m the4 nà o hieA u the4 giới to4 t hơn, nê n nó <br /> cũ ng vé n mà n cho ta tha4 y phạ m vi củ a những cá i vaE n chưa được bie4 t. <br /> Bà i họ c thứ nha4 t dà nh riê ng cho thuye4 t tương đo4 i rộng củ a Einstein, ‘lı́ <br /> thuye4 t đẹ p nha4 t’. Bà i họ c thứ hai dà nh cho cơ họ c lượng tử, nơi aA n ná u củ a <br /> những mặ t khó tiê u hó a nha4 t củ a vậ t lı́ hiệ n đạ i. Bà i họ c thứ ba dà nh cho vũ trụ : <br /> kie4 n trú c về vũ trụ mà chú ng ta cư trú ; bà i họ c thứ tư dà nh cho cá c hạ t sơ ca4 p. <br /> Bà i họ c thứ nă m bà n tới lực ha4 p daE n lượng tử: những noE lực đang dieE n ra nhaT m <br /> xâ y dựng mộ t sự toA ng hợp về những khá m phá chı́nh củ a the4 kı̉ hai mươi. Bà i <br /> họ c thứ sá u nó i ve; xá c sua4 t và nhiệ t củ a loE đen. Pha; n cuo4 i củ a cuo4 n sá ch trở lạ i <br /> với chı́nh chú ng ta, và đặ t va4 n đe; là m the4 nà o có theA nghı̃ ve; sự to; n tạ i củ a chú ng <br /> ta trong á nh sá ng củ a the4 giới kı̀ lạ mà vậ t lı́ họ c mô tả . <br /> Cá c bà i họ c là những trieA n khai củ a mộ t loạ t bà i bá o đã được tá c giả cô ng <br /> bo4 trê n phụ san ngà y chủ nhậ t củ a bá o Il Sole 24 Ore củ a Italy. Tô i muo4 n đặ c <br /> biệ t cả m ơn Armando Massarenti, người đã mở cá c trang vă n hó a củ a mộ t tờ <br /> bá o chủ nhậ t cho khoa họ c, và cho phé p á nh sá ng được soi rọ i trê n vai trò củ a <br /> bộ mặ t thie4 t ye4 u và khô ng theA thie4 u nà y củ a ne; n vă n hó a củ a chú ng ta. <br /> Carlo Rovelli <br /> <br /> <br /> 7 Bài Học Vật Lí Ngắn<br /> <br /> <br /> <br /> 1<br /> <br />  <br /> BÀI HỌC THỨ NHẤT <br /> <br /> LÍ THUYẾT ĐẸP NHẤT <br /> <br /> Thời trẻ , Albert Einstein đã ma4 t mộ t nă m lá ng chá ng chac ng là m gı̀. Đâ u <br /> cứ phả i đi đâ y đi đó mới là ‘lã ng phı́’ thời gian – thậ t tie4 c, đâ y lạ i là cá i mà cá c <br /> bậ c phụ huynh củ a con trẻ có xu hướng hay quê n. Einstein ở Pavia. Ơg Đức, ô ng <br /> bị đuoA i họ c vı̀ khô ng theA chịu noA i sự khah t khe củ a trường họ c, ô ng chuyeA n qua <br /> ở cù ng gia đı̀nh. Đó là đa; u the4 kı̉ hai mươi, và ở Italy đang bah t đa; u cá ch mạ ng <br /> cô ng nghiệ p. Cha củ a ô ng, mộ t kı̃ sư, đang thi cô ng lah p đặ t nhà má y điệ n đa; u <br /> tiê n trê n đo; ng baT ng Paduan. Albert đang đọ c ve; Kant và tham dự cá c buoA i <br /> thuye4 t giả ng thı̉nh thoả ng dieE n ra tạ i Đạ i họ c Pavia: đeA cho vui thô i, chứ khô ng <br /> thè m ghi danh hay phả i nghı̃ tới chuyệ n thi cử. Vâ ng, đâ y chı́nh là cá ch mà cá c <br /> nhà khoa họ c thực thụ đã ra đời. <br /> Sau nă m nà y, ô ng ghi danh tạ i Việ n Bá ch khoa ở Zurich, và vù i mı̀nh và o <br /> nghiê n cứu vậ t lı́. Mộ t và i nă m sau, nă m 1905, ô ng gửi ba bà i bá o đe4 n tạ p chı́ <br /> khoa họ c danh giá nha4 t thời a4 y, Annalen der Physik (Biê n niê n Vậ t lı́ họ c). MoE i <br /> mộ t bà i bá o nà y đe; u đá ng giá Giả i Nobel. Bà i thứ nha4 t chứng minh raT ng nguyê n <br /> tử thậ t sự to; n tạ i. Bà i thứ hai thie4 t lậ p ne; n tả ng đa; u tiê n cho cơ họ c lượng tử, <br /> lı̃nh vực tô i sẽ trı̀nh bà y trong bà i họ c tie4 p theo. Bà i thứ ba giới thiệ u lı́ thuye4 t <br /> tương đo4 i thứ nha4 t củ a ô ng (ngà y nay gọ i là ‘thuye4 t tương đo4 i hẹp’), lı́ thuye4 t <br /> giả i thı́ch là m the4 nà o thời gian khô ng trô i qua gio4 ng hệ t nhau đo4 i với moE i <br /> người: hai anh em song sinh y chang nhau sẽ tha4 y khá c biệ t tuoA i tá c, ne4 u mộ t <br /> trong hai người du hà nh ở to4 c độ cao. <br /> Einstein thoah t cho4 c trở thà nh nhà khoa họ c danh tie4 ng và nhậ n được vô <br /> so4 lời mời đe4 n là m việ c từ cá c trường đạ i họ c. Nhưng có cá i gı̀ đó khie4 n ô ng <br /> khô ng an yên: mặ c dù được hoan nghê nh nhiệ t liệ t, nhưng lı́ thuye4 t tương đo4 i <br /> củ a ô ng khô ng khớp với cá i mà chú ng ta đã bie4 t ve; lực ha4 p daE n, tức là cá ch vạ n <br /> <br /> 7 Bài Học Vật Lí Ngắn<br /> <br /> 2<br /> <br />