Ảnh hưởng của toàn cầu hóa đối với việc sử dụng thời gian rỗi từ góc độ văn hóa

ẢNH HƯỞNG CỦA TOÀN CẦU HÓA ĐỐI VỚI VIỆC SỬ DỤNG THỜI GIAN RỖI TỪ GÓC ĐỘ VĂN HÓA Đinh Thị Dung  1. Dẫn nhập Toàn cầu hóa là một xu thế lịch sử. Đây là quá trình diễn tiến vận động qua nhiều thời kỳ và đến nay đã có ảnh hưởng hết sức mạnh mẽ và toàn diện trên tất cả các lĩnh vực đời sống của nhân loại, trong đó có Việt Nam. Khi quá trình phổ biến hóa các giá trị, hoạt động, mô hình… trên các lĩnh vực, đặc biệt là lĩnh vực văn hóa, trên phạm vi thế giới ngày càng gia tăng thì ảnh hưởng và tác động của toàn cầu hóa đến tất cả các ngõ ngách của cuộc sống con người cũng gia tăng theo. Người Việt, và đặc biệt là giới trẻ Việt Nam, đã và đang chịu những tác động sâu sắc của quá trình toàn cầu hóa (văn hóa ) đó. Khi cuộc sống, nhịp sống hiện đại ngày càng gấp gáp khẩn trương, thì việc nhận thức và sử dụng thời gian rỗi cũng đã có những chuyển biến nhất định dưới tác động của thời đại. Từ văn hóa sử dụng thời gian rỗi của thanh niên Việt Nam, chúng ta sẽ nhận diện được rõ nét các ảnh hưởng của toàn cầu hóa đến tuổi trẻ Việt Nam và sự biến đổi của giá trị sử dụng thời gian trong bối cảnh của sự phát triển công nghệ hiện đại. 2. Các vấn đề lý luận Quan niệm về thời gian: Thời gian nói chung là một vấn đề ám ảnh con người từ rất sớm trong lịch sử nhân loại. Thời gian là đối tượng tìm hiểu nghiên cứu của nhiều ngành khoa học, cả tôn giáo…Vậy Thời gian là gì? Trong thành tựu của vật lý học hiện đại, khi công bố phát minh khoa học về thuyết tương đối, A.Enstein đã cho chúng ta thêm những hiểu biết mới mẻ về thời gian.Từ các công trình của ông chúng ta biết được rằng, thời gian là chiều thứ tư của vũ trụ. Thời gian gắn liền với không gian. Thời gian không cố định mà thay đổi cùng sự thay đổi của vận tốc và trọng lực của vật… Trong thuyết tương đối hẹp (1905), A.Enstein cho rằng, không có một thời gian tuyệt đối, duy nhất. Mỗi người có một độ đo thời gian riêng của mình, phụ thuộc vào vị trí của người đó ở đâu, tốc độ chuyển động của người đó… 1 Nói chung mỗi ngành khoa học có một cách hiểu về thời gian, nhưng khó có thể có một định nghĩa về thời gian được. Tựu trung lại chúng ta có thể hiểu thời gian đại để như là một thời kỳ dài, ngắn, không lâu lắm, cho tới “sự kéo dài liên tục vô định”, và cần có sự đo lường thời gian qua lịch pháp (ngày, tháng, năm, thế kỷ…) Thời gian rỗi - Văn hóa thời gian rỗi: Thời gian rỗi là quãng / thời kỳ / giai đoạn dài, hay ngắn mà con người không phải chịu những quy định, nguyên tắc ràng buộc của công việc, và được tự do trong mọi hoạt động của mình để thư giãn, giải tỏa căng thẳng, thoát khỏi áp lực công việc và cuộc sống. Và như vậy, mỗi con người, hay mỗi cộng đồng đều có những khoảng thời gian rỗi của riêng mình và việc nhận thức về điều đó (thời gian rỗi), sử dụng, ứng xử với thời gian đó…đã cho chúng ta một bình diện khá mới từ góc độ văn hóa học. Đó là văn hóa thời gian rỗi. Văn hóa thời gian rỗi là những giá trị mà con người sáng tạo trong môi trường sống của mình (gồm môi trường tự nhiên và xã hội) trong quá trình hoạt động của phạm vi thời gian rỗi. Văn hóa thời gian rỗi cũng có những thành tố như văn hóa nhận thức về thời gian rỗi, văn hóa tổ chức của thời gian rỗi (gồm thời gian rỗi của cá nhân và của cộng đồng), và văn hóa ứng xử đối với thời gian rỗi. Trong thời đại hội nhập và toàn cầu hóa, văn hóa thời gian rỗi cũng có nhiều biến đổi theo sự biến đổi của nội dung và tính chất của thời đại. Bài viết chỉ khai thác một khía cạnh nhỏ về tác động của toàn cầu hóa đối với việc sử dụng thời gian rỗi của phần lớn thanh niên Việt Nam hiện nay 3. Toàn cầu hóa với việc sử dụng thời gian rỗi hiện nay của thanh niên Việt Nam 3.1. Cơ sở dẫn đến những biến đổi về giá trị văn hóa thời gian rỗi Trước hết, đó là xuất phát từ nhu cầu của con người nói chung. Đó là mọi lao động, hoạt động của con người cuối cùng chỉ quy về một mục tiêu là nhằm đáp ứng nhu cầu làm cho cuộc sống ngày càng tốt đẹp hơn, dễ chịu hơn, tiện nghi hơn vật chất hơn và đời sống tinh thần ngày càng phong phú hơn. - Trong vòng vài ba thập niên qua, những tiến bộ về khoa học công nghệ, văn hóa, kinh tế… đã làm cho tất cả các quốc gia trên toàn cầu có những chuyển biến mạnh mẽ về nội dung và tính chất phát triển xã hội. Không gian và thời gian sống của nhân loại đã và đang được cấu trúc lại theo một trật tự của toàn cầu hóa. Việt Nam cũng không nằm ngoài xu thế đó. Nói cách khác, cách mạng khoa học kỹ thuật đã tác động sâu sắc đến văn hóa nói chung và văn hóa sử dụng thời gian rỗi nói riêng của mỗi nền văn hóa và của mỗi cá nhân chúng ta. 2 - Việt Nam đã và đang chịu ảnh hưởng và tác động của những sự kiện xảy ra trên thế giới. Các thói quen, cách sống, kiểu sống của chúng ta cũng dần dà trở nên mang dáng dấp toàn cầu. Không chỉ ăn, ở, mặc, đi lại, mà các kiểu xử lý, sử dụng thời gian nói chung và thời gian rãnh rỗi của chúng ta cũng đang thay đổi theo trào lưu- xu thế của thời đại. Trong những năm gần đây, khi Việt Nam tham gia tích cực hơn vào đời sống sinh hoạt quốc tế, khi những vấn đề toàn cầu được đặt ra ngày càng cấp thiết thì người Việt Nam ngày càng có những nhận thức và tư duy hiện đại hơn. Lối tư duy mới là bệ phóng cho người Việt mở rộng tầm nhìn về thế giới quan, nhân sinh quan. Đây cũng là cơ sở để con người suy ngẫm về những khoảng thời gian thụ hưởng sau những cống hiến qua công việc. Ngày nay, trong đời sống hiện đại thời gian sống và làm việc trở nên gấp gáp, vội vã. Thời kỳ hậu công nghiệp đòi hỏi suy nghĩ tư duy mau lẹ, lối sống nhanh, quan hệ cạnh tranh khẩn trương, cuốn con người vào công việc nên nhu cầu sử dụng thời gian rỗi cũng được đặt ra nghiêm túc và cấp thiết hơn. Những thành tựu của khoa học công nghệ, đặc biệt là công nghệ truyền thông, viễn thông và công nghệ giải trí nghe - nhìn đã thay đổi những thói quen tưởng chừng như bất biến của con người. Đó là những thói quen, lệ thường khi chúng ta rãnh rỗi, khi nghỉ ngơi hay thói quen trong những kỳ nghỉ dài ngày (hè, tết, lễ hội…). Từ đó, xuất hiện xu hướng tiếp nhận và cải biến nhanh chóng nhiều giá trị mới đến từ các nền văn hóa trên thế giới, trong đó có những thay đổi về nội dung và tính chất văn hóa thời gian rỗi. Những biến đổi về hệ giá trị đã góp phần thúc đẩy tiến bộ xã hội, xét theo tiêu chuẩn đáp ứng và phục vụ cho nhu cầu của các chủ thể đang hoạt động trong cộng đồng quốc gia dân tộc. Dấu ấn của công nghệ thông tin được in đậm nét nhất trong thời gian văn hóa và trong văn hóa thời gian rỗi. Trong công nghệ thông tin, thì mạng Internet đã phát huy ảnh hưởng và chi phối văn hóa thời gian rỗi một cách triệt để nhất. Vai trò của Internet, các công nghệ thông tin và truyền thông tác động từ khoa học đến tôn giáo, chính trị, y, nghệ thuật, đạo đức…và cả cuộc sống thư giãn rãnh rỗi đời thường. Có thể nói văn hóa màn hình (cuture de Ľ écran) đã phát huy triệt để trường ảnh hưởng của minh từ nông thôn đến thành thị, từ người già đến người trẻ và cả lứa tuổi thiếu niên nhi đồng. Sự tiến bộ của kỹ thuật hiện đại nói chung đã có tác động toàn diện đến các mặt của đời sống con người. Kỹ thuật số lan tỏa với muôn vàn ứng dụng, ví dụ các phương thức xử lý ảnh số cho ra vô vàn các ảnh ghép, các kỷ xảo truyền hình mà tín hiệu tương tự không thể làm được giúp cho con người có những hoạt động hiệu quả và làm cho họ thư giãn bằng nhiều cách hoặc đam mê đến quên thời gian một cách khó lý giải. Mặt trái của sự phát triển của nền văn minh hiện nay cũng khiến con người có nhiều bất an… Và thế giới hiện đại còn là một thế giới thứ hai vừa kỳ diệu vừa 3 đáng sợ với nhiều biến động và âu lo. Đìều này thôi thúc con người trích quỹ thời gian hữu hạn của đời người để sử dụng tùy thích một pham vi thời gian không bị ràng buộc bởi những công việc và những nguyên tắc. Những nhu cầu của con người trong thời hiện đại đã được đáp ứng bởi những thành tựu văn hóa trong thời gian này. Chính vì thế, vấn đề nội dung và phương thức, dạng thức hoạt động của chủ thể văn hóa trong thời gian rỗi được thực hiện vô cùng phong phú và đa dạng với nhiều biến đổi mang dấu ấn thời đại. 3.2. Thực tiễn sử dụng thời gian rỗi ở Việt Nam - cái nhìn đa chiều Thực tiễn việc sử dụng thời gian rỗi của văn hóa Việt Nam hiện đại in đậm dấu ấn của đặc điểm bối cảnh lịch sử xã hội của thời hội nhập quốc tế và toàn cầu hóa. Văn hóa thời gian rỗi Việt Nam vì thế cũng phản ánh những giá trị chung của Việt Nam và thế giới đương đại. Thứ nhất cơ chế thị trường và việc mở cửa đổi mới ở nước ta đã dẫn đến tâm lý thụ hưởng của một xã hội tiêu dùng hiện đại theo hướng văn minh. Siêu thị ngày càng nhiều, và người dân các thành phố lớn đặc biệt là thanh niên nhiều khi chọn cách giải tỏa áp lực và tiêu phí thời gian rỗi ngắn ngủi trong ngày/ tuần vào trong các siêu thị. Nhiều khi họ vào để ngắm hàng hóa, tự giải quyết tâm lý thể hiện quyền lực người tiêu dùng hơn là mua sắm. Một điều có thể khẳng định là siêu thị ngày càng được ưa chuộng và thời gian rỗi của chúng ta tiêu tốn vào đó không ít.“Việc đông đảo người tiêu dùng TP HCM chuyển hướng chọn mua hàng tại các siêu thị là một tín hiệu đáng mừng cho các siêu thị cũng như lĩnh vực thương mại của TP HCM, bởi thói quen mua sắm của người tiêu dùng ngày càng văn minh, hiện đại hơn,”1 Người ta vào mua sắm, dạo ngắm siêu thị hay ăn uống ở đó gần như là một nhu cầu trong những khoảng thời gian rãnh rỗi, nghỉ ngơi thư giãn, và nhu cầu này tạo nên hiệu ứng góp một phần dẫn đến sự thay đổi trong cách tiêu phí thời gian rỗi. Đồng thời tạo thêm một dạng thức sử dụng thời gian rỗi trong thời hiện đại của một bộ phận cư dân thành phố.Thậm chí bộ phận ngoại ô, nông thôn cũng tiêu phí thời gian rỗi của họ vào trong các siệu thị lớn, nhỏ của các thành phố. Thứ hai, sau hơn 10 năm đổi mới, cuộc sống vật chất của người dân Việt Nam ngày càng đi lên và nhu cầu du lịch phát triển. Đi du lịch luôn là mơ ước của nhiều người sống trong xã hội hiện đại, nhằm tìm kiếm, thư giãn, giải tỏa căng thẳng, hoặc trải nghiệm những cảm xúc mới mẻ ở những cảnh quan mới lạ. Từ trước cho đến nay, đi du lịch luôn được thực hiện trong phạm vi thời gian nhàn rỗi của mọi người, hay trong các dịp lễ tết được nghỉ ngơi. Trong điều kiện kinh tế và hoàn cảnh đất nước “mở cửa” hiện nay, du lịch cũng là một phương án được tính đến nhiều khi con người có thời gian rỗi. Khi 1 http://vietbao.vn/The-gioi-giai-tri/Cac-sieu-thi-qua-tai/50743734/407/ 4 đời sống vật chất đã được cải thiện gấp nhiều lần, thì du lịch chính là một nhu cầu cần thiết của con người sau thời gian làm việc căng thẳng. Đi du lịch thực chất du ngoạn, thưởng ngoạn cảnh vật, danh lam thắng cảnh, các giá trị văn hóa vật chất và tinh thần trong và ngoài nước. Hiện nay, do nhu cầu du lịch phát triển, nên chúng ta thấy đây cũng là thời nở rộ nhiều loại hình du lịch mới. Tiêu biểu như xu hướng du lịch tâm linh, du lịch nghỉ dưỡng, chữa bệnh ngày càng được ưa chuộng. Liên quan đến nhu cầu du lịch là thời gian rỗi người dân tham gia vào các lễ hội. Tính cả năm “nước ta có tới khoảng 9000 lễ hội thuộc đủ các loại và các cấp”2 . Một số lượng lễ hội thu hút khá đông người tham gia vui chơi triền miên và đây cũng là cơ hội để sử dụng và lạm dụng thời gian rỗi. Điều này cũng tạo nên hiệu ứng ngược là “lãng phí tiền của và thời gian mà hầu như ít xảy ra ở các nước phát triển ”3 Tiếp đến, có một nhân tố góp phần không nhỏ trong việc xác định nội dung của thời gian rỗi, trong đông đảo người dân từ nông thôn đến thành thị, từ già đến trẻ, đó là sự hiện diện của nhiều loại hình giải trí hiện đại cho đến các thiết bị cá nhân, cộng đồng công nghệ cao. Chẳng hạn, Karaoke là loại hình giải trí được lựa chọn nhiều trong thời gian rỗi của các lứa tuổi ở Việt Nam. Ngoài ra, không thể phủ nhận sức mạnh quyền lực của loại hình nghệ thuật thứ 8 - Truyền hình. Tỷ lệ thanh niên xem truyền hình, và nghe nhạc hiện nay khá cao. Họ đã tiêu tốn nhiều khoảng thời gian nhàn rỗi của mình vào việc xem truyền hình. Các nội dung thường được chú ý là các game show truyền hình trực tiếp, trực tiếp bóng đá quốc tế (giải ngoại hạng Anh, Tây Ban Nha, Ý…), phim truyện, đặc biệt là phim truyện nhiều tập của Hàn Quốc, Trung Quốc, phim hành động của Tây Âu, Bắc Mỹ… Cũng có bộ phận tham gia trực tiếp vào các trò chơi trên truyền hình trong khoảng thời gian không có việc, chờ việc làm, hay rãnh rỗi như các trò chơi: Chiếc nón kỳ diệu, Trò chơi âm nhạc, Đấu trường 100… Từ năm 2010, với một nghiên cứu của cuộc Điều tra quốc gia về Vị thành niên và Thanh niên Việt Nam (SAVY 2) , chúng ta đã có kết quả là: “Xem tivi và nghe nhạc là 2 lựa chọn chiếm số đông áp đảo với lần lượt là 96,8% và 90,8%. 85% số người được hỏi dùng thời gian rảnh rỗi đi chơi với bạn bè và người yêu, 77% thích đọc sách và 60,9% dành thời gian cho việc chơi thể thao. Tuy nhiên, ngoài các số liệu lạc quan về chuyện sử dụng thời gian rỗi hợp lý của các bạn trẻ kể trên, các tác giả cũng đưa ra những con số khác: 3,3% chọn 2 Nguyễn Văn dân, Con người và văn hóa Việt Nam trong thời kỳ đổi mới và hội nhập, Nxb KHXH, HN, 2009, trang 199. 33 Nguyễn Văn Dân, Con người và văn hóa Việt Nam trong thời kỳ đổi mới và hội nhập, Nxb KHXH, HN, 2009, trang 199. 5