Bài giảng Bản đồ học - ĐH Phạm Văn Đồng

TRƯỜNG ĐẠI HỌC PHẠM VĂN ĐỒNG<br /> KHOA SƯ PHẠM TỰ NHIÊN<br /> <br /> *************<br /> <br /> BÀI GIẢNG<br /> <br /> BẢN ĐỒ HỌC<br /> CAO ĐẲNG SƯ PHẠM ĐỊA LÝ<br /> <br /> Biên soạn: ThS. Lê Đình Phương<br /> <br /> Tháng 12/2013<br /> <br /> LỜI NÓI ĐẦU<br /> Bản đồ học là môn học cung cấp những khái niệm cơ bản về bản đồ và bản đồ<br /> địa lý, vai trò của bản đồ trong nghiên cứu, sản xuất và đời sống, các đặc điểm về<br /> cơ sở toán học của bản đồ, hệ thống ký hiệu đặc thù - ngôn ngữ bản đồ, quá trình<br /> tổng quát hóa bản đồ, các phương pháp biểu hiện bản đồ, phân loại bản đồ và quá<br /> trình biên tập, thành lập bản đồ giáo khoa. Ngoài ra, môn học còn chú trọng rèn<br /> luyện về kỹ năng sử dụng bản đồ thành thạo, các phương pháp nghiên cứu bằng bản<br /> đồ cho sinh viên để phục vụ cho quá trình nghiên cứu, học tập và giảng dạy sau này.<br /> Trong quá trình giảng dạy, do nhận thấy sinh viên gặp một số khó khăn trong<br /> tìm tài liệu học tập cũng như tốn nhiều thời gian để ghi chép. Nhằm tạo điều kiện<br /> cho sinh viên có tài liệu học tập một cách chủ động, chúng tôi biên soạn tập bài<br /> giảng Bản đồ học trên cơ sở những kiến thức trọng tâm của bộ môn, đồng thời bổ<br /> sung những hướng dẫn, tóm tắt cần thiết và hệ thống câu hỏi ôn tập.<br /> Nội dung của đề cương bài giảng được biên soạn dựa trên sự phân bố của<br /> chương trình Cao đẳng Sư phạm ngành Địa lý của trường Đại học Phạm Văn Đồng<br /> (3 tín chỉ), bao gồm những kiến thức khái quát và cơ bản nhất về Bản đồ học. Tài<br /> liệu biên soạn có 7 chương, cụ thể như sau:<br /> Chương 1: Bản đồ học và bản đồ địa lý<br /> Chương 2: Cơ sở toán học bản đồ<br /> Chương 3: Ngôn ngữ bản đồ<br /> Chương 4: Tổng quát hóa bản đồ<br /> Chương 5: Phân loại bản đồ<br /> Chương 6: Bản đồ địa hình và phương pháp sử dụng bản đồ địa hình<br /> Chương 7: Thành lập và sử dụng bản đồ địa lý dùng trong nhà trường.<br /> Để biên soạn bài giảng này, chúng tôi dựa vào tài liệu “Bản đồ học” – giáo<br /> trình Cao đẳng Sư phạm của tác giả Lâm Quang Dốc, NXBĐHP, 2004 và một số tài<br /> liệu khác.<br /> Trong quá trình biên soạn có thể còn vấn đề thiếu sót, rất mong được sự góp ý<br /> của đồng nghiệp và bạn đọc. Xin chân thành cảm ơn.<br /> 2<br /> <br /> Chương 1. BẢN ĐỒ HỌC VÀ BẢN ĐỒ ĐỊA LÝ<br /> Mục tiêu:<br /> - Nắm được khái niệm bản đồ học và bản đồ địa lý<br /> - Nắm được các yếu tố của bản đồ<br /> - Ý nghĩa của bản đồ địa lý.<br /> 1.1. Định nghĩa bản đồ học và bản đồ địa lý<br /> 1.1.1. Khái niệm về bản đồ học<br /> Định nghĩa do Giáo sư K.A. Salishev đưa ra:<br /> “Bản đồ học là khoa học về sự nghiên cứu và phản ánh sự phân bố không<br /> gian, sự phối hợp và sự liên kết lẫn nhau của các hiện tượng tự nhiên và xã hội (cả<br /> những biến đổi của chúng theo thời gian) bằng các mô hình kí hiệu hình tượng đặc<br /> biệt - sự biểu hiện bản đồ”.<br /> - Định nghĩa đã bao hàm trong nó những bản đồ địa lý về Trái Đất và bản đồ<br /> các hành tinh khác.<br /> - Mở rộng đối với tất cả các sản phẩm bản đồ khác như quả cầu địa lý, bản đồ<br /> nổi, biểu đồ khối, bản đồ số v.v...<br /> - Định nghĩa này không những xác định “Bản đồ học” là một khoa học độc lập<br /> thuộc lĩnh vực các khoa học tự nhiên mà còn chỉ ra Phương pháp bản đồ là một<br /> dạng đặc biệt của mô hình hoá.<br /> - Năm 1995, tại Bacxêlôna - Tây Ban Nha, đại hội lần thứ 10 Hội Bản đồ thế<br /> giới đã đưa ra định nghĩa:“Bản đồ học là ngành khoa học giải quyết những vấn đề<br /> lí luận, sản xuất, phổ biến và nghiên cứu về bản đồ”.<br /> Với định nghĩa này, vai trò và chức năng của Bản đồ học được phản ánh rõ<br /> ràng và mở rộng hơn.<br /> Phân biệt khái niệm:<br /> - “Bản đồ học” và “Bản đồ” không phải là đồng nhất.<br /> - Bản đồ học là một môn khoa học trong đó có hệ thống kiến thức lý luận được<br /> tạo ra với sự tham gia của các nhà khoa học thuộc các lĩnh vực khác nhau, là các tác<br /> phẩm khoa học.<br /> - Bản đồ là sự hiện diện điều kiện rất cần thiết cho sự tồn tại và phát triển của<br /> 3<br /> <br /> Bản đồ học.<br /> - Định nghĩa chặt chẽ và hoàn chỉnh do Giáo sư K.A. Salishev đưa ra, được<br /> nhiều người thừa nhận.<br /> - Bản đồ học có đối tượng nhận thức là không gian cụ thể của các đối tượng<br /> địa lý và sự biến đổi của chúng theo thời gian.<br /> - Bản đồ học là khoa học về các bản đồ địa lý. Bản đồ địa lý là đối tượng nhận<br /> thức của khoa học bản đồ.<br /> 1.1.2. Khái niệm về bản đồ địa lý<br /> Từ lâu, người ta thường định nghĩa:<br /> “Bản đồ địa lý là hình vẽ thu nhỏ trên giấy, tương đối chính xác về một khu<br /> vực hay toàn bộ bề mặt Trái Đất”.<br /> - Thứ nhất, định nghĩa như vậy xác thực với mọi bản vẽ về bề mặt Trái Đất,<br /> như bức tranh phong cảnh biểu hiện địa phương bằng các phương pháp và phương<br /> tiện của nghệ thuật tạo hình, hoặc một bức ảnh chụp địa phương.<br /> - Thứ hai, nó chỉ giới hạn ở sự biểu hiện bề mặt Trái Đất, trong khi đó những<br /> bản đồ hiện nay có khả năng biểu hiện nhiều đối tượng, hiện tượng tự nhiên, kinh tế<br /> - xã hội không chỉ nhìn thấy như núi, sông, rừng, biển mà còn cả những hiện tượng<br /> không nhìn thấy như nhiệt độ, áp xuất không khí, các mối quan hệ giữa các hiện<br /> tượng và những hiện tượng không cảm thấy như từ trường Trái Đất. Không chỉ biểu<br /> hiện những đối tượng, hiện tượng phân bố trên bề mặt đất mà cả những đối tượng<br /> nằm sâu trong lớp vỏ Trái Đất (cấu tạo địa chất - khoảng sản), trong lớp khí quyển<br /> và cả những biến đổi của chúng theo thời gian. Phương pháp biểu hiện bản đồ cũng<br /> không giống với các phương pháp biểu hiện các tranh ảnh địa lý.<br /> Theo K. A. Xalishev:<br /> “Bản đồ địa lý là những biểu hiện thu nhỏ, được qui định về mặt toán học, có<br /> tính chất hình ảnh - kí hiệu và được khái quát hoá bề mặt Trái Đất lên trên mặt<br /> phẳng. Những biểu hiện này trình bày sự phân bố, tình trạng và các mối liên hệ của<br /> những hiện tượng tự nhiên và xã hội khác nhau, cả những biến đổi của chúng theo<br /> thời gian, đã được lựa chọn và nêu đặc trưng phù hợp với mục đích của từng bản<br /> đồ cụ thể”.<br /> <br /> 4<br /> <br /> 1.2. Các tính chất cơ bản của bản đồ địa lý<br /> 1.2.1. Cơ sở toán học<br /> Phương pháp toán học đảm bảo nguyên tắc và quy luật chuyển bề mặt tự nhiên<br /> của Trái Đất lên mặt phẳng bản đồ.<br /> Chiếu bề mặt tự nhiên của Trái Đất lên mặt elipxoid Trái Đất, tiếp đó thu nhỏ<br /> bề mặt elipsoid Trái Đất đến mức cần thiết có thể quan sát được. Cuối cùng, bằng<br /> một trong các phép chiếu hình khai triển bề mặt elipsoid đó lên trên mặt phẳng.<br /> Cơ sở toán học của bản đồ gồm có cơ sở trắc địa, tỉ lệ và phép chiếu bản đồ.<br /> 1.2.2. Hệ thống kí hiệu của bản đồ<br /> - Hệ thống kí hiệu bản đồ là phương tiện đặc biệt để phản ánh toàn bộ hoặc<br /> những khía cạnh nhất định của đối tượng. Phương tiện chủ yếu của nó là những yếu<br /> tố đồ họa và màu sắc.<br /> - Hệ thống kí hiệu bản đồ hay gọi là ngôn ngữ bản đồ đảm bảo sự ghi nhận nội<br /> dung, hình dáng và vị trí không gian của đối tượng, đồng thời phản ánh sự phân bố<br /> không gian, quy luật phát triển của đối tượng theo thời gian.<br /> - Trên từng bản đồ thì ngôn ngữ bản đồ được giải thích và sắp xếp có logic<br /> trong bản chú giải, song hình ảnh thực tại mà nó tạo nên thì lại ở trong khung của<br /> bản đồ.<br /> 1.2.3. Sự tổng quát hóa nội dung biểu hiện<br /> Là quá trình chọn lựa và phân cấp đối tượng cần phản ánh lên bản đồ trong đó<br /> có sự cân đối hài hòa các thành phần của một yếu tố và giữa các yếu tố nội dung<br /> khác nhau nhằm đảm bảo phản ánh chính xác bản chất của đối tượng và đáp ứng tối<br /> ưu những yêu cầu đã đặt ra.<br /> 1.2.4. Tính trừu tượng<br /> Bản đồ có tính trừu tượng vì nó thể hiện các đối tượng đã được tổng quát hóa<br /> và đưa lên bản đồ ở dạng quy ước.<br /> 1.2.5. Tính đơn vị<br /> Mỗi một điểm trên bản đồ chỉ tương ứng với một điểm nhất định trên thực địa,<br /> đồng thời mỗi kí hiệu có một ý nghĩa nội dung riêng; điều đó làm cho bản đồ có<br /> tính đơn vị.<br /> <br /> 5<br /> <br />