Xã hội học về tri thức trong “Hoàn cảnh hậu hiện đại” của J.F. Lyotard

X· HéI HäC VÒ TRI THøC trong<br /> “HOµN C¶NH HËU HIÖN §¹I” CñA J. F. LYOTARD<br /> <br /> Lª ngäc hïng(*)<br /> <br /> <br /> ®¹i tù sù nµo ®ã, vÝ dô biÖn chøng cña<br /> J ean Francois Lyotard (1924-1998) lµ<br /> nhµ triÕt häc, x· héi häc vµ lý luËn Tinh thÇn mµ ®¹i diÖn tiªu biÓu lµ Hegel<br /> v¨n häc ng−êi Ph¸p. Trong h¬n 30 cuèn ®Ó tù hîp thøc hãa.(*)Do vËy, (**)Lyotard<br /> s¸ch cña «ng, míi chØ cã mét cuèn “La ®Þnh nghÜa “hËu hiÖn ®¹i lµ sù hoµi nghi<br /> Condition Postmoderne” (n¨m 1979) ®èi víi siªu tù sù” [54](***). Ngay tõ ®Çu,<br /> ®−îc dÞch vµ xuÊt b¶n sang tiÕng ViÖt, khoa häc ®· m©u thuÉn víi c¸c tù sù<br /> víi tiªu ®Ò “Hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i”, do (rÐcit), tøc lµ c¸c truyÖn kÓ mµ phÇn lín<br /> Nxb. Tri thøc Ên hµnh n¨m 2007, 235 lµ c¸c truyÒn thuyÕt hoang ®−êng<br /> trang. Lyotard viÕt t¸c phÈm nµy tõ gãc (fables), nh−ng nã vÉn lu«n cÇn ph¶i<br /> ®é cña mét chuyªn gia liªn ngµnh viÖn dÉn c¸c siªu tù sù ®Ó tù hîp thøc<br /> nh−ng l¹i cã ®ãng gãp to lín cho sù ph¸t hãa, ®Ó tù kh¼ng ®Þnh lµ ®óng, lµ thËt.<br /> triÓn chuyªn ngµnh x· héi häc vÒ tri Hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i cßn bao<br /> thøc kh«ng chØ trong hoµn c¶nh hËu gåm c¶ sù khñng ho¶ng, tan r· cña<br /> hiÖn ®¹i mµ c¶ trong c¸c hoµn c¶nh nh÷ng ng−êi mang chøc n¨ng tù sù, vÝ<br /> kh¸c cña x· héi loµi ng−êi(**). dô nh− sù sôp ®æ cña c¸c thÇn t−îng kÓ<br /> I. §èi t−îng, gi¶ thuyÕt vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu<br /> §èi t−îng nghiªn cøu: hoµn c¶nh (*)<br /> GS. TS., ViÖn X· héi häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ -<br /> hËu hiÖn ®¹i cña tri thøc Hµnh chÝnh quèc gia Hå ChÝ Minh.<br /> Lyotard x¸c ®Þnh ®èi t−îng nghiªn<br /> (**)<br /> XuÊt ph¸t tõ quan niÖm ®èi t−îng cña x· héi<br /> häc lµ mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ x· héi cã<br /> cøu cña «ng lµ “hoµn c¶nh cña tri thøc thÓ ®Þnh nghÜa: X· héi häc vÒ tri thøc lµ chuyªn<br /> trong c¸c x· héi ph¸t triÓn nhÊt” [53], ngµnh x· héi häc chuyªn nghiªn cøu quy luËt<br /> trong ®ã cã Hoa Kú vµ mét sè n−íc ph¸t cña sù h×nh thµnh, vËn ®éng, biÕn ®æi vµ ph¸t<br /> triÓn vÞ thÕ vµ mèi quan hÖ cña tri thøc víi con<br /> triÓn rÊt cao ®¹t tr×nh ®é “hËu c«ng<br /> ng−êi vµ x· héi. Xem: Lª Ngäc Hïng (1997), “Thö<br /> nghiÖp” ë ch©u ¢u. ¤ng gäi hoµn c¶nh ®ã bµn vÒ ®èi t−îng nghiªn cøu x· héi häc”, T¹p chÝ<br /> lµ “hËu hiÖn ®¹i” bëi v× “nã chØ tr¹ng th¸i X· héi häc, sè 3, tr.94-102.<br /> cña v¨n hãa sau nh÷ng biÕn ®æi t¸c ®éng<br /> (***)<br /> MÊy n¨m sau, trong bµi viÕt “HËu hiÖn ®¹i lµ<br /> g×” (viÕt n¨m 1982, xuÊt b¶n n¨m 1993), Lyotard<br /> ®Õn c¸c quy t¾c trß ch¬i cña khoa häc, viÕt: HËu hiÖn ®¹i kh«ng ph¶i lµ hiÖn ®¹i vµo lóc<br /> v¨n häc vµ nghÖ thuËt tõ cuèi thÕ kû kÕt thóc cña nã mµ lµ hiÖn ®¹i trong mét tr¹ng th¸i<br /> XIX” [53] ®Õn nöa cuèi thÕ kû XX. míi sinh, vµ tr¹ng th¸i ®ã lu«n t¸i diÔn. Xem: Jean<br /> Franςois Lyotard (1992), “Answering the question:<br /> Theo Lyotard, mét khoa häc gäi lµ what is the postmodern?”, in The Postmodern<br /> “hiÖn ®¹i” khi khoa häc ®ã dùa vµo mét Explained to Children, Power Publications, Sydney.<br /> X· héi häc vÒ tri thøc… 9<br /> <br /> c¶ thÇn t−îng lý luËn, nh−ng kh«ng 14,2% n¨m 1971, trong khi tØ träng lao<br /> ph¶i sù vì méng. Hoµn c¶nh nµy dÉn ®éng trong c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp vµ<br /> ®Õn mét tiªu chÝ míi ®Ó hîp thøc hãa, dÞch vô gi¶m tõ 62,5% xuèng cßn 51,4%.<br /> ®ã lµ tÝnh hiÖu qu¶ [55]. Trong hoµn Sù biÕn ®æi tri thøc cßn thÓ hiÖn ë<br /> c¶nh nh− vËy Lyotard ®Æt ra mét lo¹t chç nã ®−îc l−u th«ng nh− tiÒn tÖ trong<br /> vÊn ®Ò nghiªn cøu lµ: “mét sù hîp thøc ®ã cã thÓ ph©n biÖt hai lo¹i tri thøc.(*)Mét<br /> hãa mèi liªn kÕt x· héi, mét x· héi c«ng lµ tri thøc dµnh cho “ng−êi ra quyÕt<br /> b»ng, liÖu cã thµnh hiÖn thùc ®−îc ®Þnh”, “tri thøc ra quyÕt ®Þnh” vµ hai lµ<br /> kh«ng theo mét nghÞch lý t−¬ng tù lo¹i tri thøc dïng cho ®Çu t−, tøc lµ “tri<br /> nghÞch lý cña ho¹t ®éng khoa häc? Sù thøc dïng cho chi tr¶” [69], trao ®æi ®Ó<br /> hîp thøc hãa Êy n»m ë ®©u?” [56-57]. duy tr× c¸c mèi liªn kÕt x· héi trong cuéc<br /> Gi¶ thuyÕt nghiªn cøu: sù biÕn ®æi sèng hµng ngµy cña con ng−êi(**).<br /> tri thøc trong x· héi tin häc hãa C¸ch thøc biÕn ®æi vÞ thÕ cña tri<br /> Sù biÕn ®æi vÞ thÕ cña tri thøc. thøc khoa häc. Thomas Kuhn ®· ph¸t<br /> Lyotard nªu hiÖn ra hai con ®−êng ph¸t triÓn khoa<br /> râ gi¶ thuyÕt häc: mét lµ tÝch lòy dÇn vÒ sè l−îng tri<br /> nghiªn cøu lµ thøc vµ hai lµ c¸ch m¹ng, trong ®ã cã sù<br /> “tri thøc ®ang thay ®æi c¸c hÖ kh¸i niÖm, c¸c lý thuyÕt<br /> thay ®æi vÞ lín. Tuy nhiªn, theo Lyotard, tri thøc<br /> thÕ ngay khi khoa häc lu«n m©u thuÉn víi mét lo¹i<br /> c¸c x· héi tri thøc kh¸c mµ «ng gäi lµ “tri thøc tù<br /> b−íc vµo thêi sù” (savoir narratif) [72], do vËy, khi<br /> ®¹i gäi lµ hËu nghiªn cøu sù biÕn ®æi tri thøc nãi<br /> c«ng nghiÖp chung cÇn ph¶i tÝnh ®Õn sù biÕn ®æi vÞ<br /> vµ c¸c nÒn thÕ cña tri thøc khoa häc trong mèi<br /> v¨n hãa b−íc<br /> vµo thêi ®¹i<br /> (*)<br /> Cuèi trang nµy, trong môc chó gi¶i, Lyotard ®·<br /> trÝch dÉn chi tiÕt mét sè nhËn ®Þnh cña Karl<br /> gäi lµ hËu hiÖn ®¹i” [59]. Marx viÕt n¨m 1857 - 1858 r»ng: VÞ thÕ trô cét<br /> chÝnh cña s¶n xuÊt vµ sù giµu cã lµ trÝ tuÖ vµ “tri<br /> Sù biÕn ®æi lín nhÊt cña tri thøc cã lÏ thøc x· héi chung trë thµnh lùc l−îng s¶n xuÊt<br /> lµ ë chç “Nã th«i kh«ng cßn lµ môc ®Ých trùc tiÕp”. Tuy nhiªn, cã thÓ hiÓu, cÇn ph¶i hiÓu<br /> riªng ®èi víi chÝnh m×nh; nã mÊt ®i “gi¸ ý nghÜa cña nhËn ®Þnh nµy lµ: Thø nhÊt, Marx<br /> kh«ng nãi ®Õn (tri thøc) khoa häc vµ thø hai, rÊt<br /> trÞ sö dông” cña m×nh” [64] vµ chuyÓn cã thÓ chØ khi nµo tri thøc cã lÏ gåm c¶ tri thøc tù<br /> sang mang “gi¸ trÞ trao ®æi” trong s¶n sù vµ tri thøc khoa häc tù nhiªn, x· héi vµ nh©n<br /> xuÊt vµ tiªu dïng tri thøc, t−¬ng tù nh− v¨n theo c¸ch ph©n lo¹i ngµy nay, thµnh tri thøc<br /> chung cña c¶ x· héi th× khi ®ã tri thøc míi trë<br /> víi rÊt nhiÒu lÜnh vùc kh¸c cña con ng−êi. thµnh lùc l−îng s¶n xuÊt trùc tiÕp.<br /> KÕ thõa quan niÖm cña Marx vÒ sù biÕn (**)<br /> Theo Lyotard, tri thøc kh«ng cßn thuéc vÒ “bé<br /> ®æi tri thøc thµnh lùc l−îng s¶n xuÊt n·o” hay “tinh thÇn” cña x· héi, tøc lµ kh«ng cßn<br /> trùc tiÕp, Lyotard ®· chØ ra t¸c ®éng cña thuéc vÒ ®éc quyÒn cña nhµ n−íc hay mét nhãm<br /> ng−êi mµ tri thøc thuéc vÒ x· héi, tøc lµ thuéc vÒ<br /> tri thøc ®èi víi sù biÕn ®æi cÊu tróc nghÒ tÊt c¶ mäi ng−êi. Tuy nhiªn, Lyotard cho r»ng,<br /> nghiÖp ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t trªn thùc tÕ c¸c nhµ n−íc - quèc gia hiÖn ®¹i vÉn<br /> triÓn. Ch¼ng h¹n [65](*): tØ träng lao ®ang n¾m gi÷ viÖc s¶n xuÊt vµ ph©n phèi tri thøc<br /> vµ kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c n−íc ph¸t triÓn vµ ®ang<br /> ®éng víi c«ng viÖc vÒ kü thuËt ë Mü ®· ph¸t triÓn vÉn t¨ng lªn vµ ng−êi ta cã thÓ ®¸nh<br /> t¨ng gÊp ®«i tõ 7,5% n¨m 1950 lªn nhau v× së h÷u th«ng tin [66].<br /> 10 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2013<br /> <br /> <br /> quan hÖ víi tri thøc tù sù(*). Nh−ng Lyotard cho r»ng,(*)cã hai m« h×nh<br /> Lyotard còng cho r»ng, tõ thêi Plato, tiÕp cËn x· héi cÇn ®−îc tham kh¶o mét<br /> vÊn ®Ò hîp thøc hãa cña khoa häc ®· c¸ch cã phª ph¸n. Mét lµ m« h×nh x· héi<br /> g¾n liÒn víi vÊn ®Ò hîp thøc hãa cña - chøc n¨ng víi ®¹i diÖn tiªu biÓu lµ<br /> nhµ lËp ph¸p. Tøc lµ, quyÒn ra quyÕt Talcott Parsons,(**)t¸c gi¶ cña Lý thuyÕt<br /> ®Þnh c¸i g× lµ ®óng thËt (vrai) g¾n liÒn hÖ thèng, vµ hai lµ m« h×nh x· héi -<br /> víi quyÒn ra quyÕt ®Þnh c¸i g× lµ c«ng m©u thuÉn víi ®¹i diÖn tiªu biÓu lµ Karl<br /> chÝnh (juste). Trong x· héi hËu hiÖn ®¹i, Marx, t¸c gi¶ cña chñ nghÜa duy vËt lÞch<br /> theo Lyotard, vÊn ®Ò hîp thøc hãa cña sö, trong ®ã nhÊn m¹nh ®Êu tranh giai<br /> tri thøc khoa häc lµ vÊn ®Ò hîp thøc hãa cÊp [82](***). T−¬ng øng víi hai m« h×nh<br /> kÐp (®óng thËt/c«ng chÝnh) vµ mèi quan nµy lµ hai lo¹i tri thøc: mét lµ tri thøc<br /> hÖ cña tri thøc víi quyÒn lùc lµ hai mÆt thùc chøng dÔ dµng ¸p dông vµo thùc<br /> cña mét vÊn ®Ò chÝnh quyÒn, tøc lµ tiÔn vµ s½n sµng biÕn thµnh lùc l−îng<br /> quyÒn lùc [74-75](**). s¶n xuÊt trùc tiÕp cÇn thiÕt cho sù vËn<br /> Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu: ph©n tÝch hµnh cã hiÖu qu¶ cña c¶ hÖ thèng x·<br /> trß ch¬i ng«n ng÷ héi. Hai lµ tri thøc phª ph¸n, ph¶n t−<br /> kh¸ng cù l¹i mäi sù “t¸i thu håi” vµo<br /> Lyotard chän ph−¬ng ph¸p ph©n trong hÖ thèng khi b»ng c¸ch nµy hay<br /> tÝch c¸c sù kiÖn ng«n ng÷ hay “c¸c trß c¸ch kh¸c ®Æt ra c¸c c©u hái ®èi víi c¸c<br /> ch¬i ng«n ng÷” [74-75] theo c¸ch gäi cña gi¸ trÞ hay c¸c môc ®Ých cña x· héi [91].<br /> Wittgenstein, bëi v× mçi mét lo¹i ph¸t Mét c¸ch t−¬ng øng, c¸c mèi liªn hÖ x·<br /> ng«n ®ßi hái mét lo¹i quy t¾c chuyªn héi hay “®oµn kÕt x· héi”(****) theo c¸ch<br /> biÖt mµ mçi ng−êi cÇn ph¶i tu©n thñ khi gäi cña Emile Durkheim còng ph©n hãa<br /> tham gia trß ch¬i ph¸t ng«n ®ã. Nh− thµnh hai lo¹i nh−ng kh«ng ph¶i lµ<br /> vËy, ph−¬ng ph¸p nµy ®ßi hái ph¶i ph©n thµnh ®oµn kÕt v« c¬ vµ h÷u c¬ mµ<br /> tÝch lµm râ, vÝ dô, luËt ch¬i hay quy t¾c thµnh, mét lµ liªn kÕt x· héi kiÓu chøc<br /> ch¬i, ng−êi tham gia cuéc ch¬i vµ ®èi n¨ng, hîp t¸c vµ hai lµ liªn kÕt x· héi<br /> t−îng ch¬i, ng−êi ph¸t, ng−êi nhËn vµ<br /> vËt quy chiÕu. Khi ¸p dông ph−¬ng<br /> ph¸p nµy, Lyotard dùa vµo hai nguyªn (*)<br /> Lyotard ph¸t hiÖn thÊy hai vÊn ®Ò: mét lµ<br /> lý: thø nhÊt, ph¸t ng«n lµ ®Êu tranh, khoa häc kh«ng cßn lµ mét nghÒ nghiÖp hÊp dÉn<br /> ®èi víi sinh viªn nh− tr−íc kia n÷a víi biÓu hiÖn<br /> mçi mét hµnh vi ng«n ng÷ lµ mét sù ®èi lµ ngµy cµng Ýt ng−êi theo ®uæi c«ng viÖc nghiªn<br /> chäi, ganh ®ua kh«ng nhÊt thiÕt lµ ®Ó cøu khoa häc. Hai lµ vÊn ®Ò hîp thøc hãa tri thøc<br /> th¾ng ®èi thñ mµ cã khi chØ lµ ®Ó “nãi khoa häc: c©u hái trë nªn cÊp thiÕt lµ mét ph¸t<br /> ng«n ph¶i tháa m·n c¸c ®iÒu kiÖn nµo ®Ó trë<br /> vui”, “nãi ch¬i” vµ cao h¬n n÷a lµ ®Ó thµnh mét ph¸t ng«n khoa häc? §· cã ý kiÕn<br /> th¾ng ®−îc thø ng«n ng÷ ®· x¸c lËp nhê r»ng ®ã lµ ®iÒu kiÖn vÒ sù nhÊt qu¸n néi t¹i vµ<br /> vËy mµ ng«n ng÷ ph¸t triÓn. Thø hai, cã vÒ sù kiÓm chøng b»ng thùc nghiÖm theo kiÓu<br /> thùc chøng luËn.<br /> thÓ quan s¸t vµ ph©n tÝch ®−îc mèi liªn (**)<br /> §iÒu nµy gîi nhí ®Õn ý t−ëng: Ch©n lý thuéc<br /> kÕt x· héi trªn c¸c n−íc cê (coups) ng«n vÒ kÎ m¹nh.<br /> ng÷, c¸c hµnh vi ng«n ng÷, c¸c ph¸t (***)<br /> Chó gi¶i cña Lyotard cho biÕt lµ, ngay sau khi<br /> ng«n cña c¸c bªn tham gia cuéc ch¬i lý thuyÕt cña Parsons xuÊt hiÖn ®· cã mét sè nç lùc<br /> ®Æt ®èi lËp võa t×m c¸ch dung hßa m« h×nh chøc<br /> ng«n ng÷ [80-81]. n¨ng víi m« h×nh m©u thuÉn vÒ x· héi. Nh−ng ®Õn<br /> II. Chøc n¨ng x· héi cña tri thøc nay vÉn cã mét sè sinh viªn kh«ng biÕt ®iÒu nµy<br /> nªn ra søc coi hai m« h×nh nµy lµ ®èi lËp nhau.<br /> B¶n chÊt cña ®oµn kÕt x· héi tõ gãc (****)<br /> Xem: Emile Durkheim (1893), The division<br /> ®é tiÕp cËn chøc n¨ng vµ m©u thuÉn of labor in society, Macmillan Press, London.<br /> X· héi häc vÒ tri thøc… 11<br /> <br /> kiÓu m©u thuÉn, ®Êu tranh mµ viÖc lùa biÕn ®æi môc ®Ých sèng, hÖ gi¸ trÞ ë ®ã<br /> chän kiÓu nµy vµ coi nhÑ kiÓu kia ®Òu “mçi ng−êi ®Òu biÕt c¸i m×nh nµy lµ nhá<br /> g©y ra vÊn ®Ò hÖ thèng ®ßi hái ph¶i cã nhoi”(*)[94], nh−ng mçi ng−êi còng ®Òu cã<br /> gi¶i ph¸p kh¸c cã tÝnh chÊt c¸ch m¹ng. c¬ héi ®Ó cã thÓ lãe s¸ng, næi tiÕng dï lµ<br /> C¶ hai m« h×nh ®Òu cã vÊn ®Ò vÒ sù biÕn chèc l¸t trong thÕ giíi cña hä, trong hÖ<br /> ®æi x· héi. Víi m« h×nh chøc n¨ng, x· trôc quy chiÕu cña hä. §oµn kÕt x· héi<br /> héi kh«ng ®¬n gi¶n cø biÕn ®æi theo kiÓu v× thÕ còng bÞ tan r· vµ mçi c¸ nh©n trë<br /> tiÕn hãa d−íi h×nh thøc t¨ng tr−ëng nªn nhá bÐ vµ chuyÓn ®éng, di ®éng<br /> kinh tÕ ®Òu ®Æn ®−îc “nhµ n−íc phóc trong c¸c hÖ thèng, c¸c m¹ng l−íi quan<br /> lîi” b¶o hé, bëi v× c¸c cuéc khñng ho¶ng hÖ phøc t¹p mµ mçi mét ®iÓm nót cña<br /> kinh tÕ liªn tôc diÔn ra tõ n¨m 1960 ®Õn m¹ng l−íi x· héi lµ mét vÞ trÝ giao c¾t<br /> nay cho thÊy m« h×nh nµy cã nhiÒu ®iÒu cña c¸c luång th«ng tin mµ mçi c¸ nh©n<br /> bÊt æn ch−a gi¶i quyÕt ®−îc. T−¬ng tù, cã thÓ cïng lóc ®ãng vai ng−êi nhËn,<br /> m« h×nh x· héi - m©u thuÉn còng cã vÊn ng−êi ph¸t, ng−êi chuyÓn giao vµ ®iÓm<br /> ®Ò khi mét sè quèc gia theo ®uæi m« quy chiÕu(**)[95](***). Nh− vËy, gi¶i ph¸p<br /> h×nh nµy ®· ®−a c¶ x· héi ®Õn chÕ ®é hËu hiÖn ®¹i ®Ó xem xÐt b¶n chÊt c¸c<br /> toµn trÞ, ë ®ã cuéc ®Êu tranh giai cÊp mèi liªn kÕt x· héi ®ßi hái ph¶i viÖn dÉn<br /> vèn ®−îc coi lµ ®éng lùc cña sù ph¸t lý thuyÕt th«ng tin, lý thuyÕt truyÒn<br /> triÓn x· héi bÞ biÕn thµnh cuéc trÊn ¸p th«ng vµ lý thuyÕt trß ch¬i, nhÊt lµ trß<br /> cña ®a sè ®èi víi thiÓu sè(*). ch¬i ng«n ng÷ [99].<br /> B¶n chÊt cña ®oµn kÕt x· héi tõ gãc Tri thøc bÞ ph©n hãa thµnh tri thøc<br /> ®é tiÕp cËn hËu hiÖn ®¹i tù sù vµ tri thøc khoa häc, do vËy trß<br /> Lyotard qu¶ quyÕt r»ng «ng kh«ng ch¬i ng«n ng÷ còng ph©n hãa thµnh hai<br /> theo c¸ch tiÕp cËn hiÖn ®¹i, tøc lµ kh«ng lo¹i: Trß ch¬i ng«n ng÷ tù sù dùa vµo<br /> theo c¸ch lùa chän chøc n¨ng hay m©u quy t¾c dông häc lµ ng−êi tham gia cuéc<br /> thuÉn, mµ ®−a ra c¸ch tiÕp cËn míi phï<br /> hîp víi hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i. §Ó lµm (*)<br /> Xem thªm: F. A. Hayek (2009), §−êng vÒ n« lÖ,<br /> ®iÒu nµy, Lyotard chØ ra mét sè biÕn ®æi Nxb. Tri thøc, Hµ Néi.<br /> (**)<br /> Lyotard cßn chØ ra mét biÕn ®æi ë tÇng líp<br /> x· héi quan träng cÇn tÝnh ®Õn nh− sù chãp bu trong cÊu tróc x· héi, ë ®ã giai cÊp l·nh<br /> thay ®æi chøc n¨ng cña nhµ n−íc trong ®¹o ®ang vµ sÏ lµ giai cÊp ra quyÕt ®Þnh tøc lµ<br /> ®ã chøc n¨ng ®iÒu tiÕt, t¸i s¶n xuÊt võa qu¶n trÞ, qu¶n lý chø kh«ng cßn lµ giai cÊp chÝnh<br /> bÞ chuyÓn mét phÇn sang m¸y mãc tù trÞ truyÒn thèng chØ l·nh ®¹o. Giai cÊp l·nh ®¹o<br /> míi nµy ®−îc t¹o bëi mét tÇng líp hçn hîp gåm<br /> ®éng nhê sù tiÕn bé cña khoa häc, c«ng doanh nh©n, quan chøc cao cÊp, viªn chøc cao<br /> nghÖ vµ tin häc vµ mét phÇn ®−îc cÊp, nh÷ng thñ lÜnh cña c¸c tæ chøc chÝnh trÞ,<br /> chuyÓn sang c¸c chuyªn gia thuéc c¸c nghÒ nghiÖp, c«ng ®oµn, t«n gi¸o lín. Quan niÖm<br /> cña Lyotard vÒ giai cÊp l·nh ®¹o nh− vËy cã lÏ<br /> lÜnh vùc kh¸c nhau(**). Mét biÕn ®æi kh¸c<br /> phï hîp víi hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i diÔn ra ë c¸c<br /> ®Æc tr−ng cho hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i lµ n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn vµ c¶ mét sè n−íc<br /> sù nh¹t nhßa dÇn c¸c nh©n vËt vÜ ®¹i, kh¸c, n¬i giai cÊp l·nh ®¹o còng kh«ng nhÊt<br /> sù mÊt thiªng cña c¸c nh©n vËt ®−îc thiÕt ®−îc h×nh thµnh tõ nh÷ng ng−êi n¾m gi÷ t−<br /> liÖu s¶n xuÊt c¬ b¶n cña x· héi. §iÒu nµy còng cã<br /> thÇn th¸nh hãa, sù ph©n r· cña c¸c ®¹i nghÜa lµ m« h×nh x· héi - m©u thuÉn cã thÓ ph¶i<br /> tù sù. Thay cho hÖ thèng quy chiÕu chËt tÝnh ®Õn mét cÊu tróc x· héi ph©n tÇng theo<br /> hÑp víi mét vµi trôc sè, trªn ®ã cã s½n nhiÒu tiªu chÝ kh¸c nhau.<br /> nh÷ng cét mèc ®¸nh dÊu tõng b−íc ®i,<br /> (***)<br /> Chó gi¶i cña Lyotard cho biÕt lµ mét sè nhµ<br /> lý thuyÕt hÖ thèng xem x· héi d−íi d¹ng hÖ<br /> lµ c¸c lo¹i hÖ quy chiÕu víi c¸c lo¹i trôc thèng hiÓu theo nghÜa ®iÒu khiÓn häc vµ hÖ<br /> sè phøc t¹p vµ lu«n biÕn ®æi, kÓ c¶ sù thèng lµ m¹ng l−íi cña nh÷ng giao tiÕp.<br /> 12 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2013<br /> <br /> <br /> ch¬i cã thÓ ®ãng vai ng−êi ph¸t, ng−êi bÞ th¸ch thøc bëi vÊn ®Ò hîp thøc hãa: cã<br /> nhËn vµ nh©n vËt sao cho quyÒn chiÕm ®óng kh«ng? Cã thËt kh«ng? VÝ dô, tr−íc<br /> gi÷ mét trong c¸c vÞ trÝ ®ã, vÝ dô vÞ trÝ ®©y, Plato ®· sö dông c¸ch kÓ chuyÖn,<br /> “ng−êi ph¸t”, ®−îc dùa trªn mét thùc tÕ c¸c “®èi tho¹i” ®Ó t¹o ra sù ®ång thuËn,<br /> kÐp lµ tr−íc ®ã ®· tõng chiÕm mét vÞ trÝ tøc lµ hîp thøc hãa cïng mét lóc trß ch¬i<br /> kh¸c: “ng−êi nghe”. C«ng thøc dông häc nghiªn cøu vµ trß ch¬i gi¶ng d¹y. Tõ ®ã<br /> nµy thÓ hiÖn râ qua c¸ch “ch¬i”, vÝ dô ®Õn nay c¸c nhµ khoa häc vÉn tiÕp tôc sö<br /> c¸ch më ®Çu vµ kÕt thóc c©u chuyÖn cña dông c¸c ®èi tho¹i, c¸c cuéc tr¶ lêi pháng<br /> mét ng−êi kÓ chuyÖn trong bé l¹c ë Ên vÊn vµ c¸c truyÖn kÓ vÒ diÔn ng«n khoa<br /> §é nh− sau: “§©y lµ chuyÖn vÒ... T«i ®· häc trªn c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i<br /> nghe nã tõ l©u l¾m råi. B©y giê ®Õn l−ît chóng ®Ó t¹o ra sù ®ång thuËn. Nh−ng<br /> t«i kÓ chuyÖn nµy cho c¸c ng−êi, h·y khoa häc ë thÕ kû XIX sö dông gi¶i ph¸p<br /> l¾ng mµ nghe”. Vµ ng−êi nµy kÕt thóc kiÓm chøng (verification), cßn khoa häc ë<br /> c©u chuyÖn b»ng mét quy t¾c dông häc thÕ kû XX gäi lµ sù kiÓm sai (falsification<br /> cña tri thøc tù sù hay mét quy t¾c cña - t¹m dÞch lµ ph¶n chøng) víi cïng mét<br /> trß ch¬i ng«n ng÷ tù sù lµ: “ChuyÖn vÒ... môc tiªu lµ lµm cho ng−êi ph¸t vµ ng−êi<br /> ®Õn ®©y lµ hÕt. Ng−êi kÓ nã cho c¸c nhËn ®ång thuËn víi nhau [119]. (*)<br /> ng−êi nghe lµ...” [109-110]. Qua ®ã, Nh−ng, sù ®ång thuËn cña ai vµ nh−<br /> Lyotard cho thÊy, truyÖn kÓ, tøc lµ c¸c thÕ nµo? C©u tr¶ lêi tõ c¸ch tiÕp cËn hiÖn<br /> tù sù g¾n liÒn víi nã, lµ tri thøc tù sù cã ®¹i lµ sù ®ång thuËn cña c¸c chuyªn gia<br /> kh¶ n¨ng quy ®Þnh hay hîp thøc hãa trong qu¸ tr×nh th¶o luËn trªn c¬ së, mµ<br /> thÈm quyÒn ba mÆt cña c¸c c¸ nh©n: trong triÕt häc lµ dùa vµo c¸c ®¹i tù sù<br /> biÕt nãi, biÕt nghe, biÕt lµm trong c¸c nÆng vÒ chÝnh trÞ hay triÕt häc, vÝ dô nh−<br /> quan hÖ víi céng ®ång vµ víi m«i tr−êng bé B¸ch khoa toµn th− cña Hegel vµ<br /> xung quanh. §iÒu nµy cã nghÜa lµ, c¸c trong khoa häc tù nhiªn lµ c¸c b»ng<br /> quy t¾c cña trß ch¬i ng«n ng÷ tù sù lµ chøng. Tuy nhiªn, khi x· héi biÕn ®æi<br /> c¸c quy t¾c t¹o nªn mèi liªn kÕt x· héi m¹nh, c©u tr¶ lêi còng thay ®æi, vÝ dô sù<br /> [112] hay “®oµn kÕt x· héi”. Tri thøc tù ®ång thuËn kh«ng cßn bã hÑp trong<br /> sù võa t¹o ra c¸c quy t¾c, võa ®¶m b¶o ph¹m vi nhãm chuyªn gia mµ më réng<br /> c¸c quy t¾c ®ã ®−îc ghi nhí, ®−îc thùc sang c¸c chñ thÓ cã tªn gäi lµ “nh©n d©n”<br /> hiÖn b»ng c¸ch tr×nh bµy, thÓ hiÖn, biÓu víi nhËn thøc vµ ph−¬ng tiÖn ®−îc tin<br /> diÔn d−íi nhiÒu h×nh thøc rÊt phong häc hãa. Khoa häc, c«ng nghÖ vµ tin häc<br /> phó, ®a d¹ng sao cho c¶ tri thøc tù sù ph¸t triÓn lµm thay ®æi mèi t−¬ng quan<br /> vµ c¸c quy t¾c cña trß ch¬i ng«n ng÷ tù môc ®Ých vµ ph−¬ng tiÖn theo c¸ch mµ<br /> sù ®−îc thùc hµnh ®ång thêi ®−îc hîp Marx ®· chØ ra lµ sù tiÕn bé cña mét x·<br /> thøc hãa ®Ó t¹o ra, vËn hµnh vµ cñng cè héi kh«ng chØ ë chç s¶n xuÊt ra c¸i g×<br /> c¸c mèi quan hÖ x· héi(*). mµ s¶n xuÊt b»ng c¸ch nµo, nh− thÕ<br /> III. Sù biÕn ®æi vÞ thÕ cña tri thøc khoa häc<br /> Nghiªn cøu khoa häc Cã thÓ lÊy vÝ dô vÒ mét quy t¾c xuÊt hiÖn nh©n<br /> (*)<br /> <br /> vËt trong mét vë chÌo cña ViÖt Nam: Mét nh©n<br /> Theo Lyotard, tri thøc khoa häc ®−îc vËt míi b¾t ®Çu cuéc ch¬i ®Òu b»ng c¸ch nµy hay<br /> s¶n xuÊt ra trong trß ch¬i nghiªn cøu c¸ch kh¸c ph¶i x−ng danh, ®¬n gi¶n nhÊt lµ hái:<br /> khoa häc vµ ®−îc l−u truyÒn trong trß T«i ra ®©y cã ph¶i x−ng danh kh«ng nhØ ? Vµ<br /> theo quy t¾c, bao giê còng cã tiÕng ®ång thanh<br /> ch¬i gi¸o dôc - ®µo t¹o. Trong c¶ hai trß tr¶ lêi cña nh÷ng ng−êi tham gia cuéc ch¬i lµ:<br /> ch¬i nµy, vÞ thÕ cña tri thøc khoa häc ®Òu Kh«ng x−ng danh th× ai biÕt lµ ai.<br /> X· héi häc vÒ tri thøc… 13<br /> <br /> nµo, víi ph−¬ng tiÖn g×. Trong hoµn hãa c¸ch(*)tiÕn hµnh c¸c chøng minh(**), do<br /> c¶nh hËu hiÖn ®¹i ®· xuÊt hiÖn sù “gi¶i ®ã vÊn ®Ò hîp thøc hãa cña tri thøc khoa<br /> hîp thøc hãa” (delegimitation) ®èi víi häc còng ph¶i thay ®æi. Tr−íc kia<br /> tri thøc khoa häc vµ sù “t¶n m¸t hãa” Aristote, Descartes, J.Stuart Mill vµ mét<br /> (dissemination hay ph©n t¸n hãa) theo sè ng−êi kh¸c ®· ®Ò xuÊt mét sè quy t¾c<br /> ®ã c¸c chñ thÓ x· héi còng bÞ ph©n hãa, dùa vµo ®ã mét ph¸t ng«n cã ý nghÜa së<br /> ph©n t¸n vµ c¸c mèi liªn kÕt x· héi ®−îc thÞ cã thÓ ®¹t ®−îc sù ®ång thuËn cña<br /> dÖt lªn vµ hßa nhËp vµo v« sè c¸c trß ch¬i ng−êi nhËn. Ngµy nay, nghiªn cøu khoa<br /> ng«n ng÷ cò vµ míi, trong ®ã cã c¶ häc sö dông mét lo¹i “siªu ng«n ng÷ ®ã lµ<br /> nh÷ng trß ch¬i ng«n ng÷ m¸y, ng«n ng÷ ng«n ng÷ cña logic häc” [166] ®Ó hîp thøc<br /> cña m· di truyÒn vµ ngµy nay lµ ng«n hãa tri thøc do nã t¹o ra. Nh−ng mét sè<br /> ng÷ sè hãa cã kh¶ n¨ng thu hót sù tham biÕn ®æi míi ®· ¶nh h−ëng m¹nh ®Õn<br /> gia cña c«ng chóng trong c¸c trß ch¬i thùc c¸ch hîp thøc hãa nµy. Lyotard nªu ra<br /> tÕ vµ trß ch¬i ¶o trªn kh¾p toµn cÇu. viÖc Godel ®· ph¸t hiÖn ra trong hÖ<br /> thèng sè häc cã mét sè lo¹i mÖnh ®Ò<br /> Thùc ra, gi¶i hîp thøc hãa kh«ng cã kh«ng chøng minh ®−îc nh−ng còng<br /> nghÜa lµ kh«ng cÇn hîp thøc hãa mµ lµ kh«ng b¸c bá ®−îc ë bªn trong hÖ thèng.<br /> tõ bá c¸ch hîp thøc hãa dùa vµo chØ mét §iÒu nµy cã nghÜa lµ, mét tri thøc ®−îc<br /> sè c¸c ®¹i tù sù vµ c¸c truyÖn kÓ kiÓu coi lµ ®óng lµ thËt th× ng−êi ta ®· gi¶<br /> tr−íc ®©y. Mµ gi¶i hîp thøc hãa ®èi víi ®Þnh r»ng hÖ thèng quy t¾c, tiªn ®Ò cña<br /> c¸ch lµm cò kÓ c¶ c¸c biÖn ph¸p hiÖn nã ®· ®−îc x¸c ®Þnh vµ cã thÓ ®−îc chøng<br /> ®¹i. Lyotard viÖn dÉn Wittgenstein vµ minh lµ ®· cã kÓ c¶ khi chóng kh«ng thÓ<br /> Habermas, nh÷ng ng−êi ®· ®Ò xuÊt mét chøng minh ®−îc nh−ng còng kh«ng thÓ<br /> sè gi¶i ph¸p míi cho viÖc hîp thøc hãa b¸c bá ®−îc vµ ®· ®−îc c¸c bªn tham gia<br /> tri thøc trong hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i. trß ch¬i biÕt ®Õn vµ chÊp nhËn. §iÒu nµy<br /> Theo ®ã, khoa häc ph¶i ch¬i trß ch¬i còng cã nghÜa lµ khoa häc biÕn ®æi theo<br /> ng«n ng÷ cña m×nh, trß ch¬i víi thø hai c¸ch nh− Thomas Kuhn ®· nªu(***):<br /> ng«n ng÷ do chÝnh nã t¹o ra lµ truyÒn<br /> th«ng ®¹i chóng b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn<br /> ng«n ng÷ míi mµ Habermas gäi lµ (*)<br /> J. F. Lyotard ch−a sö dông nh÷ng thuËt ng÷ nµy.<br /> “t−¬ng t¸c truyÒn th«ng” (interaction<br /> (**)<br /> T¸c phÈm nµy cña Lyotard lµ mét vÝ dô: c¸c<br /> lËp luËn rÊt phong phó vµ c¸c chøng minh rÊt<br /> commincationelle/ communication phøc t¹p víi rÊt nhiÒu c¸c t− liÖu, b»ng chøng<br /> interaction) [163]. HiÖn nay, tin häc hãa thÓ hiÖn qua h¬n 230 c¸c chó gi¶i ë c¸c trang<br /> x· héi ®· lµm xuÊt hiÖn c¸c trß ch¬i s¸ch. C¸c bµi viÕt trªn t¹p chÝ khoa häc chuyªn<br /> ng«n ng÷ sè(*), trß ch¬i trùc tuyÕn víi ngµnh vÝ dô nh− x· héi häc còng theo xu h−íng<br /> nµy: ngµy cµng phong phó vµ phøc t¹p.<br /> c¸c vÞ trÝ ng−êi ph¸t ¶o vµ ng−êi nhËn (***)<br /> Thomas Kuhn nghiªn cøu lÞch sö cña khoa<br /> ¶o, vµ t−¬ng øng trong hoµn c¶nh nh− häc vµ ph¸t hiÖn ra sù ph¸t triÓn b»ng tÝch lòy<br /> vËy còng xuÊt hiÖn c¸c lo¹i quan hÖ x· khoa häc dÉn ®Õn khoa häc chuÈn ®Þnh (b×nh<br /> héi trùc tuyÕn, quan hÖ x· héi ¶o mµ th−êng) vµ ph¸t triÓn b»ng c¸ch m¹ng khoa häc<br /> dÉn ®Õn khoa häc míi víi viÖc b¸c bá lý thuyÕt cò<br /> nh÷ng quan hÖ míi nµy kh«ng thÓ vµ chÊp nhËn lý thuyÕt míi, thay thÕ hÖ h×nh,<br /> kh«ng lµm biÕn ®æi c¸c quan hÖ x· héi mÉu h×nh cò b»ng hÖ h×nh, mÉu h×nh míi<br /> cò vµ vÞ thÕ cò cña tri thøc. (paradigm). Tuy nhiªn, cã thÓ hiÓu ph¸t triÓn<br /> b»ng tÝch lòy vµ ph¸t triÓn b»ng c¸ch m¹ng lµ<br /> VÞ thÕ cña tri thøc khoa häc còng hai mÆt cña sù ph¸t triÓn vÒ l−îng vµ chÊt cña<br /> khoa häc. Xem: Thomas Kuhn (1962, 1970,<br /> thay ®æi d−íi hai h×nh thøc chñ yÕu lµ 1996), CÊu tróc c¸c cuéc c¸ch m¹ng khoa häc,<br /> phong phó hãa c¸c lËp luËn vµ phøc t¹p Nxb. Tri thøc, 2008.<br /> 14 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2013<br /> <br /> <br /> mét lµ ph¸t triÓn c¸c tri thøc míi víi t− nhiÒu hÖ thèng quy t¾c, nhiÒu hÖ thèng<br /> c¸ch lµ c¸c “n−íc ®i” (c¸c lËp luËn míi) tiªn ®Ò, ®Þnh ®Ò (hiÓu theo c¶ nghÜa lµ<br /> tøc lµ kiÓu tÝch lòy tri thøc trong mét lo¹i c¸c yªu cÇu). Trong hoµn c¶nh ®ã,<br /> trß ch¬i víi nh÷ng quy t¾c ®· biÕt. Hai lµ nh÷ng g× mµ khoa häc cæ ®iÓn vµ khoa<br /> t¹o ra c¸c quy t¾c míi vµ thay ®æi trß häc hiÖn ®¹i coi lµ nghÞch lý, nghÞch<br /> ch¬i, thËm chÝ lµ ph¸t triÓn trß ch¬i míi, biÖn (paralogie) l¹i trë nªn cã søc thuyÕt<br /> tøc lµ t¹o ra c¸c cuéc c¸ch m¹ng ®èi víi c¶ phôc míi vµ ®−îc sù ñng hé cña c¸c<br /> khu«n mÉu/hÖ h×nh/bé m¸y kh¸i niÖm chuyªn gia [170].<br /> cña tri thøc khoa häc. Gi¸o dôc - ®µo t¹o<br /> Mét biÕn ®æi kh¸c lµ sù phøc t¹p hãa So víi trß ch¬i nghiªn cøu khoa häc,<br /> c¸ch thøc chøng minh, c¸ch tr×nh bµy c¸c trß ch¬i gi¸o dôc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò hîp<br /> chøng cø nh»m môc ®Ých t¹o ®−îc sù thøc hãa tri thøc khoa häc cã vÎ thuËn<br /> ®ång thuËn cña ng−êi nhËn th«ng ®iÖp. lîi, bëi v× ng−êi d¹y cã chuyªn m«n vµ cã<br /> Lóc ®Çu viÖc tr×nh bµy chøng cø chñ yÕu thÈm quyÒn ®Ó ®−a ra b»ng chøng, ®ång<br /> dùa vµo c¸c c«ng cô trùc tiÕp lµ c¸c gi¸c thêi ng−êi häc s½n sµng chÊp nhËn, tiÕp<br /> quan nh− m¾t nh×n, tai nghe, tay sê thu ®Ó t¹o ra sù ®ång thuËn vµ sù hîp<br /> nh−ng c¸c gi¸c quan dÔ bÞ ®¸nh lõa. thøc hãa trë nªn dÔ dµng h¬n khi ng−êi<br /> Nh−ng sau nµy ®· xuÊt hiÖn c¸c c«ng cô, häc ®−îc tham gia vµo trß ch¬i (tù)<br /> ph−¬ng tiÖn, kü thuËt trî gióp cho c¸c nghiªn cøu khoa häc víi sù h−íng dÉn<br /> gi¸c quan sinh häc nh− kÝnh hiÓn vi vµ cña ng−êi d¹y. Trß ch¬i gi¸o dôc nãi<br /> c¸c m¸y thu nhËn, ®o l−êng c¸c d÷ liÖu, chung vµ vÞ thÕ cña tri thøc khoa häc<br /> ph¶n øng. ViÖc sö dông c¸c kü thuËt nµy trong gi¸o dôc nãi riªng còng phô thuéc<br /> tu©n theo mét quy t¾c tèi −u hãa hiÖu vµo yÕu tè kü thuËt vµ yÕu tè hiÖu qu¶<br /> qu¶: t¨ng ®Çu ra, vÝ dô thu ®−îc nhiÒu víi mét lo¹t c¸c thay ®æi. VÝ dô, tr−íc<br /> th«ng tin, vµ gi¶m ®Çu vµo, vÝ dô gi¶m kia n¬i truyÒn b¸ tri thøc khoa häc lµ<br /> tiªu hao n¨ng l−îng. Tõ ®©y, vÞ thÕ cña tr−êng phæ th«ng, cßn ngµy nay, tøc lµ<br /> tri thøc khoa häc vµ vÊn ®Ò hîp thøc hãa b¾t ®Çu tõ nh÷ng n¨m 1970, gi¸o dôc ®¹i<br /> tri thøc kh«ng chØ lµ chuyÖn ®óng/sai häc míi lµ n¬i chñ yÕu thùc hiÖn chøc<br /> nh− trong trß ch¬i së thÞ, hay ph¶i/tr¸i n¨ng nµy ®Ó n©ng cao chÊt l−îng nguån<br /> nh− trong trß ch¬i chØ thÞ mµ ë hiÖu qu¶ nh©n lùc. VÝ dô, tr−íc kia hiÖu qu¶ cã<br /> thùc hiÖn, tøc lµ ë mèi t−¬ng quan gi÷a nghÜa lµ ng−êi häc hoµn thµnh tèt<br /> khoa häc vµ kü thuËt. Tõ ®ã kh«ng chØ ch−¬ng tr×nh häc tËp vµ nhµ tr−êng<br /> vÞ thÕ cña tri thøc khoa häc mµ c¶ mèi tuyÓn sinh, ®µo t¹o ®−îc nhiÒu, nhanh,<br /> liªn kÕt x· héi còng thay ®æi theo h−íng tèt, rÎ. Ngµy nay, hiÖu qu¶ gi¸o dôc ®−îc<br /> dùa vµo yÕu tè kü thuËt vµ quy t¾c hiÖu ®èi s¸nh tõ nhiÒu phÝa: nhµ tr−êng,<br /> qu¶/kh«ng hiÖu qu¶. Khoa häc phô ng−êi häc, c¸c gia ®×nh, ®Æc biÖt lµ doanh<br /> thuéc vµo kü thuËt mµ kü thuËt phô nghiÖp sö dông ng−êi tèt nghiÖp ®¹i<br /> thuéc vµo nguån ®Çu t−, do ®ã viÖc khoa häc. Tuy nhiªn, c¶ nghiªn cøu khoa häc<br /> häc trë thµnh lùc l−îng s¶n xuÊt ®Õn vµ gi¸o dôc - ®µo t¹o ®Òu ph¶i ®èi mÆt<br /> møc ®é nµo lµ phô thuéc vµo ®éng c¬ vÊn ®Ò “b¸n ®−îc” [192](*) s¶n phÈm,<br /> lµm giµu thóc ®Èy ®Çu t− ph¸t triÓn kü<br /> thuËt nh− thÕ nµo. (*)<br /> HiÖn nay nhiÒu ng−êi ng−êi theo t− duy qu¶n<br /> Trong hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i, viÖc lý gi¸o dôc kiÓu quan liªu bao cÊp vÉn kh«ng<br /> thõa nhËn gi¸ trÞ trao ®æi cña tri thøc khoa häc<br /> hîp thøc hãa tri thøc cã thÓ ®−îc thùc vµ g¾n liÒn víi nã lµ kh«ng thõa nhËn thÞ tr−êng<br /> hiÖn th«ng qua nhiÒu lo¹i ng«n ng÷, gi¸o dôc - ®µo t¹o.<br /> X· héi häc vÒ tri thøc… 15<br /> <br /> hµng hãa trªn mét thÞ tr−êng ngµy cµng ra. Nã s¶n sinh ra kh«ng ph¶i c¸i ®· biÕt<br /> ®−îc më réng. mµ c¸i ch−a biÕt”, nã kh«ng t¹o ra m«<br /> §èi víi sù ®oµn kÕt x· héi, th«ng h×nh hiÖu qu¶ nhÊt mµ lµ m« h×nh cña<br /> qua viÖc truyÒn b¸ tri thøc khoa häc, sù kh¸c biÖt nhÊt nh− lµ(*)“nghÞch biÖn<br /> gi¸o dôc gãp phÇn chuyÓn giao c¸c quy häc” (Paralogie).<br /> t¾c trß ch¬i ®Ó ng−êi häc lµm quen vµ cã Khoa häc hËu hiÖn ®¹i liªn quan g×<br /> kh¶ n¨ng tham gia ®−îc c¸c cuéc ch¬i ®Õn c¸c liªn kÕt x· héi? C©u tr¶ lêi lµ<br /> tøc lµ tham gia vµo c¸c mèi liªn kÕt x· t−¬ng tù nh− viÖc t¹o ra nh÷ng ý t−ëng<br /> héi. Víi c¸ch gi¸o dôc dùa vµo nghiªn míi tõ nh÷ng trß ch¬i míi, tri thøc khoa<br /> cøu khoa häc, ng−êi häc kh«ng chØ ghi häc hËu hiÖn ®¹i còng gãp phÇn t¹o ra<br /> nhí vµ lÆp l¹i c¸c n−íc ®i, tøc lµ c¸c c¸ch nh÷ng mèi liªn kÕt míi hay Ýt nhÊt lµ<br /> lµm ®· biÕt, mµ cßn cã kh¶ n¨ng t¹o ra lµm míi c¸c mèi liªn kÕt x· héi theo<br /> nh÷ng c¸ch lµm míi, ®ång thêi s¸ng t¹o nh÷ng c¸ch mµ chÝnh khoa häc còng<br /> ra nh÷ng quy t¾c míi, trß ch¬i míi. Nh− kh«ng thÓ ®o¸n ®Þnh tr−íc ®−îc. Søc<br /> vËy, tri thøc khoa häc gãp phÇn khai sèng vµ søc hÊp dÉn cña c¸c quan hÖ x·<br /> hãa, chuyÓn giao, cñng cè, ph¸t triÓn c¸c héi vµ c¶ khoa häc cã lÏ xuÊt tõ chÝnh<br /> mèi liªn kÕt x· héi ®· cã, hiÖn cã vµ s¶n ®iÒu nµy: ®iÒu bÊt ®Þnh.<br /> xuÊt, s¸ng t¹o ra c¸c mèi liªn kÕt x· héi Tri thøc khoa häc kh«ng cßn tËp<br /> míi mét c¸ch cã hiÖu qu¶. trung t×m kiÕm nh÷ng ®iÒu æn ®Þnh mµ<br /> Tri thøc khoa häc tõ hiÖn ®¹i ®Õn t×m kiÕm nh÷ng ®iÒu bÊt æn ®Þnh, vµ<br /> hËu hiÖn ®¹i vµ tõ x¸c ®Þnh ®Õn bÊt ®Þnh t−¬ng øng nã kh«ng cßn chØ dùa vµo sù<br /> Khoa häc hiÖn ®¹i dùa vµo quyÕt ®ång thuËn ®Ó hîp thøc hãa mµ lµ sù<br /> ®Þnh luËn vµ triÕt häc thùc chøng vÒ bÊt ®ång thuËn (dissentiment). Mèi<br /> tÝnh hiÖu qu¶. Khi x¶y ra khñng ho¶ng, quan hÖ cña ®ång thuËn vµ bÊt ®ång<br /> tøc lµ khi xuÊt hiÖn nh÷ng ®iÒu bÊt æn, thuËn cã vÎ t−¬ng tù nh− mèi quan hÖ<br /> th× thay v× c¸ch lµm hiÖn ®¹i lµ t×m gi÷a thèng nhÊt vµ m©u thuÉn: “®ång<br /> kiÕm nh÷ng ®iÒu æn ®Þnh lµ c¸ch lµm thuËn chØ lµ mét tr¹ng th¸i cña tranh<br /> hËu hiÖn ®¹i: t×m kiÕm nh÷ng ®iÒu bÊt luËn chø kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých cña nã.<br /> æn ®Þnh, bÊt ®Þnh(*) - kh«ng ph¶i lµ t×m Môc ®Ých cña nã ®óng ra lµ sù nghÞch<br /> ra c¸c chøng cø mµ lµ ph¸t minh ra c¸c biÖn” [230-231]. Mét tr¹ng th¸i kh¸c<br /> ph¶n vÝ dô, nh÷ng c¸i kh«ng hiÓu ®−îc, phæ biÕn h¬n cña tranh luËn lµ bÊt ®ång<br /> kh«ng ph¶i t×m ra lËp luËn logic mµ lµ thuËn. T¹i sao sù hîp thøc hãa th«ng<br /> t×m ra c¸c nghÞch lý, nghÞch biÖn. qua nghÞch biÖn l¹i ®−îc chÊp nhËn vµ<br /> Lyotard nªu ra mét lo¹t c¸c ph¸t hiÖn trë thµnh xu h−íng ph¸t triÓn cña khoa<br /> khoa häc vÒ nh÷ng ®iÒu bÊt æn ®Þnh häc? C©u tr¶ lêi kh«ng ®¬n gi¶n lµ sù<br /> trong to¸n häc, vËt lý häc, sinh vËt häc, ®ång thuËn ®· trë thµnh mét gi¸ trÞ lçi<br /> t©m lý häc vµ mét sè lÜnh vùc nghiªn thêi vµ ®¸ng ngê mµ lµ sù hîp thøc hãa<br /> cøu kh¸c ®Ó ®i ®Õn kÕt luËn r»ng [213- (*)<br /> Míi ®©y ®· xuÊt hiÖn mét sè s¸ch vÒ qu¸ tr×nh<br /> 214]: “Khoa häc hËu hiÖn ®¹i x©y dùng<br /> biÕn ®æi khoa häc nh− vËy, vÝ dô nh− cuèn s¸ch cña<br /> lý thuyÕt tiÕn hãa riªng cña m×nh nh− F. David Peat (2005), Tõ x¸c ®Þnh ®Õn bÊt ®Þnh:<br /> lµ sù ph¸t triÓn ®øt ®o¹n, tai biÕn, nh÷ng c©u chuyÖn vÒ khoa häc vµ t− t−ëng cña thÕ<br /> kh«ng söa ch÷a ®−îc, nghÞch lý. Nã kû 20, Nxb. Tri thøc, Hµ Néi. Cã thÓ chó ý mét chi<br /> tiÕt trong tªn cuèn s¸ch nµy: T¸c gi¶ cña nã cã lÏ<br /> thay ®æi ý nghÜa cña tõ “tri thøc” vµ nãi vÉn ph¶i dùa vµo tri thøc tù sù (nh÷ng c©u chuyÖn)<br /> b»ng c¸ch nµo sù thay ®æi ®ã cã thÓ diÔn ®Ó hîp thøc hãa nh÷ng g× «ng tr×nh bµy trong s¸ch.<br /> 16 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 9.2013<br /> <br /> <br /> th«ng qua nghÞch biÖn ®¶m b¶o cho viÖc lùc vµ tri thøc theo nguyªn t¾c chÊp<br /> tõ bá sù khñng bè ®Æc tr−ng cho lo¹i hÖ nhËn sù kh¸c nhau vµ t«n träng nhau
<br /> thèng ®ãng, khÐp kÝn, æn ®Þnh, hiÖu (*)<br /> <br /> qu¶, ®ång thêi ®¶m b¶o cho viÖc s¶n<br /> sinh ra nh÷ng ý t−ëng míi, ph¸t ng«n<br /> míi tøc lµ nh÷ng mèi liªn kÕt x· héi míi.<br /> Tãm l¹i ( *)<br /> * (* *)<br /> * (****)<br /> <br /> <br /> Sù biÕn ®æi vÞ thÕ cña tri thøc trong<br /> hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i diÔn ra nhanh,<br /> m¹nh vµ s©u réng ®Õn møc nµo cßn tïy<br /> thuéc vµo qu¸ tr×nh tin häc hãa x· héi(*).<br /> Lyotard dù b¸o hai kh¶ n¨ng [233]: Mét<br /> lµ, tin häc hãa cã thÓ trë thµnh c«ng cô<br /> kiÓm so¸t, ®iÒu chØnh c¸c lo¹i hÖ thèng<br /> tõ thÞ tr−êng ®Õn tri thøc theo nguyªn<br /> t¾c hiÖu qu¶ vµ khi ®ã nã tÊt yÕu ®−a Xem thªm: Michel Beaud (2000), LÞch sö chñ<br /> (*)<br /> <br /> nghÜa t− b¶n tõ 1500 ®Õn 2000, Nxb. ThÕ giíi, Hµ<br /> ®Õn khñng bè(**). Hai lµ, tin häc hãa x·<br /> Néi, tr.356, 433-436.<br /> héi cã thÓ ph¸t triÓn theo h−íng hç trî (**)<br /> Cã vÎ nh− dù b¸o nµy cña Lyotard ®· ®−îc<br /> c¸c bªn tham gia c¸c cuéc ch¬i víi th«ng chøng nghiÖm phÇn nµo nÕu nh− kh«ng ph¶i lµ<br /> tin ®Çy ®ñ t¹i thêi ®iÓm xÐt ®Õn vµ khi sù trïng lÆp ngÉu nhiªn khi khñng bè quèc tÕ ®·<br /> b¾t ®Çu x¶y ra ë mét sè n−íc c«ng nghiÖp ph¸t<br /> ®ã “Mét nÒn chÝnh trÞ sÏ ®−îc h×nh triÓn cao nhÊt víi møc ®é tin häc hãa thuéc lo¹i<br /> thµnh, trong ®ã kh¸t väng c«ng b»ng vµ hµng ®Çu thÕ giíi.<br /> kh¸t väng c¸i ch−a biÕt sÏ ®−îc t«n<br /> (***)<br /> Lyotard dµnh gÇn c¶ mét trang s¸ch ®Ó chó<br /> gi¶i nguyªn t¾c nµy. Qua ®ã cã thÓ hiÓu r»ng, vµo<br /> träng nh− nhau” [235]. ¤ng ®Ò xuÊt mét nh÷ng n¨m 1970, trªn thÕ giíi, mét sè n−íc c«ng<br /> nguyªn t¾c rÊt ®¬n gi¶n ®Ó cã thÓ b¾t nghiÖp ph¸t triÓn ®· ®Æt ra vÊn ®Ò tù do vµ tin<br /> qu¸ tr×nh tin häc hãa x· héi theo xu häc vµ ®ã lµ chuyÖn rÊt kh«ng ®¬n gi¶n v× nã liªn<br /> quan ®Õn ph¸p luËt, quyÒn lùc cña nhµ n−íc vµ<br /> h−íng thø hai: “®ã lµ c«ng chóng ®−îc quyÒn cña c«ng d©n trong viÖc tiÕp cËn, thu thËp,<br /> tù do truy cËp c¸c kho l−u tr÷ vµ c¸c sö lý, ph©n tÝch, l−u gi÷, sö dông, chuyÓn giao<br /> ng©n hµng d÷ liÖu” [233-234](***). th«ng tin. HiÖn nay, tin häc hãa x· héi ®· lan sang<br /> c¸c n−íc kh¸c kÓ c¶ nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn<br /> Nh− vËy, gi¶ thuyÕt nghiªn cøu cña vµ chËm ph¸t triÓn. ë ViÖt Nam, Dù th¶o LuËt<br /> Lyotard ®· ®−îc lµm s¸ng tá(****): VÞ thÕ TiÕp cËn th«ng tin ®−îc b¾t ®Çu x©y dùng tõ n¨m<br /> 2009 vµ dù kiÕn ®−îc th«ng qua n¨m 2013.<br /> tri thøc nãi chung vµ tri thøc khoa häc (****)<br /> Gi¶ thuyÕt cña Lyotard vÒ sù biÕn ®æi vÞ thÕ<br /> nãi riªng biÕn ®æi m¹nh mÏ trong c¸c x· cña tri thøc trong c¸c x· héi ph¸t triÓn ®· ®−îc<br /> héi b−íc vµo thêi kú hËu c«ng nghiÖp vµ kiÓm chøng ®Ó cã thÓ chÊp nhËn nh−ng còng gîi<br /> ra kh«ng Ýt vÊn ®Ò cÇn th¶o luËn vÒ tri thøc<br /> v¨n hãa chuyÓn sang thêi kú hËu hiÖn<br /> trong x· héi ngµy nay. VÝ dô, nhµ x· héi häc<br /> ®¹i. C¸ch tiÕp cËn x· héi häc cña Helga Nowotny vµ c¸c ®ång sù míi nªu yªu cÇu<br /> Lyotard vÒ tri thøc cho thÊy, khoa häc ph¶i t− duy l¹i vÞ thÕ cña khoa häc bëi v× nhiÒu<br /> kh«ng chØ trë thµnh mét lùc l−îng s¶n biÕn ®æi míi b¸o hiÖu sù ra ®êi cña “khoa häc bèi<br /> c¶nh hãa”, “khoa häc nh¹y c¶m víi bèi c¶nh” hay<br /> xuÊt trùc tiÕp mµ cßn lµ mét lùc l−îng khoa häc trong bèi c¶nh ¸p dông. §iÒu nµy cho<br /> t¸i s¶n xuÊt x· héi thÓ hiÖn ë viÖc lµm thÊy râ thªm ®ãng gãp to lín cña Lyotard ®èi víi<br /> thay ®æi b¶n chÊt c¸c mèi liªn kÕt x· héi, viÖc ph¸t triÓn x· héi häc vÒ tri thøc víi ®èi<br /> t−îng nghiªn cøu lµ quy luËt cña sù h×nh thµnh,<br /> ®oµn kÕt x· héi bao gåm c¶ viÖc ph¸t vËn ®éng vµ biÕn ®æi mèi quan hÖ cña tri thøc<br /> triÓn mét kiÓu quan hÖ míi gi÷a quyÒn (khoa häc) víi x· héi vµ con ng−êi.<br />