(Dự thảo) Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Địa lý: Nghiên cứu biến động môi trường trầm tích trong Holocen muộn phục vụ quy hoạch phát triển bền vững khu vực cửa sông Đồng Nai

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI<br /> TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN<br /> <br /> Nguyễn Đình Thái<br /> <br /> NGHIÊN CỨU BIẾN ĐỘNG MÔI TRƢỜNG TRẦM TÍCH<br /> TRONG HOLOCEN MUỘN PHỤC VỤ QUY HOẠCH<br /> PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG KHU VỰC CỬA SÔNG ĐỒNG NAI<br /> <br /> Chuyên ngành: Sử dụng và bảo vệ tài nguyên môi trƣờng<br /> Mã số<br /> <br /> : 60851501<br /> <br /> (DỰ THẢO) TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ ĐỊA LÝ<br /> <br /> Hà Nội - 2014<br /> <br /> Công trình được hoàn thành tại: Trường Đại học Khoa học Tự nhiên Đại học Quốc gia Hà Nội<br /> Người hướng dẫn khoa học:<br /> 1. GS.TS Trần Nghi<br /> 2. PGS.TS Đặng Văn Bào<br /> Phản biện 1: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . ……. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br /> Phản biện 2: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . ….. . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br /> Phản biện 3: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . ….. . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br /> Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng cấp Đại học Quốc gia chấm luận án tiến sĩ họp tại:<br /> . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . .<br /> vào hồi<br /> <br /> giờ<br /> <br /> ngày<br /> <br /> tháng<br /> <br /> năm 2014.<br /> <br /> Có thể tìm hiểu luận án tại:<br /> - Thư viện Quốc gia Việt Nam<br /> - Trung tâm Thông tin - Thư viện, Đại học Quốc gia Hà Nội<br /> <br /> 1<br /> <br /> MỤC LỤC<br /> MỞ ĐẦU<br /> .............................................................................................................. 3<br /> Chƣơng 1<br /> TỔNG QUAN CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> BIẾN ĐỘNG MÔI TRƢỜNG TRẦM TÍCH ..................................................................... 5<br /> 1.1<br /> KHÁI NIỆM CHUNG ................................................................................................................... 5<br /> 1.2<br /> TỔNG QUAN VỀ NGHIÊN CỨU BIẾN ĐỘNG MÔI TRƢỜNG TRẦM TÍCH............................. 6<br /> 1.2.1 Tình hình nghiên cứu trên thế giới ............................................................................................. 6<br /> 1.2.2 Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam .............................................................................................. 7<br /> 1.3<br /> PHƢƠNG PHÁP LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ................................................... 8<br /> 1.3.1 Hƣớng tiếp cận ........................................................................................................................... 8<br /> 1.3.2 Các phƣơng pháp nghiên cứu .................................................................................................... 9<br /> Chƣơng 2<br /> CÁC NHÂN TỐ TÁC ĐỘNG ĐẾN SỰ BIẾN ĐỘNG MÔI TRƢỜNG TRẦM TÍCH<br /> KHU VỰC CỬA SÔNG ĐỒNG NAI ............................................................................ 10<br /> 2.1<br /> ẢNH HƢỞNG CỦA CÁC NHÂN TỐ TỰ NHIÊN TỚI BIẾN ĐỘNG MÔI TRƢỜNG ................ 10<br /> 2.1.1 Đặc trƣng địa mạo và ảnh hƣởng của chúng tới biến động môi trƣờng trầm tích................... 10<br /> 2.1.2 Cấu trúc địa chất và tân kiến tạo tới biến động môi trƣờng trầm tích vùng cửa sông Đồng Nai10<br /> 2.1.3 Đặc trƣng khí hậu với biến động môi trƣờng ........................................................................... 13<br /> 2.1.4 Đặc điểm thuỷ văn và hải văn ven bờ ...................................................................................... 13<br /> 2.1.5 Dao động mực nƣớc biển sau pha biển tiến cực đại Flandrian ............................................... 13<br /> 2.1.6 Các nhân tố chi phối quá trình phá hủy ĐBCT biến dần thành cửa sông hình phễu (estuary)<br /> từ 1000 năm đến nay ................................................................................................................ 13<br /> 2.2<br /> ÁP LỰC DO PHÁT TRIỂN KINH TẾ-XÃ HỘI ĐẾN MÔI TRƢỜNG KHU VỰC ....................... 14<br /> 2.2.1 Kinh tế nhân văn ....................................................................................................................... 14<br /> 2.2.2 Tình hình phát triển kinh tế ....................................................................................................... 14<br /> Chƣơng 3<br /> BIẾN ĐỘNG MÔI TRƢỜNG TRẦM TÍCH KHU VỰC CỬA SÔNG ĐỒNG NAI<br /> GIAI ĐOẠN HOLOCEN MUỘN ................................................................................. 14<br /> 3.1<br /> CÁC GIAI ĐOẠN BIẾN ĐỔI MÔI TRƢỜNG TRẦM TÍCH TRONG HOLOCEN ....................... 14<br /> 3.1.1 Lịch sử phát triển địa chất trong Holocen sớm – giữa ............................................................. 14<br /> 3.1.2 Lịch sử phát triển địa chất trong Holocen muộn ....................................................................... 16<br /> 3.1.3 Nhận xét chung ......................................................................................................................... 17<br /> 3.2<br /> BIẾN ĐỔI MÔI TRƢỜNG TRẦM TÍCH THEO PHẠM VI KHÔNG GIAN ................................. 18<br /> 3.2.1 Vật liệu trầm tích vùng hạ lƣu sông Đồng Nai đến cửa Soài Rạp ............................................ 18<br /> 3.2.2 Trầm tích đáy của hệ thống lạch triều sông Thị Vải ................................................................. 18<br /> 3.3<br /> BIẾN ĐỘNG VÙNG CỬA SÔNG VEN BIỂN ............................................................................ 19<br /> 3.3.1 Hiện tƣợng bồi tụ-xói lở ............................................................................................................ 19<br /> 3.3.2 Biến đổi lòng dẫn ...................................................................................................................... 19<br /> 3.3.3 Biến động vùng bờ do hoạt động nhân sinh ............................................................................. 20<br /> Chƣơng 4<br /> Ô NHIỄM MÔI TRƢỜNG TRẦM TÍCH VÙNG CỬA SÔNG ĐỒNG NAI VÀ<br /> ĐỊNH HƢỚNG GIẢI PHÁP KHẮC PHỤC .................................................................... 20<br /> 4.1<br /> ĐẶC ĐIỂM ĐỊA HÓA VÀ Ô NHIỄM MÔI TRƢỜNG TRẦM TÍCH ............................................ 21<br /> 4.2<br /> HIỆN TRẠNG Ô NHIỄM MÔI TRƢỜNG NƢỚC...................................................................... 22<br /> 4.2.1 Ô nhiễm chất hữu cơ ................................................................................................................ 22<br /> 4.2.2 Kim loại nặng ............................................................................................................................ 22<br /> 4.3<br /> MỐI QUAN HỆ GIỮA Ô NHIỄM TRẦM TÍCH VÀ MÔI TRƢỜNG NƢỚC ............................... 24<br /> 4.3.1 Cơ chế tích tụ, lan truyền và vận chuyển chất ô nhiễm ........................................................... 24<br /> 4.3.2 Xu thế biến động ô nhiễm ......................................................................................................... 24<br /> 4.3.3 Đánh giá sức chịu tải môi trƣờng nƣớc .................................................................................... 25<br /> 4.4<br /> ĐỊNH HƢỚNG QUY HOẠCH PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG VÀ GIẢI PHÁP KHẮC PHỤC<br /> Ô NHIỄM MÔI TRƢỜNG ......................................................................................................... 25<br /> 4.4.1 Khái quát về quy hoạch không gian tổng thể ........................................................................... 25<br /> 4.4.2 Định hƣớng giải pháp quy hoạch phát triển bền vững và khắc phục ô nhiễm ......................... 25<br /> KẾT LUẬN<br /> ............................................................................................................ 26<br /> <br /> 2<br /> <br /> MỞ ĐẦU<br /> Hạ lưu sông Đồng Nai là một địa hệ sinh thái vũng vịnh cửa sông Soài Rạp gắn liền với hệ thống<br /> lạch triều sông Thị Vải đang phát triển ở giai đoạn cường thịnh, phá hủy hoàn toàn một đồng bằng châu thổ<br /> (ĐBCT) để biến thành một miền rừng ngập mặn rộng lớn vào loại nhất ở nước ta. Địa hệ này cũng là “bãi<br /> rác” khổng lồ đã và đang tiếp nhận khoảng 480.000 m3/ngày nước thải công nghiệp từ hơn 10.000 doanh<br /> nghiệp, cơ sở thuộc 56 khu công nghiệp (KCN) và khu chế xuất (KCX) trên toàn bộ lưu vực. Ô nhiễm môi<br /> trường hạ lưu khu vực sông Đồng Nai, đặc biệt sông Thị Vải đã vượt quá sức chịu tải của chúng và đã đến<br /> lúc kêu cứu các biện pháp xử lý hữu hiệu để trả lại môi trường sống cho cộng đồng dân cư nơi đây.<br /> Các công trình nghiên cứu hiện nay hầu hết ở mức độ nghiên cứu cơ bản, đánh giá chất lượng môi<br /> trường, khí tượng thủy văn mà vẫn chưa có công trình nào nghiên cứu theo hướng tiếp cận với bản chất và<br /> quy luật tiến hóa của quá trình biến động trầm tích cũng như thủy thạch động lực như một nguyên nhân sâu<br /> xa quyết định sự lan truyền và tập trung ô nhiễm. Trên cơ sở đó đánh giá mức độ ô nhiễm, giải thích quá<br /> trình tích tụ và lan truyền vật chất hữu cơ, nhằm phân vùng ô nhiễm, đánh giá ngưỡng tới hạn và đề xuất các<br /> giải pháp quy hoạch theo định hướng phát triển bền vững. Với cách tiếp cận như trên, nghiên cứu sinh (NCS)<br /> lựa chọn giải quyết luận án “Nghiên cứu biến động môi trường trầm tích trong Holocen muộn phục vụ<br /> quy hoạch phát triển bền vững khu vực cửa sông Đồng Nai” với các mục tiêu và nhiệm vụ được chỉ ra<br /> dưới đây.<br /> Mục tiêu của luận án:<br /> Mục tiêu chính của luận án là:<br />  Xác định được các biến đổi môi trường trầm tích khu vực hạ lưu sông Đồng Nai theo phạm vi không<br /> gian và thời gian từ Holocen muộn đến nay.<br />  Làm rõ nguyên nhân, cơ chế lan truyền, tích tụ và vận chuyển các chất gây ô nhiễm hiện đại dựa trên<br /> các nghiên cứu về thủy-thạch động lực.<br />  Có được các giải pháp định hướng hợp lý trong quy hoạch phát triển bền vững nhằm giảm thiểu thiệt<br /> hại liên quan đến biến đổi vùng cửa sông.<br /> Nội dung nghiên cứu của luận án:<br /> 1/ Thu thập, tổng hợp, đánh giá các dạng số liệu về điều kiện tự nhiên (TN), kinh tế-xã hội (KT-XH)<br /> và môi trường (MT), đồng thời tiến hành khảo sát thực địa, lấy mẫu trầm tích và nước, khảo sát cảnh quan<br /> sinh thái vùng hạ lưu sông Đồng Nai.<br /> 2/ Tiến hành đo bổ sung và đánh giá ảnh hưởng của hoạt động thủy-thạch động lực đến sự hình<br /> thành và biến đổi, thoái hóa địa hệ vùng cửa sông Đồng Nai.<br /> 3/ Phân tích nguyên nhân và cơ chế tích lũy, lan truyền vật chất gây ô nhiễm môi trường nước và<br /> môi trường trầm tích.<br /> 4/ Đề xuất giải pháp khắc phục ô nhiễm theo hướng phát triển bền vững (môi trường-kinh tế-xã hội)<br /> trong khu vực nghiên cứu.<br /> Giới thiệu chung về khu vực nghiên cứu:<br /> Phạm vi vùng cửa sông Đồng Nai được lựa chọn thực hiện trong luận án giới hạn từ hợp lưu của<br /> sông Đồng Nai và sông Sài Gòn tại Nam Cát Lái ra đến cửa Soài Rạp và hệ thống lạch triều sông Thị Vải ra<br /> đến vịnh Gành Rái. Khu vực này bao gồm toàn bộ huyện Nhơn Trạch (Đồng Nai), huyện Cần Giờ (TP.<br /> HCM), và một phần huyện Tân Thành (Bà Rịa-Vũng Tàu), có diện tích khoảng 1.700 km2. Trong hệ thống<br /> sông vùng này sông Nhà Bè, sông Soài Rạp, sông Lòng Tàu, sông Đồng Tranh, sông Thị Vải, Cái Mép là<br /> những con sông có vai trò quan trọng.<br /> 3<br /> <br /> Hình 1.1 Vị trí khu vực nghiên cứu<br /> Cơ sở tài liệu xây dựng luận án:<br /> Luận án được tiến hành dựa trên các kết quả nghiên cứu trực tiếp trong thời gian từ năm 2007 đến<br /> năm 2011. Các đợt khảo sát thực địa, thu thập và phân tích mẫu vật tiến hành trong ba đợt cuối năm 2007,<br /> 2009 và 2011. Khối lượng mẫu trầm tích và mẫu nước được thu thập theo mạng lưới các sông chính, sông<br /> nhánh và hệ lạch triều bao gồm: 100 mẫu trầm tích tầng mặt, mẫu ống phóng; 100 mẫu nước tầng mặt và<br /> tầng đáy. Một số mẫu bùn đáy (20 mẫu) được phân tích tại Trường ĐH Freiburg (CHLB Đức); 10 tuyến đo<br /> sâu hồi âm các sông Nhà Bè, Lòng Tàu, Soài Rạp, Đồng Tranh, Thị Vải và một số lạch triều. Mẫu lỗ khoan<br /> khu vực Cần Giờ, Gò Công được tham khảo và sử dụng từ các báo cáo thuộc đề tài cấp Nhà nước<br /> (KC.09.06/06-10; KC.09.13/11-15)…<br /> Những luận điểm bảo vệ:<br /> Luận điểm 1: Môi trường trầm tích khu vực cửa sông Đồng Nai có sự biến động mạnh trong Holocen<br /> muộn, đặc biệt từ 1.000 năm trở lại đây, trong đó sự dâng cao mực nước biển, các hoạt động của thủy triều,<br /> sóng biển và nhân sinh có sự tác động mạnh nhất dẫn tới phá hủy địa hình cổ trong phạm vi toàn lưu vực.<br /> Luận điểm 2: Ô nhiễm môi trường khu vực cửa sông Đồng Nai có sự gia tăng do ảnh hưởng của điều<br /> kiện tự nhiên (hệ thống lạch triều không còn khả năng tự làm sạch) và xu thế tích dồn các chất ô nhiễm do<br /> các hoạt động nhân sinh.<br /> Những điểm mới của luận án:<br /> i) Kết quả nghiên cứu sẽ là những đóng góp cho nhận biết quy luật phát triển và biến động môi<br /> trường trầm tích khu vực cửa sông theo thời gian và không gian. Đồng thời góp phần làm sáng tỏ mối quan<br /> hệ giữa thời địa tầng và địa tầng phân tập trong Holocen muộn (từ 3.000 năm đến nay) trong mối quan hệ với<br /> sự thay đổi mực nước biển.<br /> 2i) Nghiên cứu quy luật lan truyền và tích lũy ô nhiễm hữu cơ và kim loại nặng lạch triều sông Thị<br /> Vải và cửa sông Đồng Nai trong mối quan hệ với hoạt động thủy thạch động lực.<br /> Ý nghĩa của luận án:<br /> - Về ý nghĩa khoa học:<br /> Kết quả nghiên cứu góp phần hoàn thiện cách tiếp cận địa mạo, cổ địa lý và nghiên cứu địa chất trầm<br /> tích trong giải quyết vấn đề biến động môi trường trầm tích trong Holocen muộn-Hiện đại.<br /> - Về ý nghĩa thực tiễn: những kết quả thu được là cơ sở khoa học giúp cho các nhà quy hoạch hoạch<br /> định được các phương án tổ chức lãnh thổ, triển khai các dự án khả thi trong tương lai, xây dựng các phương<br /> án phòng tránh, giảm thiểu thiệt hại theo định hướng phát triển bền vững.<br /> 4<br /> <br />