Xây dựng và sử dụng sơ đồ tư duy với sự hỗ trợ của phần mềm Mindjet mindmanager nhằm tăng cường hiệu quả các tiết luyện tập môn Hóa học ở trường THPT

XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TƯ DUY VỚI SỰ HỖ TRỢ<br /> CỦA PHẦN MỀM MINDJET MINDMANAGER NHẰM TĂNG CƯỜNG<br /> HIỆU QUẢ CÁC TIẾT LUYỆN TẬP MÔN HÓA HỌC Ở TRƯỜNG THPT<br /> ĐẶNG THỊ THUẬN AN<br /> Trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Luyện tập có vai trò quan trọng trong quá trình học tập của học<br /> sinh, vì vậy việc thiết kế, tổ chức và hướng dẫn học sinh luyện tập sao cho<br /> đạt hiệu quả để kiểm tra - đánh giá chính xác là một yêu cầu cần thiết trong<br /> hoạt động dạy và học. Sử dụng sơ đồ tư duy trong quá trình nghiên cứu cho<br /> thấy có sự thích hợp khi áp dụng vào bộ môn Hóa học, đặc biệt là các tiết<br /> luyện tập ctính trực quan, súc tích, kích thích hứng thú học tập của học sinh.<br /> <br /> 1. QUAN NIỆM VỀ SƠ ĐỒ TƯ DUY<br /> Theo Tony Buzan: “Sơ đồ tư duy là một hình thức ghi chép sử dụng màu sắc và hình<br /> ảnh để mở rộng và đào sâu các ý tưởng. Ý tưởng hay hình ảnh trung tâm này sẽ được<br /> phát triển bằng các nhánh tượng trưng cho những ý chính và đều được nối với ý trung<br /> tâm” [3], [4].<br /> 1.1. Cấu trúc của sơ đồ tư duy [5], [6]<br /> Sơ đồ tư duy được vẽ, viết và đọc theo hướng bắt nguồn từ trung tâm di chuyển ra phía<br /> ngoài và sau đó là theo chiều kim đồng hồ.<br /> <br /> Hình 1. Cấu trúc của 1 sơ đồ tư duy<br /> <br /> Nó có cấu tạo như một cái cây có nhiều nhánh<br /> lớn, nhánh nhỏ mọc xung quanh. “Cái cây” ở<br /> giữa sơ đồ là ý tưởng chính hay hình ảnh trung<br /> tâm. Nối với nó là các nhánh lớn thể hiện các<br /> vấn đề có liên quan với ý tưởng chính. Các<br /> nhánh lớn sẽ phân thành nhiều nhánh nhỏ, rồi<br /> nhánh nhỏ hơn, nhánh nhỏ hơn nữa nhằm thể<br /> hiện chủ đề được nghiên cứu ở mức độ sâu<br /> hơn.<br /> <br /> 1.2. Cách tạo lập sơ đồ tư duy bằng thủ công<br /> - Bước 1: Vẽ chủ đề trung tâm.<br /> - Bước 2: Vẽ thêm các tiêu đề phụ.<br /> - Bước 3: Trong từng tiêu đề phụ, vẽ thêm các ý chính và chi tiết hỗ trợ.<br /> - Bước 4: Hỗ trợ các hình ảnh, biểu tượng giúp các ý thêm phần nổi bật và dễ ghi nhớ<br /> hơn.<br /> <br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 01(21)/2012, tr. 106-112<br /> <br /> XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TƯ DUY VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA PHẦN MỀM…<br /> <br /> 107<br /> <br /> Hình 2. Sơ đồ tư duy chủ đề “Luyện tập Hidrocacbon không no”<br /> <br /> 2. SƠ ĐỒ TƯ DUY- CÔNG CỤ HỮU HIỆU CHO DẠY HỌC TÍCH CỰC [6], [8]<br /> 2.1. Nhìn thấy “bức tranh tổng thể” của bài học<br /> Ý chủ đạo nằm ở vị trí trung tâm thuận lợi trong việc liên kết với những ý phân cấp<br /> khác giúp dễ dàng triển khai một hệ thống hài hòa, đồng thời nó giữ vai trò định hướng<br /> chủ đạo, là công cụ hiệu quả để tạo hình dáng, cấu trúc giúp tư duy hoạt động theo cơ<br /> chế tự nhiên, những nhánh rẽ xung quanh, lại được phân thành các nhánh nhỏ nhằm thể<br /> hiện chủ đề được nghiên cứu sâu hơn.<br /> 2.2. Giải quyết tốt các vấn đề<br /> Việc tạo lập sơ đồ tư duy trong học tập giúp học sinh phát hiện và giải quyết vấn đề một<br /> cách nhanh chóng, từ đó chiếm lĩnh tri thức khoa học, phát triển được tư duy và hình<br /> thành thế giới quan khoa học, từ đó giáo viên dễ dàng điều khiển được quá trình nhận<br /> thức của học sinh.<br /> 2.3. Chuyển tải thông tin bài học hiệu quả<br /> Sơ đồ tư duy có thể chuyển tải một lượng thông tin lớn của bài học thành một sơ đồ đơn<br /> giản nhưng có ý nghĩa quan trọng.<br /> 2.4. Kích hoạt trí sáng tạo<br /> Khi lập sơ đồ tư duy tận dụng tất cả những kỹ năng của bộ não liên quan đến hoạt động<br /> sáng tạo, sự liên hội ý tưởng, tính linh hoạt. Nếu giáo viên có óc tổ chức, biết cách gợi<br /> mở thì sẽ đem lại cho học sinh những ý tưởng vô cùng độc đáo.<br /> 2.5. Hỗ trợ trí nhớ<br /> Với sơ đồ tư duy, những phương pháp ghi nhớ được phát huy hết tác dụng, cụ thể hơn<br /> sơ đồ tư duy có tác dụng xâu chuỗi các kiến thức lại với nhau, các hình ảnh, kí hiệu trên<br /> <br /> 108<br /> <br /> ĐẶNG THỊ THUẬN AN<br /> <br /> đó được người thiết kế lựa chọn vô cùng sinh động và đẹp mắt nhưng cũng mô tả được<br /> mục đích đề ra. Do đó, việc ghi nhớ kiến thức trở nên dễ dàng hơn.<br /> 2.6. Tiết kiệm thời gian, tạo hứng thú học tập<br /> Việc tạo lập sơ đồ tư duy với cách sử dụng các hình ảnh tượng trưng và những từ khóa<br /> thể hiện trọng tâm của vấn đề rồi liên kết chúng lại với nhau một cách hợp lý, giáo viên<br /> có thể giúp cho học sinh gần như thuộc bài tại lớp.<br /> Với cách hệ thống hóa kiến thức hay triển khai bài học một cách lôgic từ dễ đến khó<br /> giáo viên sẽ giúp học sinh hiểu bài nhanh, nhớ bài lâu hơn, đạt kết quả cao nên cảm thấy<br /> thích thú môn hóa học.<br /> 3. SƠ LƯỢC VỀ PHẦN MỀM MINDJET MINDMANAGER<br /> MindManager là một trong các phần mềm để lập sơ đồ tư duy (mind map) tốt nhất hiện<br /> nay. Nhờ phần mềm này, ta có thể lập sơ đồ tư duy trên máy tính, vừa đẹp, nhanh lại rất<br /> tiện lợi. Với phần mềm này, người sử dụng sẽ hình thành cách ghi chép tổng thể cũng<br /> như chi tiết, nâng cao sức mạnh tư duy, tạo ra những đột phá trong suy nghĩ. Nó giúp bộ<br /> não ghi chép các sự kiện một cách hệ thống (rèn luyện cách xác định chủ đề trung tâm<br /> một cách rõ ràng, sau đó phát triển ý chính, ý phụ một cách lôgic).<br /> 3.1. Nguyên tắc thiết kế [1]<br /> - Đảm bảo tính khoa học<br /> - Đảm bảo tính sư phạm<br /> - Đảm bảo tính hệ thống, lôgic<br /> - Đảm bảo tính thẩm mỹ<br /> - Đảm bảo tính khả thi<br /> 3.2 Quy trình thiết kế [1], [7]<br /> - Nghiên cứu tài liệu: Giáo viên cần nghiên cứu nội dung các bài luyện tập và các bài<br /> học liên quan để xác định mức độ kiến thức cần hệ thống, kiến thức cần mở rộng, phát<br /> triển các kĩ năng cần rèn luyện, các dạng bài tập cần được lưu ý.<br /> - Xác định mục tiêu bài học: Xác định rõ ràng về kiến thức, kĩ năng ở các mức độ nhận<br /> thức biết, hiểu, vận dụng thành thạo… cho từng đối tượng học sinh cụ thể.<br /> - Lựa chọn các nội dung kiến thức khác, sưu tầm và xử lý các tài liệu khác<br /> Hệ thống các bài tập hóa học dùng để luyện tập cũng có thể được thiết kế, lựa chọn<br /> thêm cho phù hợp với từng đối tượng học sinh và yêu cầu rèn những kĩ năng. Ở đây,<br /> giáo viên nên chuẩn bị cả bài tập trắc nghiệm, tự luận; bài tập định tính, định lượng; các<br /> bài tập với các mức độ khó dễ, bài tập rèn tư duy…<br /> - Xây dựng cấu trúc lôgic của bài luyện tập: Giáo viên cần sắp xếp lại cấu trúc bài học<br /> để làm nổi bật các mối quan hệ giữa các đơn vị kiến thức để làm rõ thêm những kiến<br /> <br /> XÂY DỰNG VÀ SỬ DỤNG SƠ ĐỒ TƯ DUY VỚI SỰ HỖ TRỢ CỦA PHẦN MỀM…<br /> <br /> 109<br /> <br /> thức trọng tâm của phần, chương. Ở đây, việc xây dựng sơ đồ tư duy sẽ giúp tạo một<br /> bức tranh tổng quát, lôgic về nội dung bài học. Từ các ý chính sẽ xuất hiện các nhánh<br /> xuất phát từ chủ đề trung tâm làm rõ thêm kiến thức trọng tâm của bài học.<br /> - Dự kiến tiến trình của bài luyện tập: Các hoạt động học tập được sắp xếp theo sự phát<br /> triển của kiến thức cần hệ thống, khái quát các kĩ năng cần rèn luyện theo mục tiêu đề<br /> ra. Ý tưởng thiết kế thể hiện tính sáng tạo và năng lực tổ chức hoạt động của học sinh.<br /> Đây là khâu quan trọng khẳng định hiệu quả của việc thiết kế và sử dụng sơ đồ tư duy.<br /> - Tiến hành thiết kế: Với các bước đã được hình thành trong ý tưởng, người thiết kế sử<br /> dụng các tính năng, các nút lệnh trên phần mềm Mindjet và tiến hành thiết kế các sơ đồ<br /> tư duy trên.<br /> Bước 1: Thiết kế chủ đề trung tâm<br /> Tên chủ đề trung tâm thông thường là tên của bài luyện tập, ý trung tâm nên gắn với<br /> một hình ảnh nào đó mà học sinh dễ dàng ghi nhớ và khi bắt gặp hình ảnh đó học sinh<br /> sẽ liên tưởng ngay đến bài học.<br /> Bước 2: Thêm các nhánh lớn đầu tiên của chủ đề<br /> trung tâm (hình 3)<br /> <br /> Hình 3<br /> <br /> Đối với một bài luyện tập thì tên của các nhánh chính<br /> phụ thuộc vào ý tưởng của người thiết kế- thường đó<br /> có thể là tên các hoạt động mà người dạy sẽ thực hiện.<br /> Ví dụ, với tiết luyện tập oxi - lưu huỳnh thì các ý<br /> chính có thể là: kiến thức cần nắm, bài tập, góc thư<br /> giãn, dặn dò.<br /> <br /> Bước 3: Lần lượt hoàn chỉnh các tiêu đề phụ bằng các tiêu đề phụ nhỏ hơn (hình 4)<br /> - Đối với phần ôn tập lý thuyết (kiến thức cần nắm): Từ khóa sử dụng trên sơ đồ được<br /> lấy từ nội dung bài học, thường là các kiến thức trọng tâm. Từ khóa được ghi trên các<br /> chủ đề của sơ đồ nên kèm theo màu sắc và hình ảnh kích thích hứng thú cho học sinh.<br /> - Đối với phần bài tập, trò chơi (góc thư<br /> giãn), dặn dò giáo viên nên đặt tên theo<br /> mục đích của mình hoặc cũng có thể chỉ<br /> cần bổ sung các hình ảnh kích hoạt trí<br /> tưởng tượng.<br /> Sau đó các tiêu đề phụ lại tiếp tục được<br /> khai triển nhỏ hơn nữa, các nội dung được<br /> thể hiện sinh động tùy thuộc vào sự sáng<br /> tạo của giáo viên.<br /> Hình 4<br /> <br /> 110<br /> <br /> ĐẶNG THỊ THUẬN AN<br /> <br /> Bước 4: Kiểm tra các hình ảnh, từ khóa, liên kết<br /> Ở đây, các hình ảnh phải được sử dụng phù hợp với mục đích học tập, tránh gây nhiễu<br /> sự chú ý của học sinh; các từ khóa phải thể hiện chính xác kiến thức; các liên kết về<br /> hình ảnh, phim… phải chuẩn xác để không gây sự lúng túng trong quá trình dạy học; tốt<br /> nhất giáo viên nên đóng gói các thư mục hình ảnh, phim, powerpoint, mind map để<br /> tránh gây ra các lỗi liên kết.<br /> Bước 5: Dùng thử, kiểm tra, điều chỉnh và hoàn thành sơ đồ tư duy (hình 5)<br /> <br /> Hình 5<br /> <br /> Dùng thử nhằm phát hiện những sai sót<br /> về mặt kĩ thuật trong quá trình thiết kế<br /> cũng như về mặt kiến thức, nội dung. Từ<br /> đó, tiến hành điều chỉnh để đảm bảo chất<br /> lượng và phù hợp với từng đối tượng học<br /> sinh. Cụ thể, tùy vào đối tượng học sinh<br /> mà chúng ta có thể tiến hành ôn tập kiến<br /> thức một cách chi tiết hay khái quát,<br /> hướng dẫn học sinh làm các bài tập với<br /> các mức độ khác nhau. Ở đây, nếu tiết<br /> luyện tập oxi- lưu huỳnh sử dụng với đối<br /> tượng trung bình - khá thì các bài tập có<br /> thể chèn thêm các ghi chú về cách giải.<br /> <br /> Bước 6: Viết hướng dẫn sử dụng sơ đồ tư duy<br /> Một sơ đồ tư duy tốt có thể áp dụng đối với nhiều tiết học và hướng tới nhiều người sử<br /> dụng. Tuy nhiên không phải ai cũng biết cách sử dụng. Mặt khác, người lập sơ đồ tư<br /> duy trong quá trình thiết kế có những dụng ý riêng mà người đọc có thể không hiểu hết<br /> được. Vì thế, trong phần hướng dẫn sử dụng cần thiết phải giải thích thêm một số ý mở<br /> rộng và nhấn mạnh những ý quan trọng trong sơ đồ. Do đó, cách tốt nhất là mỗi sơ đồ<br /> phải được kèm theo một giáo án hướng dẫn do người thiết kế tự biên soạn.<br /> 4. KHẢ NĂNG ỨNG DỤNG CỦA SƠ ĐỒ TƯ DUY TRONG VIỆC TĂNG CƯỜNG<br /> HIỆU QUẢ TIẾT LUYỆN TẬP MÔN HÓA HỌC Ở TRƯỜNG THPT<br /> Phương pháp sơ đồ tư duy là phương pháp có tính khái quát cao giúp giáo viên hệ thống<br /> kiến thức, tìm ra các mối liên hệ kiến thức một cách trực quan. Sử dụng sơ đồ tư duy rất<br /> hiệu quả trong giờ luyện tập bởi các tính năng như:<br /> - Tính khái quát: Các kiến thức được chọn lọc đưa vào các nhánh chính của sơ đồ tư<br /> duy là cơ bản nhất, quan trọng nhất của một số bài học, chương. Khi nhìn vào đó, ta sẽ<br /> thấy được tổng thể của các kiến thức, lôgic phát triển của vấn đề và các mối quan hệ<br /> giữa chúng.<br /> - Tính trực quan: Thể hiện ở việc sắp xếp các đường liên hệ rõ, đẹp, bố trí hình khối<br /> cân đối, có thể dùng kí hiệu, màu sắc, đường nét đậm nhạt để nhấn mạnh những nội<br /> dung quan trọng.<br /> <br />