Bài giảng Pháp luật đại cương - ĐH Phạm Văn Đồng

TRƢỜNG ĐH PHẠM VĂN ĐỒNG<br /> KHOA LÝ LUẬN CHÍNH TRỊ<br /> <br /> BÀI GIẢNG<br /> HỌC PHẦN: PHÁP LUẬT ĐẠI CƢƠNG<br /> (Dùng cho bậc ĐH&CĐ)<br /> <br /> BIÊN SOẠN: G.V HUỲNH KIM HOA<br /> <br /> 1<br /> <br /> GiỚI THIỆU TÀI LiỆU HỌC TẬP<br /> 1) Giáo trình Pháp luật đại cƣơng, ( Dùng trong các trƣờng trƣờng đại học, cao đẳng và<br /> trung cấp chuyên nghiệp), Lê Minh Toàn (Chủ biên), Nxb Chính trị quốc gia, 2010.<br /> 2) Giáo trình Pháp luật (dùng trong các trƣờng CĐSP), Trần Văn Thắng (chủ biên) Nxb<br /> ĐHSP 2007.<br /> 3) Pháp luật đại cƣơng, Đoàn Công Thức, Nguyễn Thị Bé Hai, Nxb ĐH Quốc gia, TP<br /> HCM 2009.<br /> 4) Giáo trình Nhà nƣớc và pháp luật, trƣờng ĐHKHXÃ HỘI &NV, khoa luật, Nguyễn<br /> Cửu Việt, Nxb ĐHQG Hà Nội.<br /> 5) Giáo trình pháp luật, Bộ GD&ĐT, dự án đào tạo giáo viên THCS, Nxb ĐHSP 2007<br /> Chƣơng I<br /> MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN<br /> CƠ BẢN VỀ NHÀ NƢỚC<br /> 1.1 Nguồn gốc của nhà nƣớc<br /> 1.1.1 Quan điểm phi mácxít về nguồn gốc nhà nƣớc<br /> * Thuyết Thần học: Nhà nƣớc do Thƣợng đế ( Chúa trời) tạo ra → nhà nƣớc tồn tại<br /> trong mọi xã hội, nhà nƣớc có sức mạnh siêu nhiên → con ngƣời phải phục tùng nhà<br /> nƣớc<br /> * Thuyết Gia trƣởng:<br /> - Nhà nƣớc ra đời là kết quả của sự phát triển quyền gia trƣởng trong gia đình.<br /> - Nhà nƣớc có trong mọi xã hội.<br /> * Thuyết khế ƣớc xã hội<br /> - Nhà nƣớc ra đời từ sự ký kết hợp đồng của tất cả thành viên trong xã hội. Theo<br /> hợp đồng, nhà nƣớc phải có trách nhiệm duy trì trật tự xã hội, bảo vệ lợi ích cho tất cả<br /> mọi ngƣời. Nếu nhà nƣớc không làm tròn nghĩa vụ của mình (vi phạm hợp đồng) →<br /> dân có quyền xóa bỏ hợp đồng (xóa bỏ nhà nƣớc) ký kết hợp đồng khác (Tạo ra nhà<br /> nƣớc mới)<br /> * Thuyết tâm lý:<br /> Nhà nƣớc ra đời do tâm lý của ngƣời nguyên thủy luôn muốn phụ thuộc vào các<br /> thủ lĩnh, giáo sĩ → tổ chức ra nhà nƣớc để lãnh đạo xã hội.<br /> * Thuyết vũ lực:<br /> nhà nƣớc là kết quả của việc sử dụng bạo lực giữa các thị tộc → thị tộc chiến<br /> thắng thiết lập bộ máy nô dịch kẻ thất bại → bộ máy đó phát triển thành nhà nƣớc.<br /> * Kết luận: Các quan điểm phi mácxit đã tách rời nhà nƣớc với sự vận động, phát triển<br /> của xã hội loài ngƣời; không nhìn thấy nguyên nhân vật chất đẫn đến sự xuất hiện của<br /> nhà nƣớc; cho rằng nhà nƣớc là hiện tƣợng tồn tại vĩnh cửu, bất biến.<br /> 1.1.2 Học thuyết Mác-Lênin về nguồn gốc nhà nƣớc<br /> Chủ nghĩa Mác-LN cho rằng:<br /> - Nhà nƣớc là hiện tƣợng xã hội có quá trình phát sinh, phát triển và tiêu vong.<br /> 2<br /> <br /> - Nhà nƣớc nảy sinh từ trong chế độ Cộng sản nguyên thủy, khi xã hội này phát triển<br /> đến một giai đoạn nhất định.<br /> - Nhà nƣớc sẽ tiêu vong khi những điều kiện khách quan cho sự tồn tại, phát triển của<br /> nhà nƣớc mất đi.<br /> 2.1 Xã hội Cộng sản nguyên thuỷ và tổ chức Công xã - thị tộc<br /> * Cơ sở kinh tế:<br /> - Dựa trên chế độ sở hữu chung về tƣ liệu sản xuất (chƣa có tƣ hữu) và phân phối bình<br /> quân sản phẩm lao động.<br /> Vì sao xã hội Cộng sản nguyên thủy chƣa có tƣ hữu?<br /> * Cơ sở xã hội: Tổ chức rất đơn giản.<br /> - Thị tộc là tế bào của xã hội, là cộng đồng dân cƣ dựa trên quan hệ huyết thống.<br /> - Mọi ngƣời trong Thị tộc bình đẳng, hợp tác, không có sự phân biệt giàu nghèo.<br /> - Hội đồng thị tộc đƣợc bầu ra giữ vai trò quản lý, điều hành công việc, sinh hoạt của<br /> công xã thị tộc. Đây là tổ chức đầu tiên của xã hội loài ngƣời, Hội đồng thị tộc đã có<br /> quyền lực nhƣng là quyền lực xã hội, hoà nhập hoàn toàn vào dân cƣ.<br /> → xã hội Cộng sản nguyên thủy ở giai đoạn này chƣa có sự phân chia giai cấp.<br /> Tóm lại: Từ cơ sở kinh tế và cơ sở xã hội của xã hội Cộng sản nguyên thủy →<br /> nhà nƣớc chƣa xuất hiện, xã hội chỉ có duy nhất tổ chức Hội đồng thị tộc, giữ vai trò<br /> quản lý, duy trì trật tự xã hội lúc bấy giờ.<br /> 2.2 Xã hội Cộng sản nguyên thủy tan rã - nhà nước xuất hiện<br /> - Khi công cụ lao động bằng sắt xuất hiện → năng xuất lao động tăng vọt → của cải vật<br /> chất dồi dào → xã hội đã có của cải dƣ thừa → một số ngƣời có khả năng đã chiếm đoạt<br /> làm thành của riêng: chế độ tƣ hữu xuất hiện.<br /> - Sản xuất phát triển, đòi hỏi phải có sự phân công lao động xã hội. Thời kỳ cuối của xã<br /> hội Cộng sản nguyên thủy đã diễn ra 3 lần phân công lao động xã hội. Cứ sau mỗi lần<br /> phân công lao động xã hội thì chế độ tƣ hữu càng đƣợc củng cố, phát triển.<br /> - Khi chế độ tƣ hữu xuất hiện → xã hội phân hóa thành ngƣời nghèo, kẻ giàu → giai<br /> cấp xuất hiện, đó là những giai cấp đối kháng nhau → mâu thuẫn giai cấp đã dẫn đến<br /> những cuộc xung đột ngày càng quyết liệt. Trong hoàn cảnh đó, tổ chức Hội đồng thị<br /> tộc không còn phù hợp nữa. Xã hội đòi hỏi phải có tổ chức mới khác với Hội đồng thị<br /> tộc → Tổ chức mới đã ra đời - đó chính là nhà nƣớc.<br /> Nhà nƣớc đầu tiên trong xã hội loài ngƣời là nhà nƣớc chiếm hữu nô lệ.<br /> Kết luân: nhà nƣớc chỉ xuất hiện khi xã hội Cộng sản nguyên thủy có đủ các tiền<br /> đề:<br /> + Về kinh tế: có chế độ tƣ hữu<br /> + Về xã hội: phân hoá thành giai cấp đối kháng.<br /> 1.2 Đặc điểm (đặc trƣng) của nhà nƣớc<br /> 1.2.1 Đặc trưng của nhà nước:<br /> - Nhà nƣớc thiết lập một quyền lực công cộng đặc biệt, tách khỏi dân cƣ, chỉ nằm trong<br /> tay giai cấp thống trị;<br /> 3<br /> <br /> - Nhà nƣớc phân chia dân cƣ theo lãnh thổ thành các đơn vị hành chính không phụ<br /> thuộc vào huyết thống, chính kiến, nghề nghiệp hay giới tính;<br /> - Nhà nƣớc có chủ quyền quốc gia;<br /> - Nhà nƣớc ban hành pháp luật và quản lý xã hội bằng pháp luật;<br /> - Nhà nƣớc quy định thuế và thực hiện việc thu thuế mang tính bắt buộc.<br /> 1.2.2. Ý nghĩa nghiên cứu:<br /> Giúp hiểu rõ hơn về bản chất nhà nƣớc và phân biệt đƣợc tổ chức nhà nƣớc với<br /> các tổ chức xã hội khác.<br /> 1.3 Bản chất của Nhà nƣớc<br /> 1.3.1 Tính giai cấp của Nhà nước<br /> - Nhà nƣớc là bộ máy cƣỡng chế đặc biệt nằm trong tay giai cấp cầm quyền, là công cụ<br /> sắc bén nhất để thực hiện sự thống trị giai cấp. (trấn áp đặc biệt của giai cấp này đối với<br /> giai cấp khác).<br /> - Sự thống trị của giai cấp này đối với giai cấp khác thể hiện ở ba loại quyền lực:<br /> + Quyền lực về kinh tế.<br /> + Quyyền lực về chính trị.<br /> + Quyền lực về tƣ tƣởng.<br /> Giai cấp thống trị chỉ thực hiện đƣợc các quyền trên thông qua Bộ máy nhà nƣớc<br /> * Lƣu ý<br /> - Bản chất nhà nƣớc bóc lột khác với nhà nƣớc nƣớc XHCN<br /> - Lênin: “Nhà nƣớc XHCN là nhà nƣớc kiểu mới, không còn là nhà nƣớc theo đúng<br /> nghĩa của nó nữa, mà chỉ là nửa Nhà nƣớc”.<br /> 1.3.2 Tính xã hội của nhà nƣớc (vai trò xã hội)<br /> - Thể hiện qua tính phục vụ cộng đồng, bảo đảm lợi ích chung của xã hội (còn gọi là<br /> dịch vụ công).<br /> - Nhà nƣớc đảm bảo lợi ích của các giai cấp, tầng lớp khác trong xã hội, (khi không<br /> mâu thuẫn căn bản với lợi ích của giai cấp thống trị).<br /> * Định nghĩa nhà nƣớc:<br /> Nhà nƣớc là tổ chức đặc biệt của quyền lực chính trị, có bộ máy chuyên làm<br /> nhiệm vụ cƣỡng chế và thực hiện các chức năng quản lý, nhằm duy trì trật tự xã hội, bảo<br /> vệ địa vị và lợi ích của giai cấp thống trị trong xã hội có giai cấp.<br /> 1.4 Kiểu nhà nƣớc<br /> 1.4.1 Khái niệm kiểu nhà nước<br /> Kiểu nhà nƣớc là tổng thể những dấu hiệu (đặc điểm) cơ bản của nhà nƣớc, thể<br /> hiện bản chất giai cấp, vai trò xã hội và những điều kiện phát sinh, tồn tại và phát triển<br /> của nhà nƣớc trong một hình thái kinh tế - xã hội nhất định.<br /> Trong lịch sử xã hội có giai cấp đã tồn tại 4 hình thái kinh tế - xã hội → 4 kiểu<br /> nhà nƣớc:<br /> + Kiểu nhà nƣớc chủ nô;<br /> + Kiểu nhà nƣớc phong kiến;<br /> + Kiểu nhà nƣớc tƣ sản;<br /> 4<br /> <br /> + Kiểu nhà nƣớc xã hội chủ nghĩa.<br /> * Nhận xét các kiểu nhà nƣớc trên?<br /> - Kiểu nhà nƣớc chủ nô, phong kiến, tƣ sản đều là những kiểu nhà nƣớc bóc lột, đựơc<br /> xây dựng dựa trên chế độ tƣ hữu về tƣ liệu sản xuất, duy trì sự thống trị của giai cấp bóc<br /> lột đối với đa số quần chúng nhân dân lao động.<br /> - Kiểu nhà nƣớc xã hội chủ nghĩa là kiểu nhà nƣớc mới và là kiểu nhà nƣớc cuối cùng<br /> trong lịch sử, có bản chất khác hẳn các kiểu nhà nƣớc bóc lột. Chỉ là “một nửa nhà<br /> nƣớc”<br /> 1.4.2 Các kiểu nhà nước trong lịch sử<br /> 1.4.2.1 Nhà nước chủ nô (chiếm hữu nô lệ)<br /> - Là nhà nƣớc đầu tiên trong lịch sử<br /> - Cơ sở kinh tế: chế độ sở hữu của chủ nô về tƣ liệu sản xuất và ngƣời nô lệ.<br /> - Kết cấu giai cấp:<br /> + Giai cấp chủ nô: chiếm thiểu số nắm trong tay toàn bộ tƣ liệu sản xuất.<br /> + Giai cấp nô lệ: chiếm đa số, sản xuất ra của cải vật chất, nhƣng chỉ là “công cụ biết<br /> nói” phụ thuộc hoàn toàn vào chủ nô.<br /> + Tầng lớp thợ thủ công, dân tự do: bị chủ nô chi phối về kinh tế, chính trị, tƣ tƣởng.<br /> - Bản chất: nhà nƣớc chủ nô là công cụ bạo lực để duy trì sự thống trị và bảo vệ lợi ích<br /> của giai cấp chủ nô, đàn áp nô lệ và những ngƣời lao động khác.<br /> - Chế độ chiếm hữu nô lệ có 2 loại hình:<br /> + Chế độ chiếm hữu nô lệ cổ điển (Hy-La): Nô lệ là lực lƣợng lao động chủ yếu.<br /> Nô lệ mâu thuẫn với chủ nô rất gay gắt.<br /> + Chế độ chiếm hữu nô lệ gia trƣởng (phƣơng đông cổ đại): Mang nhiều tàn dƣ của chế<br /> độ công xã thị tộc. Nô lệ chƣa phải là lực lƣợng lao động chính mà chủ yếu để phục<br /> dịch gia đình chủ nô, nông nô mới là lực lƣợng lao động chính.<br /> - Chức năng của nhà nƣớc chủ nô:<br /> + Về đối nội: bảo vệ, củng cố quyền lực, lợi ích của giai cấp chủ nô, đàn áp sự phản<br /> kháng của nô lệ bằng bạo lực. nhà nƣớc tổ chức 1 số hoạt động quản lý đất đai, khai<br /> hoang mở rộng diện tích, xây dựng các công trình thuỷ nông.<br /> + Về đối ngoại: nổi bật là tiến hành các cuộc chiến tranh xâm lƣợc nhằm cƣớp bóc của<br /> cải, bắt tù binh về làm nô lệ, mở rộng phạm vi thống trị.<br /> 1.4.2.2 Kiểu nhà nước phong kiến<br /> - Cơ sở kinh tế: dựa trên chế độ sở hữu của giai cấp địa chủ, phong kiến đối với tƣ liệu<br /> sản xuất (chủ yếu là ruộng đất)<br /> - Kết cấu giai cấp:<br /> + Giai cấp địa chủ: chia nhiều đẳng cấp (công, hầu, bá, tử, nam tƣớc) gắn liền<br /> với số lƣợng điền trang, thái ấp.<br /> + Giai cấp nông dân: không có hoặc có rất ít ruộng đất → phải phụ thuộc vào địa<br /> chủ.<br /> + Thợ thủ công, thƣơng nhân: khó phát triển trong quan hệ sản xuất phong kiến.<br /> - Bản chất: nhà nƣớc phong kiến là công cụ của g/c địa chủ phong kiến, thực hiện<br /> 5<br /> <br />