Về lý thuyết cảnh quan sinh thái

vd lY ururdr cAI.IH QUA{ sINH THAI<br /> NGLIYF}{<br /> <br /> nlm 80 & Trung nm Dia li Tei<br /> ld ViQn Dia lf) di xua't hien danh ttr<br /> <br /> C\rdi nhtrng<br /> nguy€n (nay<br /> <br /> NguYEn<br /> r5<br /> h0n chia<br /> <br /> quan<br /> chua<br /> nhu li cinh<br /> "cAnh<br /> <br /> niQm<br /> <br /> nhmg<br /> <br /> ra,<br /> n6<br /> stf<br /> <br /> thdng ktrO cria ydu td khi hflu inn nuong d€n cay<br /> trdng khi 6p dUng nghi0n cfru canh quan & ving<br /> TAy Nguy€n. C6 ngudi chua thrla nhAn danh tu<br /> niy, c6 ngudi coi n6 cing ngtiia v6i sinh th6i cinh<br /> quan (landscape ecology).<br /> <br /> Mia thu nam 1991 trong hOi thio hoc thu{t<br /> <br /> &<br /> <br /> lf<br /> <br /> Tni nguyen, chtng tOi dd x6c lAp<br /> sr.l hiOn hfiu cfra danh ui dy vn ldn ddu tien dua ra<br /> kh6i nio.m cinh quan sinh thiLi theo quan didm cira<br /> chtng tOi, phan bigt n6 v6i sinh S6i cinh quan' coi<br /> dAy li su ph6t tridn cria liroa hqc cenh quan theo<br /> chidu huong md - chilh hudng nghih crlu cic<br /> <br /> Trung tllm Dia<br /> <br /> chirc nlng sinh th6i cria cinh quan nhim giii quyet<br /> c6cvdn dC sinhth6i moi trudtng sdng cria con ngudi<br /> vd mgi thd sinh vat [11,12].<br /> <br /> t}i, cdnh quan sinh thdi ld tdng thd<br /> ldnh thd hien tai, c6 cdu tric cdnh qwan dia ly vd<br /> c6 chttc ndng sinh thdi crtq cdc hA sinh thdi dang<br /> t6n tai vd phdt tridn trOn d6. Cdc cdnh quan sinh<br /> thdi duoc ph,in bi€t theo cdc cdu trfic cdnh quan<br /> vd theo cdc chtlc ndng sinh thdi khdc nhau tr€n<br /> cdc phdn ldnh thd kh6c nhau. Nhu vay, cinh quan<br /> Theo chtng<br /> <br /> sinh th6i mang trong minh hai khia canh cria nOi<br /> dung co bin : ldnh thd cinh quan vi h0 sinh th6i<br /> cfra cinh quan. Htt khia canh ndy dQc lAp, nhrmg<br /> <br /> li0n kdt chlt ch6 voi nhau trong cing lanh thd<br /> thdng nhdt. Nhfrng vdn d€ vd l! thuydt cinh quan<br /> <br /> sinh th6i cling chinh ld sq thdng nhdt c6c li thuyet<br /> cinh quan vd lf thuydt h0 sinh th6i trong thd thting<br /> nha't d6. Tru6c khi di vio lf thuydt cinh quan sinh<br /> thdi, c0ng cdn nOu ra nhilng n6t co ban cria c6c lj'<br /> thuydt canh quan vd he sinh thai.<br /> 70<br /> <br /> rr$<br /> <br /> THON<br /> <br /> Vd oinh qaan : theo quan didm kinh didn<br /> nhung dfng din nha't cfra c6c nhd khoa hoc Nga c6<br /> tn nhftrg nrm ddu cfra thd tf ZO va sau d6 ld Li0n<br /> X0 ciing nhu duoc ph6t tridn cho dOn nay, thi cinh<br /> quan ld tdng thd Enh thd tu nhi€n c6 quy m0<br /> <br /> vi co s& bao g6m c6c don vi co<br /> ld nhfrng tton vi c{p th{p &<br /> ch0ng<br /> ban nh6 hon,<br /> phan vi c6c tdng thd lAnh<br /> cdp<br /> cdc<br /> thdng<br /> trong hQ<br /> cho ph0n ving tlia lf tq<br /> dung<br /> 6p<br /> dugc<br /> thd tg nhien<br /> g]*.<br /> v6i quan didm d6, cic<br /> Cr)ng<br /> 4,6,<br /> nhiOn [3,<br /> quan<br /> ld phong cinh md 6<br /> cinh<br /> coi<br /> Ph6p<br /> l!<br /> nhd tlia<br /> thfc duo. c vi sr?<br /> c,<br /> nhln<br /> quan<br /> duo.<br /> s6t<br /> nguoi<br /> d6 con<br /> cfra<br /> n612,51.<br /> cha't<br /> tinh<br /> c6c<br /> duoc<br /> dung<br /> <br /> khOng ldn, ld tton<br /> <br /> C6 nhi€u tlinh nghia vd canh quan, nhung dd r5<br /> hon, chtng toi cho reng, cinh quan dia lf ld tdng<br /> ftd lenh ftd n; nhien hiQn tai, ddng nh6't cic mdt v0<br /> ndn d6 ttia chdt, thd hinh th6i trung hoic d4i dia<br /> hinh, che do khi hflu tlia phuong vd ch€ do thu!<br /> van dia phucrng tuong ung, nh6m hodc loai ddt vd<br /> quAn xd thuc vAt chir ydu tD qudn h€ trd xu0ng.<br /> Trong canh quan c6 c6c don vi co bAn nh6 hon.<br /> <br /> D+ng<br /> duo.c<br /> hinh<br /> <br /> chia tu<br /> <br /> c<br /> <br /> dt ndn de<br /> <br /> hinh don<br /> khi.hau hodc khi hau dia phuong vd ddc didm thuf<br /> v6n v6i quy m0 tuong fing, c6c loai ddt, qudn xd<br /> thuc vet chfr ydu duoi qudn h0 hoac qudn xd nhAn<br /> t4o. Dign canll quan li bec phin vi nh6 nhA't duo.c<br /> phAn chia tri dqng cinh quan, duo. c dac trung boi<br /> ndn vat chdt bd mdt vi c6c b€ mat hinh th6i tidu<br /> hoic vidia hinh, tidu khihau hodc vi khi hAu vi c6c<br /> ydu td thuf van bd mgt hrdng trng, bidn chiing ddt<br /> hoic loei da't c6 cr)ng tdng ddy, qudn xd thgc vAt<br /> <br /> * C6c c{p phan vi d6 tu nh6 ddn lon ld : diQn crinh<br /> quan, dang cinh quan, crinh quan, ving tu nhi€n,<br /> khu tq nhi€n, midn tu nhiOn, xir tu nhiOn...<br /> <br /> I<br /> <br /> 71<br /> <br /> Hinh<br /> <br /> l.<br /> <br /> I.<br /> <br /> MO hinh don h€ rlia he thdng c6nh quan<br /> rheo heobrazenxki (1969)<br /> <br /> t6c dQng<br /> <br /> TV: thuj<br /> <br /> qua<br /> van,<br /> D<br /> <br /> Q thdng, KH:khi hau,<br /> udng, SV : sinh v4t,<br /> <br /> ,D:d6<br /> <br /> n€n h0 sinh th6i (ecosystem).<br /> <br /> Doi v6i vat ch{t hfru co, c6c thinh phdn ciia<br /> q.",|..I. yat_1ng cdp, vat tiou thu, odn'vaipnan<br /> gnr lren kOt v6i nhau bj g chu6i vd lu6i<br /> thric<br /> <br /> I<br /> <br /> *"j:Jil<br /> <br /> chdt vo<br /> <br /> co<br /> <br /> ddng var chdt cria ne<br /> <br /> an.<br /> <br /> ,i1";ili!"Hi,"a'dH1<br /> <br /> .i-h i;. r^^ ^t.-]- -<br /> <br /> ,rJ,Ti,3".[<br /> <br /> ";i:l?Jil:<br /> <br /> chuydn ho6 rhdnh aOng nang lugng bdi<br /> c6c b&c<br /> dinh dudng cria chu6i thrlc en. gac alh<br /> auOng bao<br /> gdm-nhtng mit xich thrlc in thuoc<br /> <br /> T,:fri<br /> <br /> vet cung<br /> <br /> mOt<br /> uOl"tf,A"<br /> "t vAt<br /> haV vAt tiOu thq, hoSc<br /> ph&n<br /> 9^dn<br /> <br /> glal dud.c tinh bdng calo. Su van chuydn<br /> <br /> nang<br /> <br /> luong dugc thuc hiQn qua c6c bQc dinh auOng<br /> ntru<br /> y{y du-d. c goi ld ddng ning lugng. N6i chungiang<br /> ch{t ld cep ph4m rru biQn ch,rig ao"<br /> lymq<br /> ia.var<br /> lAp vd thong nhdt voi nhau. Ntrng lugng<br /> ld vaichdt<br /> dgng lu. c cho sq vfln-d0ng cria vat chdt.<br /> Vat<br /> ?o,ra<br /> ch{t ciing li ning lugng khi n6 cO vai trJ<br /> tao r=a<br /> <br /> dqlg lqc.<br /> {eng luong ld dong co cdn v4t chdt<br /> bo m6y chuydn dOng. Ddi vdi h1 sinh th6i<br /> aong<br /> v0t chdt ldn t4o ra ddng ning luong<br /> manh. Ddng<br /> <br /> 9.of<br /> <br /> ld^<br /> <br /> 72<br /> <br /> rrong nshi€n cr?u h€<br /> <br /> van dOng lon vd nhanh<br /> can vet chdt vd 64ns<br /> vQy x6c dlnh c6n cai<br /> sudt sinh hgc, can<br /> "ndng<br /> quan hons<br /> <br /> ,irh ,Tli P,iTr.u<br /> <br /> mOi fudng sinh ciinh<br /> <br /> Hinh 2. MO hinh h0<br /> sinh rhei<br /> <br /> fi<br /> <br /> nhien<br /> quan sinh th6i (hinh<br /> 3).<br /> <br /> ;{nh Aug sinh th6i g6-m<br /> 6i vii cdu truc cria crinfr<br /> <br /> .<br /> <br /> .<br /> <br /> _-- t.6svr<br /> <br /> ctia hoat aqng<br /> <br /> Yq<br /> <br /> L:Iruc nang<br /> <br /> kinh<br /> <br /> td - co sd<br /> t]nt tg- xi hdi crja con ngudi.<br /> <br /> N6i<br /> <br /> 73<br /> <br /> i-<br /> <br /> Ben dd cinh quan sinh<br /> sinh rh6i tuti rheo c6ch ggi<br /> <br /> c6ch ch6ng gh6p c6c<br /> <br /> U<br /> <br /> r<br /> <br /> Od<br /> <br /> m<br /> <br /> ;<br /> i;<br /> <br /> vdt; tim ranh gi6i chune<br /> 6 ; c6 tht!'dDng m5y tint<br /> lAp brin dd. Ch[ girii cria<br /> ngang 6<br /> vd qudn<br /> vd hdng<br /> <br /> mA<br /> thd<br /> ghi<br /> <br /> yt<br /> <br /> td<br /> xd<br /> ng<br /> <br /> b<br /> <br /> I<br /> cho c6<br /> <br /> c 6 ma trAn co ghi sd vii t0<br /> <br /> n4ng s<br /> g ho{c<br /> <br /> tfrii blng c6c k! hieu chii in hoa vi<br /> 9uy<br /> chii<br /> rn rhudhg. su 0 nhi6m moi<br /> rrudng va tai uie.,imoi<br /> 74<br /> <br />