Bàn về thuật ngữ nhãn khoa: Mi, mí và thể mi

4. Diễn đàn<br /> <br /> BÀN VỀ THUẬT NGỮ NHÃN KHOA:<br /> MI, MÍ VÀ … THỂ MI<br /> NGUYỄN DUY TÂN<br /> <br /> Trong bài này chúng tôi xem xét tiếp đến những từ đã và đang được dùng lẫn lộn<br /> với nhau trong việc đặt tên, làm danh từ giải phẫu của mắt, chẳng những đã khiến cho<br /> tiếng nhãn khoa không thống nhất trên cả nước mà còn làm sai lệch ngữ nghĩa tiếng<br /> Việt.<br /> MI HAY MÍ CỦA MẮT?<br /> Thực ra, từ mi (mắt) vốn được dùng trong tiếng Việt phổ thông và được lấy làm<br /> thuật ngữ ở miền Bắc (trước thống nhất), ứng với gốc Latinh (L): palpebra và gốc Hy<br /> Lạp (Hy): blepharon. Từ điển Y Dược Pháp-Việt 1976 [16] ghi: paupière (Lt. palpebra)<br /> = mi mắt; palpébral = (thuộc) mi mắt; artère palpébrale = động mạch mi mắt, và<br /> blépheroplastie = (thủ thuật) tạo mi.<br /> Tuy nhiên ở miền Nam (dưới chế độ cũ), các nhà nhãn khoa lại đề xuất từ mí<br /> (mắt) để gọi bộ phận giải phẫu này [4]. Từ đó danh từ mí được áp dụng rộng rãi và lưu<br /> truyền đến ngày nay ở phía Nam, không chỉ trong nhãn khoa mà cả giải phẫu học, thậm<br /> chí còn ảnh hưởng đến vài người ở Bắc [8,14]. Có lẽ các tác giả đầu tiên đã nghĩ rằng từ<br /> mí này phù hợp với tiếng dân gian ở đây hơn. Nhưng tiếc rằng thực tế không phải như<br /> vậy, nếu xem xét ngữ nghĩa đích thực của từng từ: mi và mí.<br /> <br /> Mi<br /> Từ điển Tiếng Việt 2000<br /> mi là:<br /> 1.<br /> <br /> [27]<br /> <br /> cũng như Đại từ điển Tiếng Việt<br /> <br /> [28]<br /> <br /> đều giải nghĩa<br /> <br /> Mảng da bảo vệ mắt, cử động được, khép mở tự nhiên. (Thí dụ) Khép mi<br /> mắt. Mi sưng húp vì thiếu ngủ [đáng lẽ nói “vì khóc nhiều” thì “lâm sàng”<br /> hơn. NDT.]<br /> <br /> 2.<br /> <br /> Lông mi (nói tắt). (Td) Hàng mi cong.<br /> <br /> 97<br /> <br /> Ứng dụng từ mi vào thuật ngữ y học, làm danh từ giải phẫu để gọi phần phụ cận<br /> đó của mắt là chính xác và hoàn toàn phù hợp với ngữ nghĩa của tiếng Việt phổ thông.<br /> Về mặt giải phẫu học, từ mi cũng không có nghĩa nào khác.<br /> Nhưng có một chữ Hán, đọc theo âm Hán-Việt là “mi”, có nghĩa: lông mày. Từ<br /> này chỉ gặp trong văn học cổ, luôn luôn trong dạng thành ngữ, như nga mi: lông mày<br /> (dài và cong) như râu con (bướm) ngài; liễu mi: lông mày như lá liễu; tu mi: râu (và)<br /> lông mày (rậm), chỉ người đàn ông [29,31]. Những thành ngữ gốc Hán ấy đã được Việt<br /> hoá hoàn toàn trong văn học nước ta: mày ngài (“Khuôn trăng đầy đặn, nét ngài nở<br /> nang” – Truyện Kiều); mày liễu (“Thấy con mày liễu mặt hoa võ vàng” – Tống TrânCúc Hoa); mày râu (“Anh hùng đâu cứ phải mày râu” – Tố Hữu) v.v… Cho nên hiện<br /> nay chữ “mi” nghĩa Hán không có mặt trong tiếng Việt đương đại (còn người Hoa thì<br /> nói là méi – theo phiên âm TQ). Vậy không cần thiết phải tránh nhầm lẫn với chữ mi<br /> Việt có định nghĩa như trên, bằng cách thay chữ mi bằng chữ mí.<br /> <br /> Mí<br /> Còn mí là một từ cũng đã có nghĩa rõ ràng, như được giải trong Từ điển Tiếng Việt<br /> 2000 và Đại từ điển Tiếng Việt (sđd):<br /> 1.<br /> Mí: Nếp gấp của mi mắt. (Td) Mắt một mí.<br /> 2.<br /> Mí: (phương ngữ) Rìa, bìa, mép ngoài cùng (hoặc) mức, ranh. (Td) Mí làng;<br /> gặp nhau ở mí rừng, đứng sát mí nước đợi đò; kéo mí chăn đắp lên cổ.<br /> (Nghĩa bóng): chút ít ở phía ngoài: nói mí như vậy người ta cũng hiểu.<br /> Với nghĩa 1, “mắt một mí” là một thí dụ điển hình, chứng minh “mí” không phải<br /> là cả mi mắt, và từ mí không thay thế được cho mi. Bởi vì, nếu thực sự làm được như<br /> vậy (gọi mi là “mí”) thì lời nói phổ thông kia phải ám chỉ một con mắt không bình<br /> thường: mỗi mắt bình thường đều có một cặp “mí” (trên và dưới), mắt chỉ có một mí là<br /> con mắt … mang dị tật bẩm sinh. Trái lại câu dân gian “đôi mắt bồ câu một mí” chính là<br /> mô tả nét đẹp đặc trưng của đôi mắt Á đông (ở người phương Tây mi mắt luôn có hai<br /> nếp, ta gọi là “mí đôi”). Cho nên trong nước đã có lúc người ta đua nhau đi “cắt mí” để<br /> tạo cho mi mắt một nếp thứ hai (giống “đầm”). Vậy mí chỉ là một nếp của da mi, một<br /> “mép” da đúng với nghĩa rộng của từ mí (nghĩa 2).<br /> Trong nghĩa 2 này, mí chỉ thường dùng tại một số địa phương (phương ngữ).<br /> Ngoài các thí dụ của từ điển, ở Nam bộ người ta còn nói “mí chiếu”, “hớt mí” (xén cho<br /> bằng) hoặc với nghĩa bóng: “sát mí” (hạn định). Hiện thời đang có một từ khá phổ biến,<br /> thường thấy trên báo chí (cả nước) và cũng rất tiêu biểu, là “bật mí” = chỉ hé mở, tiết lộ<br /> một chút thôi về một việc đang giữ kín. Như vậy mí luôn luôn có nghĩa gợi ý “ở phía<br /> ngoài cùng của một bề mặt”, tương tự như “mé” hay “bờ”, và phù hợp với nếp da của<br /> mi mắt (nghĩa 1).<br /> <br /> 98<br /> <br /> Vậy “mí mắt” là gì?<br /> Có bạn hỏi: “Trên thực tế nhiều khi nghe người ta cũng nói “mí mắt”, vì sao?”<br /> Quả là có như vậy. Tiếng đó có thể lý giải với 3 loại nguyên nhân thực tiễn: có<br /> khả năng là do cả ba hợp lại, nhưng có lẽ chủ yếu là nguyên nhân thứ nhất.<br /> 1.<br /> Nguyên nhân này là hiện tượng nói “méo âm” gọi là “nói trại” (không phải<br /> “nói đớt”, tức “nói ngọng”). Theo các từ điển tiếng Việt [27,28] nói trại là “nói trệch sang<br /> âm khác gần giống với âm gốc”. Hiện tượng này khá phổ biến ở Nam bộ, thí dụ: (nói,<br /> làm) sai thành sái, (viết) thư thành thơ, (lắp, đeo) kính thành kiếng, (mắc) bệnh thành<br /> bịnh, (nổi) mụn thành mụt và mi (mắt) thành mí mắt.<br /> 2.<br /> Nói tắt “mí (của mi) mắt” = mí mắt. Ở đây từ mí vẫn giữ nguyên nghĩa là<br /> rìa, mép, hay bờ… Vậy mí = bờ (mi mắt) và “mí mắt” chỉ là bờ của mi mắt. Ở Nam bộ<br /> lối nói tắt rút ngắn cũng rất phổ biến, còn có kiểu này nữa: anh ấy thành “ảnh” (đã<br /> đành), chị ấy thành “chỉ”, cô ấy thành “cổ”, “ổng bả”, (thằng) “chả” (con) “mẻ” v.v…<br /> Chỉ có cái dấu sắc là không “tắt” được thôi (bác, chú thiếm). Lại có kiểu kết hợp nói<br /> trại-nói tắt: không thành “hông”, rồi không có thành “hổng” (như: “Hổng thèm đâu”,<br /> “Chịu hổng nổi”…). Rút ngắn đến như thế thì bờ mi của mắt thành “mí mắt” cũng<br /> không có gì lạ.<br /> Còn “lông mí” (ở Nam bộ gọi là “lông nheo”) cũng là nói trại, hoặc nói tắt<br /> “lông (ở) mí (của mi mắt)”, và siêu hơn nữa là … trụi luôn: “(lông) mí (của mi) mắt” =<br /> “mí mắt”, đại diện cho lông mi (xem từ điển [28] tr. 1118).<br /> 3.<br /> Nói rộng chứ “mí” ra nghĩa “cả mi”. Đây là lối nói miệng, cũng hay gặp ở<br /> bệnh nhân (tay chỉ và mi bị sưng hay đỏ, miệng nói “đau ở mí mắt”).<br /> Khi co khi giãn, âu cũng là chuyện thường tình. Dù sao, cách nói “mí mắt” chỉ<br /> nghe thấy ở một số địa phương và chứng tỏ tính phương ngữ, có khi khẩu ngữ, của từ<br /> mí.<br /> [Có câu chuyện cũng lý thú là mới đây trên TV có cuộc thi vui: cả người dẫn<br /> chương trình lẫn những người được hỏi (gồm cả Nam lẫn Bắc) không một ai nói “mí”<br /> mà đều dùng chữ “mi”. Cũng dễ hiểu, vì chữ này được nêu lên ngay trong câu hỏi (“Khi<br /> người ta đặt ngón tay lên mi dưới là có ý gì?”). Qua đó có thể thấy, ngôn ngữ văn hoá<br /> được phổ biển trên báo, đài còn có tác dụng uốn nắn lại tiếng nói dân gian, huống chi là<br /> sách báo chuyên môn. Vậy các bạn nhãn khoa nên một mực dùng chữ mi làm danh từ<br /> (tên gọi) cho bộ phận giải phẫu đang xét.]<br /> Tóm lại, từ mí trước sau vẫn giữ nguyên cái nghĩa đích thực của nó trong tiếng<br /> Việt phổ thông và do đó, không thể được dùng thay cho mi làm thuật ngữ giải phẫu.<br /> CÒN “THỂ MI” THÌ SAO?<br /> <br /> 99<br /> <br /> Có thể nói thể mi là một danh từ do lịch sử để lại, lịch sử giải phẫu học con người<br /> và riêng của mắt<br /> Từ thời cổ đại, người ta đã bước đầu tìm hiểu cơ cấu nội tại của bản thân mình.<br /> Vào đầu Công nguyên, nhà y học gốc Hy Lạp Claudius Galenius (CN 131-201) đã tổng<br /> kết kiến thức trước đó và phân tích nội dung của nhãn cầu. Nhận thấy trên dải mô đen<br /> một mảng dày có nhiều nếp nhô ra “giống như lông mi”, nên đặt cho bộ phận đó là<br /> corpus ciliare (“thể dạng lông mi”).<br /> Về sau, trải qua bấy nhiêu thế kỷ kể cả thời kỳ cực thịnh của y học Arập, giải phẫu<br /> mắt ngày càng tiến tới đi sâu vào chi tiết nhưng các danh từ nguyên thuỷ do Galen đặt<br /> ra vẫn được bảo tồn và truyền lại cho tới ngày nay, và trong nhãn khoa hiện đại, các<br /> nước đều chuyển ngữ các từ này sang tiếng dân tộc của mình. Hiện thời, một số lớn các<br /> thuật ngữ giải phẫu ấy, tuy chỉ có tính mô tả và có ý nghĩa không sát với thực chất,<br /> nhưng vẫn được coi như những từ quy ước, có thể nói là những “ký hiệu” sinh ra từ ký<br /> ức. Trong đó có corpus ciliare (xem Nomina Anatomica, xb. lần 6, 1989).<br /> Từ Latinh này gồm corpus (thể) và ciliare/ciliaris, tính từ của cilium, số nhiều<br /> cilia (lông, kể cả lông mi). Sang tiếng Anh (A) là ciliary body, Pháp (P): corps ciliaire.<br /> Tiếng Việt: nghĩa “thể dạng lông mi” được hoà đúc lại thành từ thể mi. Ở đây rõ ràng<br /> không dùng được “mi thể” [4] theo cú pháp ngược của Hán ngữ vì mi sẽ mang nghĩa<br /> Hán (lông mày); hơn nữa trong tiếng Hoa hiện đại đã có từ tương ứng: jié zhuàng ti, âm<br /> Hán-Việt là “tiệp trạng thể” với tiệp = lông mi [26,29,30].<br /> Bởi vậy, tính từ (A) ciliary hay (P) ciliaire đều có 2 nghĩa: 1. thuộc về lông mi. 2.<br /> thuộc về thể mi. Còn trong tiếng Việt, cấu tạo của thể mi là một từ ghép do thể và mi<br /> hợp thành, và “mi” chỉ là một thành tố ghép vào “thể” để tạo từ thể mi, một từ ghép<br /> hình thành bằng cách “hoà đúc” (fusion) thu gọn cụm từ tự do “thể dạng lông mi”. Vậy<br /> khi chữ “mi” tách ra đơn lập thì không có nghĩa là lông mi, cũng không còn nghĩa thể<br /> mi, nên không được coi là tương ứng với ciliary/ciliaire trong ngoại ngữ.<br /> [Ở đây chúng ta cần xác định lại vài quy tắc về tạo từ, làm thuật ngữ<br /> [32,33,34,35]:<br /> Trong bài trước, chúng tôi đã gọi thể kính, thể (thuỷ) tinh là “từ kép”<br /> cho dễ hình dung có 2 thành tố kết hợp. Thực chất đó là loại từ ghép có tiêu<br /> chuẩn nhất định:<br /> Từ ghép là một kết cấu tồn tại vững chắc, gồm những thành tố không<br /> được tách ra một cách tự do mà phải gắn bó chặt chẽ với nhau trong một<br /> đơn vị cố định và bất biến về ngữ âm, ngữ nghĩa. Nói cách khác, từ ghép “có<br /> tính định hình hoàn chỉnh”. Thể mi cũng như thể tinh, thể kính là từ ghép với<br /> tư cách như vậy.<br /> <br /> 100<br /> <br /> Khi ghép từ để làm thuật ngữ, tạo từ mới hoặc từ có liên quan, còn<br /> phải tuân thủ một quy định về nguyên tắc (do Uỷ ban Khoa học Nhà nước<br /> đề ra năm 1959) là thuật ngữ phải có tính chính xác, tức là “nói đúng với<br /> khái niệm khoa học mà nó đại diện, không lầm với khái niệm khác; nó phải<br /> hình dung khái niệm ở thể động, tức là phải đặt trong câu viết hay nói (hoặc)<br /> trong các từ ghép mà nó là bộ phận xem nó có thay đổi không” [32] (chúng<br /> tôi viết nghiêng).]<br /> Ứng vào thực tế, khi từ ghép thể mi bị xé ra làm đôi thì bản thân nó (“thể mi”)<br /> không còn nữa, và mỗi chữ đơn lẻ (“thể”/”mi”) lấy lại nghĩa riêng của từng từ. Khi một<br /> chữ “thể” hoặc “mi” được ghép với một từ khác thì nó không còn liên quan gì với “thể<br /> mi” nữa (mà sẽ bổ nghĩa cho từ ghép mới). Thí dụ, chữ “mi” ghép với “sụn” hay “cơ”,<br /> “kết mạc”… thì sụn mi có nghĩa: sụn (của) mi, và cơ vòng mi, kết mạc mi = cơ vòng<br /> (tại) mi, kết mạc (thuộc) mi, và chỉ có mi mà thôi, chứ làm sao liên hệ được với nghĩa<br /> “thể mi”. Cũng như vậy với bất kỳ từ nào khác, như động mạch, thần kinh, tuyến v.v…<br /> nếu chỉ thuộc về mi mắt.<br /> Còn đến khi, cũng các yếu tố đó mà thuộc thể mi thì không được chỉ dùng một<br /> chữ “mi” đơn độc, vì nó sẽ làm sai lạc ngữ nghĩa xác định vị thế giải phẫu chức năng,<br /> mà phải dùng cả từ “thể mi” làm định ngữ mới giữ được nguyên nghĩa của thể mi.<br /> Vậy mà trong một số không ít sách nhãn khoa và giải phẫu, các tác giả đã “vô<br /> tình” mắc phải sai lầm đáng tiếc đó (cũng có tác giả chú ý dùng “mí” thay cho “mi”<br /> đặng lấy “mi” dùng cho “thể mi”, gây ra một “phản ứng dây chuyền” làm sai nghĩa đích<br /> thực của cả 3 từ). Dưới đây trích dẫn nhiều “ca” lạc nghĩa như vậy:<br /> Từ một gốc (L) corpus ciliare, (A) ciliary body, (P) corps ciliaire, (V) thể mi, có:<br /> <br /> corona ciliaris (ciliary crown, couronne ciliaire) = vòng mi [4].<br /> <br /> orbiculus ciliaris (ciliary ring; anneau ciliaire) = phần cơ mi [6], vòng mi [17]<br /> [Đây là phần phẳng nhẵn (pars plana) của thể mi nhìn trên mặt trục, gọi là<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> vành nhẵn thể mi. Còn phần nếp gấp, nằm ở phía trước (pars plicata) tạo<br /> thành corona ciliaris (x.trên) = vành nếp thể mi.]<br /> processus ciliares (ciliary processes; procès ciliaires) = nếp mi, tua mi<br /> [3,4,5,6], mõm mi [8], lồi mi [17].<br /> musculus ciliaris (ciliary muscle; muscle ciliaire) = cơ mi [4,5,9,16,17].<br /> zonula ciliaris (ciliary/lens zonule; zonule de Zinn) = dây chằng vùng mi<br /> [8], sợi vòng mõm mi [10], đai mi [14] (xem bài 1).<br /> arteriae ciliares posteriores breves/longae (shot/long posterior ciliary<br /> arteries; artères ciliaires courtes/longues postérieures) = động mạch mi<br /> ngắn/dài sau [3,4,5,6,14].<br /> <br /> 101<br /> <br />