Ảnh hưởng của đập thượng nguồn đến diễn biến mặn vùng cửa sông Mê Kong

BÀI BÁO KHOA H C<br /> <br /> NH HƯ NG C A<br /> P THƯ NG NGU N<br /> N DI N BI N M N<br /> VÙNG C A SÔNG MEKONG<br /> Nguy n Th Phương Mai1, Lã Vĩnh Trung1<br /> Tóm t t: Di n bi n m n t i vùng c a sông Mekong ngày càng ph c t p và nh hư ng l n n i<br /> s ng sinh ho t và s phát tri n b n v ng trên BSCL. BSCL n m cu i ngu n sông Mekong nên<br /> b nh hư ng n ng n c a s phát tri n m nh c a các h th ng h , p th y i n trên dòng chính<br /> và dòng nhánh. Trên cơ s phân tích chu i s li u dòng ch y n t i Kratie, Tân Châu – Châu c<br /> và s li u m n th c o t i các c a sông theo các giai o n xây d ng các h , p l n trên dòng<br /> chính Trung Qu c.<br /> làm rõ quá trình thay i t ng lư ng dòng ch y mùa lũ, mùa ki t nh<br /> hư ng n di n bi n xâm nh p m n trong các giai o n thông qua tương quan gi a lưu lư ng nư c<br /> m n t i b n tr m o m n t i b n v trí c a sông<br /> giúp hi u rõ<br /> mùa ki t vào BSCL v i n ng<br /> hơn xu hư ng xâm nh p m n t i các c a sông Mekong.<br /> T khóa: BSCL, Xâm nh p m n, H<br /> p thư ng lưu, Th y i n thư ng lưu,<br /> 1. GI I THI U CHUNG1<br /> ng b ng sông C u Long ( BSCL) là h lưu<br /> c a lưu v c sông Mê Công bao g m 13 t nh thành<br /> ph . BSCL là vùng kinh t tr ng i m phía Nam<br /> có di n tích g n 40 nghìn km2, dân s kho ng 18<br /> tri u ngư i và có hơn 340 km ư ng biên gi i trên<br /> b giáp Campuchia, là khu v c duy nh t c a c<br /> nư c ti p giáp Bi n ông và Bi n Tây v i b bi n<br /> dài 750km, chi m 23% chi u dài b bi n qu c gia.<br /> BSCL không ch là vùng tr ng i m s n xu t<br /> lương th c, trái cây, nuôi tr ng, ánh b t thu , h i<br /> s n c a c nư c, mà còn ư c xác nh là vùng có<br /> ti m năng, th m nh phát tri n công nghi p năng<br /> lư ng, công nghi p th c ph m, phát tri n du l ch và<br /> là vùng s n xu t lương th c tr ng i m qu c gia v i<br /> 50% s n lư ng lương th c c a c nư c và 90% s n<br /> lư ng g o xu t kh u. Chính vì v y duy trì phát triên<br /> nông nghi p b n v ng là nhi m v hàng u c a<br /> vùng v i m c tiêu m b o an ninh lương th c<br /> qu c gia.<br /> Nhưng s phát tri n trên<br /> ng b ng ngày<br /> càng b e d a nghiêm tr ng do vào mùa ki t<br /> hơn 50% di n tích t canh tác s b ng p m n<br /> (B ng 1), còn mùa lũ g n ½ di n tích BSCL b<br /> 1<br /> <br /> Cơ s 2 -<br /> <br /> ng p lũ v i m c ng p kho ng 1- 4m trong th i<br /> gian ng p t 1-6 tháng.<br /> <br /> Hình 1. H th ng th y i n trên dòng chính<br /> sông Mekong<br /> <br /> i h c Th y L i.<br /> <br /> KHOA H C K THU T TH Y L I VÀ MÔI TR<br /> <br /> NG - S 58 (9/2017)<br /> <br /> 157<br /> <br /> Tuy nhiên di n bi n dòng ch y lũ nh ng năm<br /> g n ây có bi n ng l n do s xu t hi n c a6 h<br /> p<br /> th y i n l n trên dòng chính và hơn 50 h<br /> th y i n dòng nhánh (xét n năm 2015) trên<br /> thư ng ngu n b t u t Trung Qu c, Lào, Thái<br /> Lan và Tây Nguyên, Vi t Nam. Dung tích h u<br /> ích c a các h ã có trên lưu v c Mekong lên<br /> kho ng 75 t m3 và d ki n t g n 100 t m3<br /> ng v i 86 h , p theo quy ho ch phát tri n<br /> tương lai n 2020 (B ng 2). ó là nguyên nhân<br /> chính d n n nh ng năm g n ây xu hư ng lũ là<br /> lũ nh và v a do lư ng nư c v mùa lũ gi m<br /> nhi u (Hình 4a). Nhìn l i lũ nh l ch s năm<br /> 2015, m c nư c t i bi n h Tonle Sap ch<br /> t<br /> 5.3m (t i Kampong Luong) ng v i dung tích<br /> vào h kho ng 20 t m3 th p hơn nhi u so v i<br /> bình quân nhi u năm là 40-50 t m3 (To n và<br /> nnk, 2016). T i u ngu n BSCL, m c nư c t i<br /> Tân Châu t 2.29m (trung bình max nhi u năm<br /> 4.08m) th p nh t trong vòng 90 năm. Chính vì<br /> v y dòng ch y ki t xu ng th p ngay t cu i mùa<br /> lũ - u mùa khô k t h p v i mưa k t thúc s m<br /> và tri u cư ng lên cao là nguyên nhân chính cho<br /> hi n tư ng m n năm 2016 là m n xâm nh p s m<br /> và vào sâu trong n i ng (B ng 1).<br /> B ng 1. Chi u dài và di n tích xâm nh p m n<br /> năm 2016<br /> <br /> Hình 2.<br /> <br /> 158<br /> <br /> m n l n nh t t i các tr m o c a<br /> sông Mekong.<br /> <br /> Không ch phân b r ng và sâu theo không<br /> m n năm 2016 cũng tăng l ch<br /> gian mà n ng<br /> s so v i TBNN và năm 2015 như Hình 2, hi n<br /> tư ng này gây khó khăn r t nhi u cho sinh ho t<br /> và s n xu t<br /> BSCL.<br /> D a trên các nghiên c u v xâm nh p m n<br /> thì m c<br /> xâm nh p m n vùng c a sông Mê<br /> Công ph thu c vào các y u t sau: (1) dòng<br /> ch y ki t t thư ng ngu n sông Mekong, (2)<br /> lư ng mưa trên ng b ng, (3) kh năng tr<br /> nư c cu i mùa lũ c a ng b ng, (4) hi n tr ng<br /> s d ng nư c<br /> ng b ng, (5) Hình d ng m t<br /> c t c a sông, (6) di n bi n m c nư c tri u và<br /> (7) hư ng gió vùng c a sông. Trong khuôn kh<br /> bài báo tác gi mu n<br /> c p n s nh hư ng<br /> c a các p th y i n n tình hình xâm nh p<br /> m n c a sông Mekong và thi t l p m i tương<br /> quan gi a lưu lư ng mùa ki t và n ng<br /> m n<br /> t i v trí các c a sông Mekong.<br /> 2. CƠ S S LI U VÀ PHƯƠNG PHÁP<br /> NGHIÊN C U<br /> 2.1. Cơ s s li u:<br /> Phân tích ánh giá thay i di n bi n dòng<br /> ch y lũ và dòng ch y ki t t i Kratie, Tân Châu,<br /> Châu<br /> c d a vào s li u thu th p t các năm<br /> 1982-2016 do Vi n khoa h c th y l i Mi n<br /> Nam và ài khí tư ng th y văn Nam B .<br /> S li u m n c a các tr m c a sông Mekong<br /> t năm 1990 – 2016 thu th p t Công ty khai<br /> thác công trình th y l i Trà Vinh và Vi n khoa<br /> h c th y l i Mi n Nam.<br /> Phương pháp nghiên c u:<br /> S d ng phương pháp phân tích th ng kê,<br /> phân tích s thay i lưu lư ng và n ng<br /> m n<br /> theo t ng giai o n xây d ng các p thư ng<br /> ngu n sông Mekong.<br /> tìm ra s thay i lưu<br /> lư ng, t ng lư ng dòng ch y và m c<br /> thay<br /> i n ng<br /> m n theo các giai o n trên<br /> BSCL: trư c năm 1993; 1993 – 2001, 20022008; 2009-2011; 2012-2015.<br /> S d ng s li u th c o lưu lư ng t i Tân<br /> Châu, Châu c và s li u m n t i các c a sông<br /> Mekong xây d ng tương quan gi a lưu lư ng<br /> vào ng b ng v i n ng m n t i các c a sông.<br /> <br /> KHOA H C K THU T TH Y L I VÀ MÔI TR<br /> <br /> NG - S 58 (9/2017)<br /> <br /> B ng 2. Th ng kê s lư ng h ch a v i<br /> công su t >15MW trên lưu v c sông Mekong<br /> <br /> Hình 3. S p x p th t xây d ng 6<br /> <br /> p thư ng<br /> <br /> ngu n sông Mekong theo năm xây d ng<br /> <br /> 2.2. Phân tích và ánh giá:<br /> 2.2.1 Di n bi n lưu lư ng mùa lũ, ki t theo<br /> các giai o n<br /> Căn c vào các th i o n xây d ng các<br /> th y i n l n ã hoàn thành<br /> <br /> p<br /> <br /> trên dòng chính<br /> <br /> Mekong. Tác gi chia thành 5 giai o n phân<br /> tích t năm 1990 – 2015 và ch xét nh hư ng<br /> c a các h v a và l n có công su t phát i n t<br /> 15MW hay dung tích h t 3 tri u m3 tr lên.<br /> Trư c năm 1992 có 10 h v a và l n ư c xây<br /> d ng nhưng trên các dòng nhánh, trong bài báo<br /> này tác gi ch xét nh hư ng c a các h ,<br /> trên dòng chính nên ch xét có 6 h ,<br /> Hình 3.<br /> <br /> p<br /> <br /> p như<br /> <br /> T Hình 4 (a), t ng lư ng dòng ch y và lưu<br /> lư ng nh lũ t i Kratie gi m d n theo t ng giai<br /> o n t t ng lư ng lũ trung bình là 398,88 t m3<br /> và Qlũmax = 41605m3/s (1993-2001) n t ng<br /> lư ng lũ trung bình là 305,2 t m3 và Qlũmax =<br /> 38019 m3/s (2012-2015). Tuy nhiên trư c năm<br /> 2002 m c<br /> thay i không áng k vì a s<br /> các h có dung tích tích nư c nh bình quân<br /> dư i 2 t m3 (h DaChaoshan tích nư c t năm<br /> 2001) nư c trên dòng chính và kho ng trên 16<br /> t m3 cho kho ng 17 h trên dòng nhánh, giá tr<br /> này khá nh so v i dòng ch y mùa lũ vào lưu<br /> v c kho ng 270,84 t m3 (t T6÷T12/2015) –<br /> 571,52 t m3 (T6÷T12/2000). Trong khi t năm<br /> 2002 n nay thì s lư ng h tăng lên n 56 h<br /> trong ó 4 h trên dòng chính ã có kh năng<br /> tr<br /> n 40,82 t m3.<br /> <br /> Hình 4. Hình a, b là lưu lư ng mùa Lũ; Hình c,d là lưu lư ng mùa ki t t i Kratie, Tân Châu<br /> KHOA H C K THU T TH Y L I VÀ MÔI TR<br /> <br /> NG - S 58 (9/2017)<br /> <br /> 159<br /> <br /> B ng 2 th hi n kh năng tr nư c c a 56 h<br /> lên n g n 20% t ng lư ng dòng ch y mùa lũ<br /> trên lưu v c sông Mekong, ó chính là lý do<br /> cho s thay i dòng ch y lũ trong kho ng 15<br /> năm tr l i, trong ó có 2 giai o n: 2009-2011<br /> và 2012-2015 có t ng lư ng lũ n giá tr nh<br /> lũ u gi m nhanh và lưu lư ng lũ trong tháng 8<br /> còn xu ng m c 22.322m3/s (tbnn), 14.917 m3/s<br /> (2010) và 15.658m3/s (2015) t i Kratie và 15.566<br /> m3/s (tbnn), 11.000 m3/s (2011) và 13.804 m3/s<br /> (2015) t i Tân Châu (Hình 4, a và b) nguyên<br /> nhân do trong giai o n này có s xu t hi n c a<br /> 2 h v i dung tích tr nư c r t l n: Xiaowan<br /> (2010) và h Nuozhadu (2014). Hơn th n a<br /> Hình 4 (a và b), cho th y dòng ch y cu i mùa<br /> lũ, u mùa ki t tháng 11, 12 có xu hư ng ngày<br /> càng th p, m c gi m nh t là giai o n 20122015 i u ó ng nghĩa v i s thi u nư c cho<br /> nông nghi p và y m n u mùa khô. ó là<br /> m t trong các lý do ki n cho m n xâm nh p<br /> ngày càng s m, sâu và n ng<br /> ngày càng cao.<br /> Trong khi dòng ch y mùa lũ có xu hư ng<br /> ngày càng gi m thì vào mùa khô khi các th y<br /> i n Trung Qu c trên dòng chính v n hành phát<br /> i n làm gia tăng dòng ch y ki t kho ng 600800 m3/s. T Hình 4 (c và d), dòng ch y mùa<br /> ki t trong 2 giai o n u 1990-2001 có xu<br /> hư ng th p nh t vào tháng 3, tháng 4 và dòng<br /> ch y u mùa ki t m c trung bình. Nhưng xu<br /> hư ng i rõ r t khi vào giai o n 2009-2011 và<br /> 2012-2015, dòng ch y u mùa ki t gi m nh so<br /> v i các giai o n nhưng dòng ch y gi a mùa<br /> ki t thư ng t tháng 2 n tháng 4 l i tăng<br /> nhi u so v i trung bình các giai o n khác<br /> nguyên nhân có th do các h ch a thư ng<br /> ngu n v n hành phát i n.<br /> Hình 5a và Hình 5b th hi n rõ hơn xu hư ng<br /> gi m gi a ph n trăm dòng ch y lũ so v i t ng<br /> lư ng dòng ch y năm kho ng 5% t năm 19902016. Ngư c l i có th do i u ti t dòng ch y t<br /> các h ch a cho th y i n nên làm gia tăng<br /> dòng ch y vào mùa khô, xu hư ng gia tăng<br /> không nhi u kho ng g n 5% t năm 1990-2016.<br /> Tuy nhiên m c<br /> gia tăng không n nh vì<br /> khá nhi u h ch a ang trong giai o n xây<br /> d ng hay v a hoàn thành nên b t u tích nư c,<br /> 160<br /> <br /> chuy n hư ng dòng ch y hay phát i n v i công<br /> su t th p nh hư ng nhi u n lưu lư ng ki t<br /> trên dòng chính.<br /> ng b ng c a<br /> Hơn th khi dòng ch y lũ v<br /> năm trư c ít thì u mùa khô c a năm k ti p<br /> ph i i di n v i vi c thi u nư c nghiêm tr ng<br /> do lưu lư ng n nh và lư ng nư c lũ tr trên<br /> ng b ng ít như năm lũ 2010- ki t 2011, lũ<br /> 2012- ki t 2013 và i n hình lũ năm 2015- ki t<br /> 2016, xemHình 5a và Hình 5b. ó là nguyên<br /> nhân d n n xâm nh p m n vào sâu, r ng và<br /> n ng<br /> m n cao<br /> ng b ng.<br /> a<br /> <br /> Hình 5a. T ng lư ng dòng ch y mùa ki t, lũ,<br /> c năm Kratie<br /> b<br /> <br /> Hình 5b. T l ph n gi a dòng ki t và lũ<br /> so v i t ng lư ng.<br /> 2.2.2. Di n bi n m n theo các giai o n t i<br /> v trí c a sông Mekong<br /> Tương quan gi a Hình 4c và Hình 6a: dòng<br /> ch y mùa ki t giai o n 90-92 có lư ng nư c<br /> n th p nh t vào tháng 4 và ó cũng là th i<br /> i m giai o n 90-92 t n ng<br /> m n l n nh t<br /> và dòng ch y n ng b ng Hình 4d trong giai<br /> o n này tăng gi m th t thư ng nên di n bi n<br /> m n lúc tăng gi m th t thư ng nh t là gi a<br /> <br /> KHOA H C K THU T TH Y L I VÀ MÔI TR<br /> <br /> NG - S 58 (9/2017)<br /> <br /> tháng 2 n gi a tháng 3. Ngư c l i giai o n<br /> 1993-2001 có t ng lư ng nư c n mùa ki t là<br /> trung bình các giai o n phân tích nên n ng<br /> m n cũng t giá tr g n như trung bình các giai<br /> o n.Nhưng khi s n nh y không kéo dài vì<br /> n giai o n 09-11: dòng ch y mùa ki t t<br /> th p nh t vào các tháng u mùa ki t t tháng 1<br /> n cu i tháng 3 ó là nguyên nhân cho n ng<br /> m n t i v trí c a sông Ti n, sông H u t l n<br /> nh t trong t t c các giai o n vào cu i tháng 3.<br /> Khi so sánh n ng<br /> m n t i 2 tr m o ta th y<br /> m c<br /> xâm nh p m n trên sông Hàm Luông<br /> luôn cao hơn sông H u.<br /> <br /> So sánh gi a các giai o n cho th y xu<br /> hư ng m n ngày càng n s m và n ng<br /> m n<br /> cao kéo dài i u ó nh hư ng r t l n n th i<br /> i m gieo c y trong năm sao cho tránh th i<br /> i m m n nh t và<br /> nư c ng t cho tư i. Vào<br /> u tháng 3 lư ng nư c v<br /> ng b ng tăng hơn<br /> nhi u so v i các giai o n trư c, lư ng nư c<br /> ng t làm gi m m c<br /> xâm nh p m n nên n ng<br /> m n gi m nhi u nh t là trên sông H u. Tuy<br /> nhiên lư ng nư c tăng này không n nh vì nó<br /> ph thu c vào hình th c v n hành phát i n c a<br /> các h thư ng ngu n. N u g p các năm h n<br /> lư ng nư c tích vào h không<br /> cho phát i n<br /> thì ng b ng ph i i di n v i thi u nư c ng t<br /> nghiêm tr ng vào mùa ki t và xâm nh p m n<br /> vào sâu và m nh trong n i ng.<br /> 2.2.3. Thi t l p tương quan gi a lưu lư ng<br /> v<br /> ng b ng và n ng<br /> m n t i các tr m o<br /> <br /> Hình 6a.<br /> m n ngày l n nh t giai o n<br /> t i Tr m An Thu n – Sông Hàm Luông<br /> <br /> Hình 7a. Quan h gi a Q Tân Châu +<br /> Châu c và M n l n nh t tháng 1<br /> <br /> Hình 6b.<br /> m n ngày l n nh t giai o n<br /> t i Tr m Trà Kha – Sông H u<br /> Hình 4a,d và Hình 6b: giai o n 2012-2015<br /> là giai o n khá ph c t p, dòng ch y u mùa<br /> ki t có xu hư ng gi m nhanh ( d c khá l n)<br /> làm cho xâm nh p m n n s m và t n ng<br /> cao u mùa ki t vào kho ng tháng 2 và gi m<br /> d n vào tháng 3 cho n tháng 5. Nguyên nhân<br /> vào u tháng 3 m c nư c mùa ki t tăng hơn<br /> h n so v i trung bình nhi u năm các giai o n<br /> trư c do có lư ng nư c x t các h ph c v<br /> phát i n.<br /> KHOA H C K THU T TH Y L I VÀ MÔI TR<br /> <br /> Hình 7b. Quan h gi a Q Tân Châu +<br /> Châu c và M n l n nh t tháng 2<br /> Như phân tích<br /> trên lưu lư ng, c t nư c<br /> mùa ki t ph thu c r t nhi u vào quy trình v n<br /> <br /> NG - S 58 (9/2017)<br /> <br /> 161<br /> <br />