Về phương pháp phân tích khoảng cách giữa các lần sinh tại một số tỉnh đồng bằng sông Hồng - Vũ Mạnh Lợi

28 X· héi häc sè 3 (63), 1998<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> vÒ ph−¬ng ph¸p<br /> ph©n tÝch kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c lÇn sinh<br /> t¹i mét sè tØnh ®ång b»ng s«ng hång<br /> <br /> <br /> vò m¹nh lîi<br /> <br /> <br /> Baìi viãút naìy trçnh baìy vãö phæång phaïp vaì mäüt pháön nhoí kãút quaí nghiãn cæïu cuía taïc giaí<br /> vãö âäüng thaïi cuía haình vi taïi sinh saín taûi mäüt säú tènh thuäüc âäöng bàòng säng Häöng. Troüng tám cuía<br /> baìi viãút laì sæû phán têch taïc âäüng cuía caïc âàûc træng dán säú hoüc vaì kinh tãú-xaî häüi cuía ngæåìi phuû næî<br /> âãún thåìi âiãøm sinh con. Do khuän khäø cuía taûp chê, baìi viãút naìy chè phaín aïnh mäüt pháön nhoí trong<br /> nghiãn cæïu cuía taïc giaí vãö âäüng thaïi sinh âeí.<br /> Vaìi neït vãö nghiãn cæïu khoaíng caïch giæîa caïc láön sinh<br /> Xeït cho âãún cuìng thç mæïc sinh vaì sæû thay âäøi mæïc sinh cuía mäüt xaî häüi chuí yãúu phuû thuäüc<br /> vaìo viãûc nhæîng phuû næî trong xaî häüi âoï kãút hän vaìo luïc naìo1 (tuäøi vaì nàm thaïng kãút hän), sau khi<br /> kãút hän bao nhiãu láu thç hoü coï con âáöu loìng, sau khi coï con âáöu loìng bao nhiãu láu thç hoü coï âæïa<br /> con thæï hai, ván ván, vaì sau khi coï bao nhiãu con thç hoü thäi khäng âeí næîa. ÅÍ cáúp âäü toaìn xaî häüi,<br /> mæïc sinh âo bàòng nhæîng tyí suáút sinh âeí thäng thæåìng vaì sæû thay âäøi mæïc sinh coï thãø coìn phuû<br /> thuäüc vaìo caïc luäöng di dán âi vaì âãún cuîng nhæ cå cáúu tuäøi-giåïi tênh, tuy nhiãn nhæîng sæû kiãûn sinh<br /> âeí kãø trãn laì nhæîng sæû kiãûn coï tênh cháút quyãút âënh nháút âãún mæïc sinh chung vaì xu thãú thay âäøi<br /> mæïc sinh chung theo thåìi gian. Do âoï, viãûc tçm hiãøu sæû phán bäú nhæîng sæû kiãûn hän nhán vaì sinh<br /> âeí trong chu trçnh säúng cuía phuû næî vaì nhæîng yãúu täú dán säú, kinh tãú-xaî häüi, vaì vàn hoïa aính hæåíng<br /> âãún thåìi âiãøm cuía nhæîng sæû kiãûn naìy coï vai troì cæûc kyì quan troüng trong viãûc lyï giaíi vaì dæû âoaïn<br /> mæïc sinh vaì xu hæåïng sinh âeí trong mäüt xaî häüi. Nhæîng nghiãn cæïu vãö âãö taìi naìy cuîng chæïa âæûng<br /> nhæîng haìm yï hæîu êch cho viãûc hoaûch âënh chênh saïch dán säú.<br /> Nhæîng khoï khàn trong viãûc nghiãn cæïu thåìi âiãøm sinh con<br /> Màûc duì táöm quan troüng cuía viãûc nghiãn cæïu thåìi âiãøm sinh con âæåüc caïc nhaì dán säú hoüc<br /> thæìa nháûn âaî tæì láu, nhæîng nghiãn cæïu theo hæåïng naìy måïi chè bàõt âáöu trong nhæîng nàm gáön<br /> âáy. Coï nhiãöu khoï khàn khiãún cho viãûc nghiãn cæïu thåìi âiãøm sinh con khoï thæûc hiãûn. Mäüt nghiãn<br /> cæïu hãû thäúng vãö thåìi âiãøm sinh âeí âoìi hoíi phaíi coï nhæîng säú liãûu chi tiãút vãö caïc sæû kiãûn sinh âeí, thåìi<br /> âiãøm cuía caïc sæû kiãûn âoï, cuîng nhæ caïc biãún säú kinh tãú-xaî häüi coï liãn quan. Säú liãûu âaïp æïng âæåüc<br /> nhæîng yãu cáöu naìy thæåìng chè coï trong nhæîng nghiãn cæïu choün máùu âæåüc thiãút kãú riãng cho muûc<br /> âêch naìy trong nhæîng nàm gáön âáy. Khoï khàn chuí yãúu thæï hai coï liãn quan âãún phæång phaïp<br /> phán têch säú liãûu vãö caïc sæû kiãûn theo chiãöu lëch sæí xaíy ra caïc sæû kiãûn naìy.<br /> Nhæîng nghiãn cæïu thäng thæåìng vãö sinh âeí coï sæí duûng biãún säú phuû thuäüc laì "säú con âaî<br /> tæìng sinh" thæåìng váúp phaíi hai váún âãö coï tênh cháút phæång phaïp luáûn. Váún âãö thæï nháút laì viãûc xæí<br /> lyï caïc træåìng håüp coï sen-do (censore). Sen-do chè sæû máút/khäng coï thäng tin vãö ngæåìi âæåüc hoíi trong<br /> mäüt khoaíng thåìi gian maì ta cáön biãút. Phäø biãún nháút laì hai loaûi sen-do: sen-do traïi vaì sen-do phaíi.<br /> Vê duû nãúu chuïng ta quan tám âãún khoaíng caïch tæì láön sinh thæï hai âãún láön sinh thæï ba trong giai<br /> <br /> 1<br /> ÅÍ âáy khäng xeït nhæîng nhoïm ngæåìi maì åí âoï viãûc sinh con ngoaìi giaï thuï laì phäø biãún.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Vò M¹nh Lîi 29<br /> <br /> âoaûn tæì thaïng 1 nàm 1990 âãún thaïng 12 nàm 1994 (thåìi âiãøm phoíng váún), thç táút caí nhæîng phuû næî<br /> âaî coï con thæï hai træåïc nàm 1990 nhæng khäng biãút coï con âoï cuû thãø vaìo luïc naìo âãöu laì nhæîng<br /> ngæåìi coï sen-do traïi vç chuïng ta khäng coï thäng tin gç vãö pháön âáöu cuía khoíang thåìi gian tæì khi<br /> sinh con thæï hai âãún khi sinh con thæï ba (phêa traïi cuía âæåìng biãøu âäö thåìi gian tæì khi sinh con thæï<br /> hai âãún khi sinh con thæï ba). Nhæîng ngæåìi sinh con thæï hai trong khoaíng thåìi gian âoï nhæng cho<br /> âãún hãút thaïng 12 nàm 1994 (thåìi âiãøm phoíng váún) váùn chæa sinh con thæï ba màûc duì hoü váùn trong<br /> tuäøi sinh âeí vaì váùn quan hãû tçnh duûc têch cæûc våïi chäöng laì nhæîng træåìng håüp coï sen-do phaíi (thiãúu<br /> thäng tin vãö pháön bãn phaíi cuía âæåìng biãøu âäö thåìi gian tæì khi sinh con thæï hai âãún khi sinh con<br /> thæï ba)--chuïng ta khäng biãút âæåüc bao nhiãu láu næîa hoü måïi sinh con thæï ba (hoàûc bao nhiãu láu<br /> næîa hoü måïi råi vaìo tçnh traûng khäng coï khaí nàng sinh saín do tuäøi taïc, bãûnh táût, chãút, hoàûc chäöng<br /> chãút, v.v..), vaì do âoï chuïng ta khäng biãút âæåüc âäü daìi cuía khoaíng thåìi gian tæì khi sinh con thæï hai<br /> âãún khi sinh con thæï ba laì bao láu. Trong nhæîng nghiãn cæïu cäø âiãøn, nhæîng træåìng håüp coï sen-do<br /> thæåìng bë loaûi ra ngoaìi diãûn phán têch. Trong nhiãöu træåìng håüp, giaíi phaïp âån giaín naìy khäng dáùn<br /> âãún sai säú quaï låïn. Tuy nhiãn, nãúu säú træåìng håüp coï sen-do khaï låïn nhæ thæåìng tháúy trong säú liãûu<br /> häöi cäú (sen-do traïi) hay trong phán têch khoaíng caïch giæîa caïc láön sinh åí nhæîng láön sinh báûc cao<br /> (sen-do phaíi trong phán têch láön sinh con thæï tæ hoàûc hån), thç giaíi phaïp loaûi boí sen-do coï thãø dáùn<br /> âãún sai säú nghiãm troüng.<br /> Khoï khàn thæï hai thæåìng gàûp phaíi trong caïc phán têch vãö säú con âaî tæìng sinh laì tênh choün<br /> loüc (selectivity) thiãn lãûch cuía máùu. Nãúu máùu choün coï tyí lãû phuû næî treí låïn hån nhiãöu so våïi tyí lãû âoï<br /> trong dán säú chung thç chuïng ta dãù coï caím tæåíng laì phuû næî âaî coï êt con vç nhiãöu ngæåìi trong säú hoü<br /> chæa säúng hãút tuäøi sinh âeí cuía mçnh vaì chæa âeí hãút säú con maì hoü seî âeí trãn thæûc tãú. Nãúu máùu choün<br /> "giaì" hån dán säú chung, chuïng ta dãù coï hçnh aính thiãn lãûch theo hæåïng coï mæïc sinh cao vç säú phuû<br /> næî låïn tuäøi våïi säú con âaî tæìng sinh cao âæåüc "choün loüc" vaìo máùu nhiãöu hån mæïc cáön thiãút.<br /> Sen-do vaì tênh choün loüc thiãn lãûch cuía máùu laì hai váún âãö phäø biãún trong nghiãn cæïu dán säú<br /> hoüc noïi riãng vaì trong nghiãn cæïu xaî häüi hoüc noïi chung. Viãûc loaûi nhæîng træåìng håüp coï sen-do hay<br /> coï tênh choün loüc thiãn lãûch ra khoíi phán têch khäng phaíi laì giaíi phaïp täút. Mäüt màût, viãûc loaûi boí naìy<br /> coï thãø gáy ra thiãn lãûch; màût khaïc, chuïng ta laîng phê nhæîng thäng tin âaî biãút (tuy khäng âuí) vãö<br /> nhæîng ngæåìi naìy.<br /> Ngay tæì âáöu nhæîng nàm 1970, caïc nhaì nghiãn cæïu vãö phæång phaïp vaì thäúng kã âaî phaït<br /> triãøn mäüt phæång phaïp phán têch caïc loaûi säú liãûu phaín aïnh âäü daìi thåìi gian maì âäúi tæåüng nghiãn<br /> cæïu åí trong mäüt traûng thaïi naìo âoï vaì sæû chuyãøn hoïa tæì traûng thaïi naìy sang traûng thaïi khaïc. Säú<br /> liãûu kiãøu naìy âæåüc goüi chung laì caïc säú liãûu vãö lëch sæí caïc sæû kiãûn (event history data) hay säú liãûu vãö<br /> âäü daìi thåìi gian (duration data). Vê duû vãö säú liãûu kiãøu naìy laì säú liãûu vãö khoaíng caïch giæîa caïc láön<br /> sinh âeí, khoaíng caïch giæîa caïc láön âäøi nghãö nghiãûp, khoaíng caïch giæîa hai báûc hoüc váún tiãúp nhau<br /> v.v... Phæång phaïp phán têch caïc säú liãûu vãö lëch sæí caïc sæû kiãûn âæåüc goüi chung laì caïc phæång phaïp<br /> phán têch lëch sæí sæû kiãûn (event history analysis methods). Trong ba chuûc nàm qua âaî coï nhæîng<br /> tiãún bäü væåüt báûc vãö phæång phaïp phán têch lëch sæí sæû kiãûn, âàûc biãût laì trong giai âoaûn tæì âáöu<br /> nhæîng nàm 1990 âãún nay. Sæû phaït triãøn maûnh meî cäng nghãû maïy tênh trong nhæîng nàm qua âaî<br /> giuïp cho thao taïc phán têch lëch sæí caïc sæû kiãûn--väún laì âiãöu phæïc taûp--âæåüc dãù daìng ngay caí âäúi våïi<br /> caïc nhaì nghiãn cæïu khäng chuyãn vãö kyî thuáût thäúng kã (xem thãm Allison 1984). Caïc phæång<br /> phaïp phán têch lëch sæí caïc sæû kiãûn laì nhæîng phæång phaïp täút nháút âäúi våïi viãûc xæí lyï caïc træåìng håüp<br /> sen-do vaì giaím thiãøu tênh choün loüc thiãn lãûch. Nhæîng phæång phaïp naìy khäng âoìi hoíi phaíi loaûi boí<br /> sen-do, âäöng thåìi cho pheïp xæí duûng täúi âa caïc thäng tin vãö nhæîng træåìng håüp sen-do trong phán<br /> têch âa biãún. Caïc âãö taìi nghiãn cæïu vãö âäüng thaïi sinh âeí, bao gäöm caí nhæîng nghiãn cæïu vãö khoaíng<br /> caïch sinh con, näøi lãn maûnh meî gáön âáy trong giåïi dán säú hoüc pháön nhiãöu chênh laì nhåì sæû phaït<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 30 Ph©n tÝch kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c lÇn sinh ...<br /> <br /> triãøn maûnh meî cuía phæång phaïp phán têch lëch sæí caïc sæû kiãûn vaì nhæîng tiãún bäü trong viãûc thu<br /> tháûp säú liãûu måïi.<br /> Âiãøm muûc caïc nghiãn cæïu vãö thåìi âiãøm sinh con<br /> Nghiãn cæïu vãö thåìi âiãøm sinh âeí vaì khoaíng caïch giæîa caïc láön sinh coï táöm quan troüng âàûc<br /> biãût trong viãûc xaïc âënh nhæîng con âæåìng khaïc nhau cuía quaï âäü dán säú. Nhæ moüi ngæåìi âãöu biãút,<br /> trong quaï âäü dán säú sinh âeí chuyãøn tæì chãú âäü sinh âeí tæû nhiãn sang chãú âäü sinh âeí coï kiãøm soaït<br /> chuí yãúu nhåì sæû gia tàng tuäøi kãút hän vaì viãûc kiãøm soaït sinh âeí trãn cå såí säú con âaî sinh thäng qua<br /> caïc biãûn phaïp traïnh thai vaì naûo thai. Nhæng ngæåìi ta êt biãút âãún cå chãú cuía thåìi âiãøm vaì nhëp âäü<br /> sinh âeí cuîng nhæ nhæîng yãúu täú dán säú vaì kinh tãú xaî häüi quy âënh caïc haình vi sinh âeí naìy. Nhæîng<br /> nghiãn cæïu quaï âäü sinh âeí taûi caïc næåïc âang phaït triãøn gåüi ra ràòng nhæîng næåïc naìy coï con âæåìng<br /> quaï âäü sinh âeí ráút khaïc våïi caïc næåïc phæång Táy træåïc âáy. Phán têch säú liãûu vãö caïc næåïc âang<br /> phaït triãøn cuía cuäüc Âiãöu tra sinh âeí thãú giåïi (WFS), McDonald (1984: tr. 56) âaî viãút "phuû næî trong<br /> nhæîng xaî häüi naìy khäng kãút hän såïm âãø coï ráút nhiãöu con. Trãn thæûc tãú, caïc tyí suáút sinh âeí trong<br /> hän nhán cuía hoü thæåìng tháúp hån âaïng kãø so våïi caïc tyí suáút tênh cho Táy Áu trong lëch sæí [træåïc<br /> quaï âäü sinh âeí]". Theo äng, phuû næî taûi caïc næåïc âang phaït triãøn ngaìy nay coï khuän máùu vãö thåìi<br /> âiãøm sinh con âáöu loìng, khoaíng caïch giæîa caïc láön sinh, vaì thåìi âiãøm thäi âeí hoaìn toaìn khaïc våïi<br /> phuû næî phæång Táy trong lëch sæí. Do âoï, con âæåìng cuía quaï âäü sinh âeí cuîng ráút khaïc.<br /> Vaìo âáöu nhæîng nàm 1980 bàõt âáöu xuáút hiãûn mäüt säú nghiãn cæïu vãö thåìi âiãøm sinh con vaì<br /> khoaíng caïch giæîa caïc láön sinh, màûc duì nhæîng phán têch khi âoï coìn mang nàûng tênh cháút mä taí.<br /> Rodriguez vaì âäöng nghiãûp (1983) sæí duûng säú liãûu cuía WFS trong mäüt nghiãn cæïu so saïnh chên næåïc<br /> âang phaït triãøn âaî cho tháúy tuäøi vaì hoüc váún cuía phuû næî, thåìi gian dæång lëch vaì âäü daìi cuía nhæîng<br /> láön sinh træåïc âoï coï taïc âäüng quan troüng âãún khoaíng caïch sinh âeí âang xeït. Kãút luáûn lyï thuï nháút<br /> cuía nghiãn cæïu naìy laì säú láön âaî sinh (parity) khäng phaíi laì biãún säú quan troüng: taïc âäüng cuía noï lãn<br /> thåìi âiãøm sinh con thæï ba tråí lãn khäng coï yï nghéa âaïng kãø vãö màût thäúng kã sau khi âaî tênh tåïi taïc<br /> âäüng cuía caïc biãún säú khaïc. Hoü vê âiãöu naìy våïi hçnh aính mäüt "maïy2 taïi sinh saín" våïi âaì väún coï riãng<br /> cuía noï. Våïi caïc âàûc træng kinh tãú xaî häüi nhæ nhau thç váùn coï mäüt säú phuû næî màõn âeí hån nhæîng<br /> ngæåìi khaïc. Hobcraft vaì Casterline (1983) laûi nháún maûnh ràòng tuäøi vaì âäü daìi thåìi gian tæì sæû kiãûn sinh<br /> âeí træåïc taïc âäüng âãún thåìi âiãøm sinh âeí âang xeït maûnh hån caïc yãúu täú âàûc thuì cho thåìi gian coï sæû kiãûn<br /> âang xeït. Âàûc biãût, tuäøi toí ra coï taïc âäüng phi tuyãún âäúi våïi khoaíng caïch sinh con.<br /> Nghiãn cæïu âäüng thaïi khoaíng caïch sinh con thæåìng táûp trung vaìo thåìi kyì âáöu cuía sæû hçnh<br /> thaình gia âçnh (thåìi âiãøm hän nhán vaì coï con âáöu loìng) hoàûc vaìo nhæîng khoaíng caïch sinh åí báûc<br /> cao (sau con thæï 3) khi haình vi thäi âeí toí ra ngaìy caìng roî. Âiãöu naìy phaín aïnh quan niãûm ràòng<br /> nhæîng nhán täú quyãút âënh thåìi âiãøm sinh con âáöu loìng coï thãø khaïc nhæîng nhán täú quyãút âënh caïc<br /> thåìi âiãøm sinh con báûc cao. Caïc nhán täú kinh tãú xaî häüi toí ra coï táöm quan troüng âàûc biãût âäúi våïi thåìi<br /> âiãøm sinh con âáöu loìng trong khi vai troì cuía caïc yãúu täú dán säú hoüc laûi näøi báût trong nhæîng láön sinh<br /> âeí báûc cao. Ngæåìi ta quan saït tháúy ràòng taûi caïc næåïc âang phaït triãøn nhæîng phuû næî coï âàûc træng<br /> truyãön thäúng nhæ hoüc váún tháúp, laìm näng nghiãûp hay thuí cäng, säúng åí näng thän vaì trong caïc gia<br /> âçnh måí räüng v.v... thæåìng kãút hän såïm hån nhæîng phuû næî coï caïc âàûc træng hiãûn âaûi (hoüc váún cao,<br /> laìm viãûc phi näng nghiãûp, åí thaình thë, v.v...). Tuy nhiãn, nhæîng phuû næî coï caïc âàûc træng truyãön<br /> thäúng thæåìng coï âäü daìi thåìi gian tæì khi kãút hän âãún khi sinh con âáöu loìng láu hån nhæîng phuû næî<br /> våïi caïc âàûc træng hiãûn âaûi. Âäöng thåìi ngæåìi ta cuîng quan saït tháúy khoaíng caïch tæì khi kãút hän âãún<br /> khi sinh con âáöu loìng coï xu hæåïng ngaìy caìng ngàõn laûi theo thåìi gian. Rindfuss vaì Morgan (1983)<br /> <br /> 2<br /> Trong nguyãn vàn laì "reproductive engine". Taïc giaí khäng dëch laì "âäüng cå taïi sinh saín" âãø traïnh nháöm láùn våïi thuáût ngæî "âäüng cå"<br /> âæåüc hiãøu theo nghéa boïng chè traûng thaïi tinh tháön thäi thuïc con ngæåìi laìm mäüt viãûc gç âoï. Trong saïch baïo åí næåïc ta, "âäüng cå taïi sinh<br /> saín" chuí yãúu aïm chè thaïi âäü taïi sinh saín chæï khäng phaíi caïi gç thæûc sæû âaî xaíy ra.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Vò M¹nh Lîi 31<br /> <br /> âæa ra giaí thuyãút näøi tiãúng laì nhæîng phuû næî coï hoüc váún cao vaì caïc âàûc træng kinh tãú xaî häüi hiãûn<br /> âaûi khaïc thæåìng kãút hän theo tçnh yãu thay vç sæû sàõp âàût cuía cha meû; do âoï hoü coï thãø coï táön säú<br /> quan hãû tçnh duûc cao trong nhæîng thaïng âáöu sau hän nhán--âiãöu dáùn âãún viãûc såïm coï con âáöu<br /> loìng. ÅÍ nhæîng láön sinh âeí báûc cao hån ngæåìi ta tháúy mäüt bæïc tranh hoaìn toaìn ngæåüc laûi. Phuû næî coï<br /> hoüc cao, laìm phi näng nghiãûp, åí âä thë, v.v... thæåìng thäi âeí såïm hån vaì coï khoaíng caïch giæîa caïc<br /> láön sinh daìi hån.<br /> Mäüt trong nhæîng âiãøm gáy tranh caîi nhiãöu trong nghiãn cæïu vãö khoaíng caïch giæîa caïc láön<br /> sinh laì mäúi liãn hãû giæîa caïc khoaíng caïch sinh våïi nhau. Nhiãöu nghiãn cæïu cho tháúy khoaíng caïch<br /> sinh trong nhæîng láön sinh træåïc gáön nhæ luän luän coï taïc âäüng thuáûn maûnh âãún khoaíng caïch sinh<br /> sau. Khoaíng caïch sinh tæì con 1 âãún con 2 maì ngàõn thç khoaíng caïch sinh tæì con 2 âãún con 3 cuîng<br /> ngàõn, räöi tæì con 3 âãún con 4 cuîng ngàõn, v.v... Khoï khàn naíy sinh åí chäù khäng ai coï thãø âæa ra âæåüc<br /> sæû lyï giaíi coï yï nghéa thoía âaïng naìo cho quan saït naìy. Tæû baín thán khoaíng caïch sinh træåïc khäng<br /> noïi âæåüc cho chuïng ta âiãöu gç hæîu êch vç noï khäng phaíi laì mäüt thuäüc tênh coï thãø duìng âãø phán loaûi<br /> âæåüc cuía ngæåìi phuû næî nhæ hoüc váún hay nghãö nghiãûp; hån næîa chênh noï cuîng laûi phuû thuäüc vaìo caïc<br /> biãún säú dán säú hoüc vaì kinh tãú xaî häüi khaïc theo caïch y nhæ khoaíng caïch sinh ta âang xeït.<br /> Âäüng thaïi vãö khoaíng caïch sinh con ngaìy caìng thu huït sæû chuï yï cuía nhæîng nhaì nghiãn cæïu<br /> vãö dán säú Viãût Nam. Nguyãùn Âçnh Huán (1996) phán têch khoaíng caïch sinh con dæûa trãn säú liãûu<br /> cuía cuäüc Âiãöu tra Nhán kháøu hoüc vaì Y tãú DHS nàm 1988. Vãö cå baín, kãút quaí cuía äng cuîng khaï<br /> giäúng våïi kãút quaí nghiãn cæïu taûi caïc næåïc âang phaït triãøn khaïc. Chàóng haûn, tuäøi cuía phuû næî coï taïc<br /> âäüng thuáûn âãún khoaíng caïch sinh. Phuû næî coï hoüc váún cao vaì coï chäöng laìm phi näng nghiãûp thæåìng coï<br /> khoaíng caïch sinh daìi hån vaì coï êt con hån. Thaình pháön giåïi tênh cuía con coìn säúng cuîng coï taïc âäüng âãún<br /> khaí nàng vaì thåìi âiãøm sinh âæïa con tiãúp theo. Houghton vaì âäöng nghiãûp (1995) cuîng nghiãn cæïu<br /> khoaíng caïch sinh con, nhæng nhàòm muûc âêch tçm hiãøu såí thêch con trai åí Viãût Nam.<br /> YÏ tæåíng chênh, nguäön säú liãûu vaì phæång phaïp phán têch<br /> Nhiãöu giaí thuyãút cuû thãø âaî âæåüc taïc giaí kiãøm nghiãûm trong nghiãn cæïu cuía mçnh. Trong<br /> âoï, yï quan troüng nháút laì haình vi taïi sinh saín cuía phuû næî (kãø caí khoaíng caïch sinh con) trong suäút<br /> cuäüc âåìi taïi sinh saín cuía hoü khäng taûo nãn mäüt khuän máùu báút biãún maì tuán theo nhæîng khuän<br /> máùu khaïc nhau tuìy thuäüc vaìo tæìng thåìi kyì trong chu trçnh säúng cuía hoü. Vai troì cuía nhæîng yãúu täú<br /> dán säú hoüc vaì kinh tãú-xaî häüi âäúi våïi khoaíng caïch sinh cuîng thay âäøi tæì láön sinh naìy sang láön sinh<br /> khaïc. Muûc âêch cuía baìi naìy, do âoï, laì xaïc âënh vaì lyï giaíi nhæîng khuän máùu vãö thåìi âiãøm sinh con<br /> naìy. Dáùn dàõt caïc phán têch trong nghiãn cæïu naìy laì quan niãûm lyï thuyãút ràòng haình vi sinh saín<br /> cuía phuû næî phuû thuäüc vaìo caïc yãúu täú vé mä (chênh saïch cuía nhaì næåïc trong tæìng thåìi kyì, caïc âiãöu<br /> kiãûn kinh tãú xaî häüi cuía cäüng âäöng), caïc yãúu täú gia âçnh (gia âçnh gäúc vaì caïc âàûc træng cuía chäöng),<br /> caïc âàûc træng kinh tãú xaî häüi cuía chênh phuû næî vaì chu trçnh taïi sinh saín cuía hoü. Do haûn chãú cuía säú<br /> liãûu, chè coï nhæîng chè baïo nháút âënh cuía caïc táöng báûc aính hæåíng âaî nãu âæåüc âãö cáûp âãún åí âáy. YÏ<br /> tæåíng chung cuía caïc giaí thuyãút âæåüc kiãøm nghiãûm åí âáy laì nhæîng phuû næî coï nhæîng âàûc træng hiãûn<br /> âaûi (kãút hän gáön âáy, hoüc váún cao, laìm viãûc phi näng nghiãûp, chäöng coï hoüc váún cao vaì laìm phi näng<br /> nghiãûp, säúng åí âä thë, coï duìng caïc biãûn phaïp traïnh thai, v.v...) thæåìng coï khoaíng caïch tæì khi kãút<br /> hän âãún con âáöu loìng ngàõn (giaí thuyãút Rindfuss vaì Morgan), nhæng hoü laûi laì nhæîng ngæåìi coï<br /> khoaíng caïch sinh con åí nhæîng láön sau daìi hån vaì thäi âeí sau mäüt säú con êt hån so våïi nhæîng phuû<br /> næî coï caïc âàûc træng truyãön thäúng hån.<br /> Säú liãûu duìng trong baìi naìy láúy tæì voìng cå såí cuía cuäüc Nghiãn cæïu Lëch âaûi Viãût Nam 1995.<br /> Âáy laì cuäüc nghiãn cæïu choün máùu xaïc suáút coï phán táöng theo caïc tiãu chê phaït triãøn trãn âëa baìn<br /> ba tènh thuäüc âäöng bàòng Bàõc Bäü laì Haì Nam, Nam Âënh, vaì Ninh Bçnh. 1855 häü gia âçnh vaì 4464<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 32 Ph©n tÝch kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c lÇn sinh ...<br /> <br /> caï nhán säúng taûi 10 xaî/phæåìng trãn âëa baìn ba tènh âaî âæåüc phoíng váún vaìo cuäúi nàm 1995. Baíng<br /> hoíi duìng trong cuäüc nghiãn cæïu naìy âæåüc thiãút kãú nhàòm láúy thäng tin chi tiãút trãn mäüt diãûn räüng<br /> caïc hoaût âäüng taïi sinh saín cuîng nhæ caïc thäng tin kinh tãú-xaî häüi khaïc. Lëch sæí taïi sinh saín cuía<br /> mäùi caï nhán trong máùu âæåüc thäúng kã ráút chi tiãút. Thãm vaìo âoï, caïc thäng tin vãö caïc hoaût âäüng<br /> kinh tãú-xaî häüi cuîng âæåüc thäúng kã theo truûc thåìi gian xaíy ra caïc sæû kiãûn - âiãöu khäng coï trong<br /> nhiãöu nghiãn cæïu choün máùu khaïc. Phán têch så bäü vãö cháút læåüng säú liãûu cho tháúy caïc säú liãûu cuía<br /> cuäüc Nghiãn cæïu Lëch âaûi Viãût Nam coï âäü nháút quaïn cao vaì âaïng tin cáûy3.<br /> Phán têch dæåïi âáy chè tênh âãún thåìi âiãøm hãút thaïng 12 nàm 1994 vç säú liãûu cho nàm 1995<br /> khäng âáöy âuí (thåìi âiãøm phoíng váún tæì thaïng 9/1995 âãún thaïng 11/1995). Säú liãûu cuía 1912 phuû næî<br /> âaî tæìng hoàûc âang coï chäöng vaìo ngaìy 31/12/1994 âæåüc duìng cho phán têch naìy. Phán têch naìy bàõt<br /> âáöu bàòng viãûc mä taí bæïc tranh chung vãö khoaíng caïch sinh con cuía phuû næî trong máùu. Tiãúp âoï,<br /> phán têch âa biãún bàòng phæång phaïp phán têch lëch sæí sæû kiãûn seî âæåüc trçnh baìy. Nhæîng lyï giaíi<br /> cuía phán têch âa biãún seî âæåüc trçnh baìy bàòng ngän ngæî dãù hiãøu âãø nhæîng ai khäng quen thuäüc våïi<br /> phæång phaïp naìy cuîng coï thãø dãù daìng theo doîi. Phán têch âa biãún seî sæí duûng caïc mä hçnh vãö khaí<br /> nàng xaíy ra sæû kiãûn theo tyí lãû do Cox âãö xæåïng (Cox Proportional Hazard Models, xem thãm Cox<br /> vaì Oakes 1984, vaì Allison 1984). Phæång phaïp naìy giaí âënh ràòng taûi báút kyì thåìi âiãøm naìo, tyí lãû<br /> cuía nguy cå xaíy ra sæû kiãûn (trong træåìng håüp naìy laì sinh con) cuía hai caï nhán báút kyì trong máùu laì<br /> mäüt hàòng säú. Giaí âënh naìy âaî âæåüc kiãøm tra, vaì säú liãûu cho tháúy coï thãø duìng täút phæång phaïp naìy.<br /> Saïu khoaíng caïch sinh âáöu tiãn cuía phuû næî seî âæåüc phán têch (tæì kãút hän âãún con âáöu loìng,<br /> con âáöu loìng âãún con thæï hai, ..., con thæï 5 âãún con thæï 6). Cuîng nhæ trong nhiãöu nghiãn cæïu quäúc<br /> tãú khaïc, khoaíng caïch sinh âæåüc tênh tæì khi kãút hän hoàûc khi sinh âæïa con træåïc âãún khi mang thai<br /> âæïa con tiãúp theo. Tuy nhiãn, âãø cho tiãûn chuïng täi váùn goüi thåìi âiãøm mang thai âæïa con tiãúp theo<br /> laì thåìi âiãøm sinh âæïa con tiãúp theo. Phán têch âäúi våïi khoaíng caïch tæì kãút hän âãún con âáöu loìng seî<br /> bao gäöm toaìn bäü phuû næî âaî tæìng coï chäöng (vaì do âoï coï nguy cå coï con âáöu loìng). Trong säú hoü, mäüt<br /> säú âaî coï con âáöu loìng vaìo thåìi âiãøm phoíng váún vaì coï khoaíng caïch tæì khi kãút hän âãún khi sinh con<br /> âáöu loìng xaïc âënh, vaì mäüt säú chæa/khäng coï con âáöu loìng vaìo thåìi âiãøm phoíng váún (nhæîng træåìng<br /> håüp coï sen-do). Phán têch âäúi våïi khoaíng caïch tæì con thæï nháút âãún con thæï hai chè bao gäöm nhæîng<br /> phuû næî âaî tæìng coï con thæï nháút (vaì do âoï coï nguy cå coï con thæï hai); nhæîng phuû næî âaî coï chäöng<br /> nhæng chæa coï con thæï nháút bë loaûi trong phán têch khoaíng caïch sinh con naìy. Tæång tæû nhæ váûy<br /> âäúi våïi nhæîng khoaíng caïch sinh báûc cao hån. Trong baìi naìy, thuáût ngæî "quaï âäü sinh âeí" chè caïc quaï<br /> âäü tæì 0 con sang 1 con, tæì 1 con sang 2 con, ván ván. Nhiãöu mä hçnh khaïc nhau âaî âæåüc kiãøm tra<br /> trong nghiãn cæïu naìy, nhæng do khuän khäø haûn chãú cuía baìi baïo åí âáy chè trçnh baìy mä hçnh phaín<br /> aïn thæûc tãú täút nháút.<br /> Kãút quaí<br /> Baíng 1 cho tháúy säú pháön tràm têch luîy cuía caïc quaï âäü sinh âeí cuía phuû næî âaî kãút hän. Âäúi<br /> våïi quaï âäü sinh âeí láön âáöu, chè coï 32 phuû næî váùn chæa coï con vaìo thåìi âiãøm 31/12/1994 vaì pháön låïn<br /> laì nhæîng phuû næî måïi kãút hän træåïc âoï khäng láu. Viãûc coï thai træåïc hän nhán khäng phaíi laì phäø<br /> biãún. Chè coï 3 phuû næî trong säú 160 phuû næî coï con cuìng nàm våïi viãûc kãút hän laì âaî coï mang træåïc<br /> khi kãút hän. Âaûi âa säú phuû næî coï con âáöu loìng chè mäüt thåìi gian ngàõn sau khi kãút hän: 52% trong<br /> voìng mäüt nàm; 77% trong voìng 2 nàm; vaì 87% trong voìng 3 nàm. Chè coï 5% phuû næî trong máùu coï<br /> con âáöu loìng sau khi kãút hän 5 nàm hoàûc láu hån. Âäúi våïi caïc quaï âäü sinh âeí khaïc, viãûc sinh con<br /> thæåìng xaíy ra trong khoaíng tæì 2 âãún 4 nàm sau láön sinh âeí træåïc. Chè coï ráút êt phuû næî coï con<br /> <br /> <br /> 3<br /> Muäún biãút thãm chi tiãút, xin liãn hãû våïi taïc giaí theo âëa chè Viãûn Xaî häüi hoüc, 27 Tráön Xuán Soaûn, Haì Näüi, Email:<br /> hoadao@netnam.org.vn.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Vò M¹nh Lîi 33<br /> <br /> ngoaìi khoaíng naìy. Âaûi âa säú phuû næî coï 5 con hoàûc êt hån. Chè coï 13% trong säú nhæîng phuû næî coï con<br /> (khäng kãø 3 træåìng håüp coï thai træåïc hän nhán) laì coï 6 con hoàûc hån. Âiãöu naìy cho tháúy viãûc phán<br /> têch âãún quaï âäü sinh thæï 6 laì âuí phaín aïnh thæûc tãú.<br /> Baíng 1: Säú pháön tràm têch luîy cuía caïc quaï âäü sinh âeí âäúi våïi phuû næî âaî coï chäöng,<br /> Nghiãn cæïu Lëch âaûi Viãût Nam 1995<br /> <br /> ÂÄÜ DAÌI THÅÌI CAÏC QUAÏ ÂÄÜ SINH (KH=kãút hän; C1=con 1, C2=con 2 v.v...)<br /> <br /> GIAN TÆÌ SÆÛ KH-- C1 -- C2 -- C3 -- C4 -- C5 -- C6 -- C7 -- C8 -- C9 -- C10 -- C11 --<br /> KIÃÛN TRÆÅÏC C1 C2 C3 C4 C5 C6 C7 C8 C9 C10 C11 C12<br /> <br /> 0 nàm 9 1 1 1 2 2 2 3 3 7 0 0<br /> 1 nàm 52 9 7 6 5 5 6 8 6 7 0 0<br /> 2 nàm 77 53 43 38 39 39 40 44 52 64 1 0<br /> <br /> 3 nàm 87 76 71 70 72 76 71 66 82 79 1 100<br /> 4 nàm 92 88 85 84 84 90 84 78 91 93 2 100<br /> 5 nàm 95 93 90 89 90 95 90 84 100 100 2 100<br /> 6 nàm hay hån 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 2 100<br /> <br /> <br /> Baíng 2 trçnh baìy toïm tàõt caïc kãút quaí phán têch âa biãún. Tuäøi vaì tuäøi bçnh phæång laì hai<br /> biãún säú liãn tuûc. Tuäøi bçnh phæång âæåüc âæa vaìo âãø kiãøm tra giaí thuyãút vãö mäúi liãn hãû phi tuyãún<br /> giæîa tuäøi vaì nguy cå coï con tiãúp theo. Tuäøi âæåüc tênh taûi thåìi âiãøm âáöu cuía mäùi khoaíng caïch sinh.<br /> Tuäøi phaín aïnh khaí nàng sinh hoüc vaì chu trçnh sinh saín cuía phuû næî. Giaï trë cuía caïc hãû säú cuía hai<br /> biãún tuäøi phaín aïnh âäü låïn cuía taïc âäüng cuía tuäøi âãún khaí nàng coï âæïa con tiãúp theo. Dáúu dæång (+)<br /> chè khaí nàng coï âæïa con tiãúp theo tàng lãn cuìng våïi tuäøi; dáúu ám (-) chè khaí nàng naìy giaím khi<br /> tuäøi gia tàng. Caïc biãún säú khaïc âãöu laì nhæîng biãún säú haûng. Âäúi våïi biãún säú haûng, giaï trë cuía hãû säú<br /> chè âäü låïn cuía taïc âäüng cuía biãún säú âoï âäúi våïi haûng âaî cho so våïi haûng duìng âãø so saïnh. Dáúu dæång<br /> chè phuû næî thuäüc haûng âaî cho coï nhiãöu khaí nàng hån phuû næî åí haûng duìng âãø so saïnh trong viãûc coï<br /> âæïa con tiãúp theo. Dáúu ám chè phuû næî thuäüc haûng âaî cho coï êt khaí nàng coï âæïa con tiãúp theo hån so<br /> våïi phuû næî trong haûng duìng âãø so saïnh. Caïc dáúu sao (*, **, ***) åí sau hãû säú chè taïc âäüng naìy coï yï<br /> nghéa vãö màût thäúng kã hay khäng. Caìng nhiãöu dáúu sao thç taïc âäüng caìng quan troüng. Khäng coï<br /> dáúu sao coï nghéa laì khäng âuí bàòng chæïng âãø khàóng âënh ràòng taïc âäüng âang xeït laì coï yï nghéa âaïng<br /> kãø. Vê duû, trong quaï âäü âáöu tiãn, hãû säú cuía nhæîng ngæåìi phuû næî coï chäöng laìm näng nghiãûp laì<br /> 0,1453*** coï yï nghéa nhæ sau: trong säú caïc phuû næî coï caïc âàûc træng khaïc nhæ nhau, nhæîng phuû næî<br /> coï chäöng laìm näng nghiãûp coï khaí nàng coï con âáöu loìng cao hån (dáúu dæång) nhæîng phuû næî coï<br /> chäöng laìm viãûc phi näng nghiãûp (haûng âãø so saïnh) vaì khoaíng caïch tæì khi kãút hän âãún khi coï con<br /> âáöu loìng ngàõn hån; taïc âäüng naìy laì ráút coï yï nghéa vãö màût thäúng kã (vç hãû säú coï ***). Nãn læu yï åí<br /> âáy laì pháön låïn giaï trë tuyãût âäúi cuía caïc hãû säú trong Baíng 2 laì nhoí hån 1 nhæng chuïng ta khäng<br /> nãn kãút luáûn laì taïc âäüng cuía caïc biãún säú laì nhoí vç âãø tênh toaïn chênh xaïc taïc âäüng naìy chuïng ta<br /> phaíi duìng mäüt haìm säú muî--âiãöu seî kêch giaï trë cuía taïc âäüng lãn ráút nhiãöu (xem thãm Cox vaì Oakes<br /> 1984, vaì Allison 1984). Nhæ âaî noïi åí trãn, Baíng 2 chè bao gäöm nhæîng mä hçnh phaín aïnh thæûc tãú<br /> täút nháút, do âoï nhæîng biãún säú khäng coï yï nghéa vãö màût thäúng kã khäng âæåüc âæa vaìo. Trãn thæûc tãú,<br /> nhæîng biãún säú khäng coï yï nghéa vãö màût thäúng kã cuîng noïi cho chuïng ta nhiãöu âiãöu, nhæng giåïi haûn<br /> cuía baìi viãút khäng cho pheïp âãö cáûp âãún nhæîng biãún säú naìy.<br /> Nhæ ta tháúy åí Baíng 2, chè coï ba biãún säú laì nhæîng yãúu täú quan troüng quyãút âënh thåìi âiãøm<br /> sinh con âáöu loìng. Nhæîng phuû næî kãút hän muäün, kãút hän trong thåìi gian gáön âáy, vaì coï chäöng laìm<br /> näng nghiãûp laì nhæîng ngæåìi coï khoaíng caïch sinh con âáöu loìng ngàõn nháút. Âiãöu naìy chè pháön naìo<br /> häù tråü cho giaí thuyãút cuía Rindfuss vaì Morgan vç chäöng laìm näng nghiãûp khäng phaíi mäüt âàûc træng<br /> hiãûn âaûi. Ngoaìi ra, giaí thuyãút naìy toí ra âuïng vç nhæîng phuû næî kãút hän muäün vaì kãút hän trong thåìi<br /> gian gáön âáy coï leî âa säú âaî kãút hän trãn cå såí tçnh yãu vaì coï âåìi säúng tçnh duûc têch cæûc ngay sau<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 34 Ph©n tÝch kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c lÇn sinh ...<br /> <br /> hän nhán.<br /> Baíng 2: Caïc mä hçnh häöi quy theo phæång phaïp Cox våïi nguy cå coï sæû kiãûn theo tyí lãû âäúi våïi caïc quaï<br /> âäü sinh âeí, Nghiãn cæïu Lëch âaûi Viãût Nam 1995.<br /> <br /> CAÏC BIÃÚN SÄÚ KH -- C1 C1 -- C2 C2 -- C3 C3 -- C4 C4 -- C5 C5 -- C6<br /> <br /> NÅI CÆ TRUÏ<br /> ÂÄ THË Ref.<br /> NÄNG THÄN 0,1801**<br /> NGHÃÖ NGHIÃÛP<br /> NÄNG NGHIÃÛP Ref. Ref.<br /> PHI NÄNG NGHIÃÛP -0,4156*** -0,3418***<br /> TUÄØI 0,2699*** 0,1552**<br /> 2<br /> (TUÄØI) -0,0053*** -0,0032***<br /> THÃÚ HÃÛ HÄN NHÁN<br /> KÃÚT HÄN TRÆÅÏC 1965 Ref. Ref. Ref. Ref. Ref. Ref.<br /> KÃÚT HÄN T.KYÌ 1965-75 0,1771** 0,1633** 0,0600 -0,4488*** -0,6966*** -0,9505***<br /> KÃÚT HÄN T.KYÌ 1976-85 0,1895** 0,1898*** -0,4876*** -0,9507*** -0,8581*** -<br /> 1,2990***<br /> KÃÚT HÄN T.KYÌ 1986-94 0,4952*** -0,1462* -0,9498*** -1,3443*<br /> HOÜC VÁÚN KHI KÃÚT HÄN<br /> DÆÅÏI 5 NÀM Ref. Ref.<br /> 5-9 NÀM -0,1507 -0,5515***<br /> 10+ NÀM -0,6526***<br /> NGHÃÖ NGHIÃÛP CUÍA CHÄÖNG<br /> PHI NÄNG NGHIÃÛP Ref. Ref.<br /> NÄNG NGHIÃÛP 0,1453*** 0,1468**<br /> HOÜC VÁÚN CUÍA CHÄÖNG<br /> DÆÅÏI 5 NÀM Ref.<br /> 5-9 NÀM -0,0470<br /> 10+ NÀM -0,3077***<br /> TÄN GIAÏO<br /> THIÃN CHUÏA GIAÏO Ref. Ref.<br /> KHAÏC -0,2402** -0,4830***<br /> <br /> SÄÚ PHUÛ NÆÎ<br /> TRONG MÁÙU (N) 1688 1763 1492 994 597 326<br /> P*