Xây dựng phần mềm cảnh báo tương tác thuốc đông dược tại Bệnh viện Y học Cổ truyền Thành phố Hồ Chí Minh

Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 1 * 2013<br /> <br /> XÂY DỰNG PHẦN MỀM CẢNH BÁO TƯƠNG TÁC THUỐC ĐÔNG DƯỢC<br /> TẠI BỆNH VIỆN Y HỌC CỔ TRUYỀN THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH<br /> Lý Và Sềnh*, Đỗ Tân Khoa*, Trần Ngọc Hoài Anh*<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Đặt vấn đề: Trong một đơn thuốc y học cổ truyền (YHCT) thường có nhiều vị thuốc kết hợp với nhau tạo<br /> thành bài thuốc. Sự tương tác giữa các vị thuốc tạo nên tác dụng chung của bài thuốc, đôi khi sự tương tác đó lại<br /> làm giảm tác dụng gây ảnh hưởng đến hiệu quả điều trị. Việc xây dựng phần mềm cảnh báo tương tác thuốc có<br /> hại làm giảm tác dụng hoặc tăng độc tính, cảnh báo vị thuốc cấm dùng và thận trọng dùng trong trường hợp có<br /> thai, tìm kiếm những tương tác có lợi là cần thiết trong kê đơn thuốc thang.<br /> Mục tiêu nghiên cứu: Xây dựng phần mềm cảnh báo tương tác thuốc đông dược trong kê đơn thuốc thang.<br /> Phương pháp nghiên cứu: Xây dựng dữ liệu tri thức dựa trên những tài liệu về dược học YHCT, sử dụng<br /> ngôn ngữ lập trình C# với phương pháp chạy vòng lặp và so sánh có điều kiện để chương trình tìm ra các cảnh<br /> báo tương tác trong một đơn thuốc.<br /> Kết quả và kết luận: Xây dựng được dữ liệu tri thức về các tương tác có lợi và có hại giữa 250 vị thuốc<br /> đông dược, vị thuốc cấm dùng và thận trọng dùng trong trường hợp có thai. Xây dựng phần mềm tự động cảnh<br /> báo tương tác thuốc đông dược có khả năng hỗ trợ bác sĩ trong kê đơn thuốc thang.<br /> Từ khóa: Phần mềm cảnh báo, tương tác thuốc đông dược.<br /> <br /> ABSTRACT<br /> BUILDING SOFTWARE FOR WARNING THE INTERACTIONS OF TRADITIONAL HERBS<br /> AT HO CHI MINH HOSPITAL OF TRADITIONAL MEDICINE<br /> Ly Va Senh, Do Tan Khoa, Tran Ngoc Hoai Anh<br /> * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 18 - Supplement of No 1 – 2014: 222 - 226<br /> Background: In a prescription of traditional medicine, the herbs are often used together to form a remedy.<br /> The interactions of the herbs create the common effects of the remedy; those interactions sometimes reduce the<br /> effects and affect to treatment efficacy. The construction of this software is to warm the harmful herbs that reduce<br /> the effects of remedy or increase toxicity, to warn the prohibited herbs and using carefully in case of pregnancy;<br /> finding the beneficial interactions is necessary in prescribing remedy.<br /> Aims: Building software for warning the interactions of traditional herbs in prescribing remedy.<br /> Methods: Building the knowledge data based on the documents on the pharmacology of traditional medicine,<br /> using the C # programming language with loop method and comparing with the conditions for the program to<br /> find out the interactive warnings in a prescription.<br /> Results and conclusions: Building the knowledge data of the beneficial and harmful interactions to 250<br /> traditional herbs, prohibited herbs and using carefully in case of pregnancy. Building the automatic software for<br /> warning the interactions of traditional herbs to support physicians in prescribing remedy.<br /> Keywords: Software for warning, interactions of traditional herbs.<br /> <br /> ∗ Bệnh viện Y Học Cổ Truyền Tp. Hồ Chí Minh,<br /> Tác giả liên lạc:<br /> Bs Lý Và Sềnh<br /> ĐT 0908757968<br /> <br /> 222<br /> <br /> bslysenh@gmail.com<br /> <br /> Chuyên Đề Y Học Cổ Truyền<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 1 * 2013<br /> ĐẶT VẤNĐỀ<br /> Trong một đơn thuốc YHCT thường có<br /> nhiều vị thuốc kết hợp với nhau cấu tạo thành<br /> bài thuốc. Sự tương tác giữa các vị thuốc tạo nên<br /> tác dụng chung của bài thuốc. Việc nắm rõ tính<br /> vị quy kinh, tác dụng, công năng chủ trị, liều<br /> dùng, kiêng kỵ của tất cả các vị thuốc là một vấn<br /> đề khó khăn đối với nhiều thầy thuốc YHCT.<br /> Việc xảy ra tương tác thuốc đông dược là điều<br /> khó tránh khỏi, ảnh hưởng không nhỏ đến chất<br /> lượng điều trị cho người bệnh.<br /> Năm 2008, bệnh viện Y Học Cổ Truyền Tp.<br /> Hồ Chí Minh đã ứng dụng hệ thống phần<br /> mềm quản lý tổng thể bệnh viện. Trong đó, có<br /> phần mềm hỗ trợ kê đơn thuốc thang nội trú<br /> và ngoại trú. Nhưng bệnh viện vẫn chưa có<br /> phần mềm hỗ trợ cảnh báo tương tác thuốc có<br /> lợi, tương tác thuốc có hại, cảnh báo các vị<br /> thuốc cấm dùng và thận trọng dùng trong<br /> trường hợp bệnh nhân có thai.<br /> Xuất phát từ tình hình thực tế trên, việc<br /> xây dựng một phần mềm tin cậy để hỗ trợ<br /> công tác kê đơn, cảnh báo tương tác thuốc,<br /> tránh nhầm lẫn, nâng cao hiệu quả phối hợp<br /> thuốc đông dược là một nhu cầu cần thiết.<br /> Điều này mang lại lợi ích thiết thực, to lớn,<br /> không những giúp cho thầy thuốc tránh được<br /> những sai sót trong kê đơn, mà còn giúp phát<br /> huy hiệu quả tối đa khi điều trị bằng các thuốc<br /> YHCT. Do đó, nhóm nghiên cứu mạnh dạn<br /> thực hiện đề tài “Xây dựng phần mềm cảnh<br /> báo tương tác thuốc đông dược”.<br /> <br /> Mục tiêu tổng quát<br /> Xây dựng phần mềm cảnh báo tương tác<br /> thuốc đông dược trong kê đơn thuốc thang.<br /> <br /> Mục tiêu chuyên biệt<br /> Xây dựng cơ sở dữ liệu tri thức về các tương<br /> tác của các vị thuốc đông dược dựa theo danh<br /> mục thuốc của bệnh viện, gồm 250 vị thuốc:<br /> -Tương tác có lợi: Tương tu, tương sử, tương<br /> úy, tương sát.<br /> -Tương tác có hại: Tương ố, tương phản.<br /> <br /> Chuyên Đề Y Học Cổ Truyền<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> -Các vị thuốc cấm dùng, thận trọng dùng<br /> trong trường hợp có thai.<br /> Xây dựng phần mềm cảnh báo tương tác<br /> trong kê đơn thuốc thang dựa trên cơ sở dữ liệu<br /> tri thức.<br /> <br /> PHƯƠNG TIỆN -PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN<br /> CỨU<br /> Phương tiện nghiên cứu<br /> Tập hợp các tài liệu về YHCT liên quan đến<br /> phương tễ, dược học cổ truyền. Các tài liệu được<br /> lựa chọn theo thứ tự ưu tiên:<br /> -Có tính chất pháp lý cao: Dược điển Việt<br /> Nam IV.<br /> -Giáo trình các trường đại học: Y học cổ<br /> truyền của trường Đại học Y Hà Nội.<br /> -Nhà xuất bản Y học: Dược học cổ truyền, Từ<br /> điển cây thuốc Việt Nam, Y học tùng thư.<br /> Và các tài liệu như: Những cây thuốc và vị<br /> thuốc Việt Nam, Trung dược dược đối đại toàn,<br /> Trung dược đại từ điển.<br /> Nếu những tài liệu có thông tin trái ngược<br /> nhau thì sẽ được tổ chức xin ý kiến chuyên gia,<br /> nếu tài liệu có mức cảnh báo khác nhau thì sẽ<br /> chọn mức độ cảnh báo cao nhất.<br /> <br /> Ngôn ngữ lập trình<br /> Sử dụng chương trình visual studio 2005<br /> ngôn ngữ lập trình C#, cơ sở dữ liệu Enterprise<br /> DB.<br /> <br /> Phương pháp nghiên cứu<br /> Xây dựng cơ sở dữ liệu tri thức<br /> Xây dựng và thống nhất các cơ sở dữ liệu tri<br /> thức tương tác thuốc đông dược. Các cơ sở dữ<br /> liệu tri thức bao gồm:<br /> Tương tác có lợi:<br /> -Tương tu(2): Hai vị thuốc có tính vị giống<br /> nhau, khi phối hợp làm tăng tác dụng điều trị.<br /> -Tương sử(2): Hai vị thuốc có tính vị khác<br /> nhau, khi phối hợp làm tăng tác dụng điều trị.<br /> -Tương úy(2): Khi hai vị thuốc dùng chung, vị<br /> này ức chế tính độc của vị kia.<br /> <br /> 223<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 1 * 2013<br /> <br /> -Tương sát(2): Khi phối hợp, vị thuốc này có<br /> thể làm mất độc tính của vị kia.<br /> <br /> độc tính cho cơ thể.<br /> <br /> -Tương ố(2): Khi hai vị thuốc dùng chung, vị<br /> này kiềm chế tính năng của vị kia.<br /> <br /> Các vị thuốc cấm dùng, thận trọng dùng<br /> trong trường hợp có thai: Đây là những vị thuốc<br /> đại nhiệt, đại độc, tả hạ, trục thủy mạnh, phá khí,<br /> hoạt huyết phá huyết có nguy hiểm đến thai(2,5).<br /> <br /> -Tương phản(2): Khi phối hợp hai vị thuốc<br /> tương phản sẽ gây những phản ứng xấu và thêm<br /> <br /> Phương pháp xây dựng<br /> Xây dựng một hệ thống có cấu trúc như sau:<br /> <br /> Tương tác có hại:<br /> <br /> Dữ liệu<br /> <br /> Giao diện nhập dữ liệu<br /> <br /> Load dữ liệu khi<br /> kê toa<br /> <br /> So sánh với dữ liệu<br /> <br /> Dữ liệu: Tạo một hệ cơ sở dữ liệu dựa vào<br /> các cảnh báo tương tác có lợi, tương tác có hại và<br /> cảnh báo trong trường hợp có thai.<br /> Giao diện nhập dữ liệu: Khai báo dữ liệu ban<br /> đầu và bổ sung dữ liệu khi cần.<br /> Với phương pháp chạy sử dụng vòng lặp<br /> và so sánh có điều kiện để chương trình tìm ra<br /> các cảnh báo tương tác trong một đơn thuốc<br /> của bác sĩ, số vòng lặp kiểm tra luôn được<br /> kiểm soát để đảm bảo không bỏ sót các vị<br /> thuốc tương tác với nhau.<br /> <br /> KẾT QUẢ<br /> Xây dựng cơ sở dữ liệu tri thức<br /> Xây dựng được cơ sở dữ liệu tri thức về các<br /> tương tác của các vị thuốc đông dược dựa theo<br /> danh mục thuốc của bệnh viện, gồm:<br /> <br /> Tương tác có lợi<br /> 89 cặp tương tu(7).<br /> 157 cặp tương sử(7).<br /> <br /> Hiện<br /> cảnh báo<br /> <br /> 6 vị thuốc thận trọng dùng khi có thai(2,3,4,6,8).<br /> <br /> Xây dựng phần mềm cảnh báo tương tác<br /> thuốc đông dược<br /> Tương tác có lợi<br /> BS nhập từng vị thuốc trong một đơn thuốc<br /> thang.<br /> Nếu trong quá trình nhập đơn thuốc, các BS<br /> muốn tìm thêm 1 số vị thuốc để làm tăng tác<br /> dụng (Tương tu, Tương sử) hoặc làm giảm tác<br /> dụng phụ, giảm tính độc (Tương úy, Tương sát)<br /> của vị thuốc khác.<br /> Sau khi nhập xong đơn thuốc:<br /> Bước 1: Nhấp chọn vị thuốc muốn làm tăng<br /> tác dụng hoặc làm giảm tác dụng phụ của vị<br /> thuốc đó.<br /> Bước 2: Nhấp chọn vào ô chữ “Tương tác”.<br /> Khi tham khảo xong thì có thể nhập vào 1 số<br /> vị thuốc gợi ý để làm tăng tác dụng hoặc làm<br /> giảm tác dụng phụ của vị thuốc đó.<br /> <br /> 59 cặp tương úy(1,5)<br /> 5 cặp tương sát(1,5).<br /> <br /> Tương tác có hại<br /> 68 cặp tương ố(1,5).<br /> 4 cặp tương phản(1,4,5,6).<br /> <br /> Các vị thuốc cấm dùng, thận trọng dùng trong<br /> trường hợp có thai<br /> 52 vị thuốc cấm dùng khi có thai(2,3,4,6,8).<br /> <br /> 224<br /> <br /> Chuyên Đề Y Học Cổ Truyền<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 1 * 2013<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Tương tác có hại<br /> Nếu trong quá trình nhập đơn thuốc xuất<br /> hiện những cặp tương ố, tương phản thì sẽ xuất<br /> hiện những cảnh báo tương tác thuốc.<br /> Đối với tương ố, BS vẫn có thể nhập được vị<br /> thuốc nếu cần thiết.<br /> Đối với cặp tương phản, sẽ bị loại khỏi toa<br /> thuốc.<br /> <br /> BÀN LUẬN<br /> <br /> Cảnh báo trong trường hợp có thai<br /> Đối với BN có thai.<br /> Nhấp chọn vào điều kiện “Có thai” ở ngoài<br /> màn hình chính.<br /> Trong quá trình nhập đơn thuốc nếu BS<br /> nhập các vị thuốc cấm dùng hoặc thận trọng<br /> dùng khi có thai thì sẽ xuất hiện cảnh báo.<br /> Đối với những vị thuốc thận trọng dùng khi<br /> có thai thì BS vẫn nhập được nếu thấy cần thiết.<br /> Trong quá trình thực hiện, nhóm nghiên cứu<br /> có xây dựng 20 đơn thuốc mẫu là các bài thuốc<br /> cổ phương gia giảm có ≥ 3 cảnh báo, tương tác<br /> trở lên. Kết quả thử nghiệm trên phần mềm, các<br /> đơn thuốc xuất hiện 100% các cảnh báo, tương<br /> tác tương đồng với đơn thuốc mẫu, không xuất<br /> hiện cảnh báo, tương tác sai.<br /> <br /> Chuyên Đề Y Học Cổ Truyền<br /> <br /> Cơ sở dữ liệu tri thức được xây dựng dựa<br /> trên danh mục thuốc của Bệnh viện Y Học Cổ<br /> Truyền Tp. Hồ Chí Minh năm 2012, gồm khoảng<br /> 250 vị thuốc, nếu trong quá trình sử dụng bổ<br /> sung thêm các vị thuốc khác, phát hiện những<br /> cảnh báo, tương tác thuốc, những nghiên cứu<br /> mới có thể bổ sung thêm vào cơ sở dữ liệu tri<br /> thức.<br /> Trong quá trình xây dựng cơ sở dữ liệu tri<br /> thức, nhóm nghiên cứu đã tham khảo nhiều tài<br /> liệu về dược học của các thầy thuốc đầu ngành<br /> về YHCT. Tuy chưa phát hiện ra những thông<br /> tin trái ngược nhau, nhưng có sự khác biệt về<br /> mức độ cảnh báo trong việc sử dụng các vị thuốc<br /> khi có thai. Như vị thuốc Bán hạ, theo tài liệu<br /> “Dược học cổ truyền” Bộ Y tế ghi thận trọng<br /> dùng khi có thai, theo tài liệu “Dược điển Việt<br /> Nam IV” thì cấm sử dụng. Vị thuốc Ý dĩ theo tài<br /> liệu “Từ điển cây thuốc Việt Nam” của Võ Văn<br /> Chi, đối với có thai dùng thận trọng, theo tài liệu<br /> “Dược học cổ truyền” của Bộ Y tế thì cấm dùng<br /> khi có thai, các tài liệu khác thì không ghi nhận,<br /> <br /> 225<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 17 * Phụ bản của Số 1 * 2013<br /> <br /> nhóm nghiên cứu quyết định dùng mức cảnh<br /> báo cao nhất là cấm dùng khi có thai để hạn chế<br /> tác hại cho người người bệnh. Chưa có sự thống<br /> nhất của các tài liệu về dược học YHCT, cần thiết<br /> phải có sự thống nhất về các cảnh báo tương tác<br /> để phát huy hiệu quả tối đa khi điều trị bằng<br /> dược liệu YHCT.<br /> <br /> các vị thuốc mới, những nghiên cứu mới, phát<br /> hiện mới thì có thể thay đổi, bổ sung thêm các<br /> cảnh báo tương tác mới.<br /> <br /> Sau 2 tháng thử nghiệm tại Bệnh viện Y Học<br /> Cổ Truyền thành phố Hồ Chí Minh, đã nhận<br /> được khoảng 370 lượt tham gia sử dụng phần<br /> mềm, bước đầu ghi nhận được những ý kiến<br /> phản hồi như phần mềm dễ sử dụng, hữu ích về<br /> mặt chuyên môn. Để khảo sát về tính ứng dụng<br /> thực tiễn, độ chính xác hơn của phần mềm, cần<br /> tiếp tục thử nghiệm dài hơn và có phiếu đánh<br /> giá chi tiết để phần mềm hoàn thiện hơn.<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> <br /> KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ<br /> Xây dựng được cơ sở dữ liệu tri thức về<br /> các cảnh báo tương tác của 250 vị thuốc đông<br /> dược theo danh mục thuốc của bệnh viện:<br /> Tương tu, tương sử, tương úy, tương sát,<br /> tương ố, tương phản, cấm dùng khi có thai,<br /> thận trọng dùng khi có thai.<br /> Xây dựng được một phần mềm cảnh báo<br /> tương tác các vị thuốc đông dược trong kê đơn<br /> thuốc thang hỗ trợ các BS tránh được những sai<br /> sót trong kê đơn thuốc và hỗ trợ nâng cao phối<br /> hợp các vị thuốc khi điều trị bằng thuốc YHCT.<br /> <br /> Đây là kết quả ban đầu. Để đánh giá độ tin<br /> cậy, tính thân thiện của phần mềm, nhóm tác giả<br /> sẽ tiếp tục nghiên cứu khảo sát ý kiến của người<br /> sử dụng trong tương lai.<br /> 1.<br /> 2.<br /> 3.<br /> 4.<br /> 5.<br /> <br /> 6.<br /> 7.<br /> <br /> 8.<br /> <br /> An Nhân – Nguyễn Tử Siêu (2001). Y học tùng thư. Nhà xuất bản<br /> Y học, tr. 406-514.<br /> Bộ Y tế (2009). Dược học cổ truyền. Nhà xuất bản Y học, tr. 25-27,<br /> 69-230.<br /> Bộ Y tế (2010). Dược điển Việt Nam IV. Nhà xuất bản Y học, tr.<br /> 681-938.<br /> Đỗ Tất Lợi (2011). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam. Nhà<br /> xuất bản Thời Đại, tr. 47-52, 215-245, 444-464.<br /> Học viện Tân Y Giang Tô (1985). Trung dược đại từ điển (Nguyên<br /> bản tiếng Trung). Nhà xuất bản Khoa học kỹ thuật Thượng Hải,<br /> tr. 55-57, 101-418, 656-777, 986-1158, 1515-1975.<br /> Trường Đại học Y Hà Nội - Bộ môn Y Học Cổ Truyền (2008), Y<br /> học cổ truyền, Nhà xuất bản Y học, tr. 104 – 259.<br /> Tư Khánh Hoa (2004). Trung dược dược đối đại toàn (Nguyên bản<br /> tiếng Trung). Nhà xuất bản Trung Y Dược Trung Quốc, tr. 27526.<br /> Võ Văn Chi (1997). Từ điển cây thuốc Việt Nam. Nhà xuất bản Y<br /> học, tr. 115, 310, 498, 548-549, 837, 1362.<br /> <br /> Ngày nhận bài báo:<br /> <br /> 3/10/2013<br /> <br /> Ngày phản biện nhận xét bài báo:<br /> <br /> 15/10/2013,<br /> 21/10/2013<br /> <br /> Ngày bài báo được đăng:<br /> <br /> 02/01/2013<br /> <br /> Xây dựng phần mềm mở, khi có danh mục<br /> <br /> 226<br /> <br /> Chuyên Đề Y Học Cổ Truyền<br /> <br />