Bênh học thủy sản tập 1 part 6

Chia sẻ: Asg Ahsva | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

122
lượt xem 32
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nguyên nhân gây bệnh xâm nhập vào những cơ thể có phát sinh ra bệnh hay không còn tuỳ thuộc vào yếu tố môi tr−ờng và bản thân cơ thể vật chủ. Nếu vật chủ có sức đề kháng tốt có khả năng chống đỡ lại yếu tố gây bệnh nên không mắc bệnh hoặc bệnh nhẹ. Ng−ợc lại khả năng chống đỡ yếu, dễ dàng nhiễm bệnh. Do đó một trong những khâu quan trọng để phòng bệnh cho động vật thuỷ sản phải tăng c−ờng sức đề kháng cho động vật thuỷ sản...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bênh học thủy sản tập 1 part 6

50 Bïi Quang TÒ 2.3. T¨ng c−êng søc ®Ò kh¸ng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n Nguyªn nh©n g©y bÖnh x©m nhËp vµo nh÷ng c¬ thÓ cã ph¸t sinh ra bÖnh hay kh«ng cßn tuú thuéc vµo yÕu tè m«i tr−êng vµ b¶n th©n c¬ thÓ vËt chñ. NÕu vËt chñ cã søc ®Ò kh¸ng tèt cã kh¶ n¨ng chèng ®ì l¹i yÕu tè g©y bÖnh nªn kh«ng m¾c bÖnh hoÆc bÖnh nhÑ. Ng−îc l¹i kh¶ n¨ng chèng ®ì yÕu, dÔ dµng nhiÔm bÖnh. Do ®ã mét trong nh÷ng kh©u quan träng ®Ó phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n ph¶i t¨ng c−êng søc ®Ò kh¸ng cho ®éng vËt thuû s¶n. 2.3.1. KiÓm tra chÊt l−îng vµ dÞch bÖnh con gièng ®éng vËt thuû s¶n tr−íc khi th¶ C¸c gièng loµi ®éng vËt thuû s¶n tõ c¸c n−íc nhËp vµo n−íc ta còng nh− ®éng vËt thuû s¶n cña n−íc ta xuÊt ra n−íc ngoµi. C¸, t«m chuyÓn tõ vïng nµy qua vïng kh¸c ph¶i tiÕn hµnh kiÓm dÞch. Khi cã bÖnh ph¶i dïng c¸c biÖn ph¸p xö lý nghiªm tóc ®Ó khái mang sinh vËt g©y bÖnh vµo n−íc ao còng nh− n−íc ngoµi hay tõ ®Þa ph−¬ng nµy qua ®Þa ph−¬ng kh¸c. Cã mét sè ®éng vËt thuû s¶n khi bÞ bÖnh sau khi th¶ ra nu«i trong c¸c thuû vùc mÆt n−íc lín sÏ l©y lan bÖnh mµ kh«ng thÓ cã biÖn ph¸p ch÷a trÞ hiÖu qu¶. ChÊt l−îng con gièng ph¶i thuÇn chñng, ®ång ®Òu vÒ kÝch cì, kh«ng s©y s¸t vµ kh«ng nhiÔm nh÷ng bÖnh nguy trong qu¸ tr×nh nu«i. 2.3.2. C¶i tiÕn ph−¬ng ph¸p qu¶n lý, nu«i d−ìng ®éng vËt thuû s¶n: Th¶ ghÐp c¸c loµi c¸ vµ mËt ®é th¶ thÝch hîp: Trong kü thuËt nu«i c¸ ng−êi ta th−êng nu«i ghÐp nhiÒu loµi c¸ vµ chän mËt ®é th¶ t−¬ng ®èi dµy ®Ó n©ng cao s¶n l−îng. §øng vÒ gãc ®é phßng bÖnh cho c¸, nÕu trong cïng mét thuû vùc nu«i ghÐp nhiÒu loµi c¸ tÊt nhiªn mËt ®é cña tõng loµi c¸ sÏ th−a h¬n thuËn lîi cho phßng bÖnh ®ång thêi mçi loµi c¸ cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch ®èi víi mét sè sinh vËt g©y bÖnh nªn ®iÒu kiÖn ®Ó ph¸t sinh ra bÖnh trong thñy vùc ghÐp Ýt h¬n ao nu«i chuyªn mét loµi víi mËt ®é dµy. Nh− vËy nu«i ghÐp nhiÒu loµi c¸ võa tËn dông ®−îc nguån thøc ¨n, kh«ng gian sèng réng r·i l¹i phßng bÖnh tèt. Tû lÖ ghÐp vµ loµi ghÐp kh«ng thÝch hîp sÏ g©y ra hiÖn t−îng tranh giµnh thøc ¨n c¸ sÏ bÞ gÇy ®i. Trong c¸c thuû vùc nu«i ghÐp nh÷ng loµi c¸ nµo vµ mËt ®é bao nhiªu c¨n cø vµo ®é s©u, chÊt n−íc, thøc ¨n, tÝnh ¨n cña c¸, viÖc ch¨m sãc, qu¶n lý còng nh− trang thiÕt bÞ. Nu«i mËt ®é qu¸ dµy, c¸ sèng chËt chéi, c¸ bÞ bÖnh cã ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó l©y lan cho c¸ khoÎ, c¸ sinh tr−ëng chËm, c¸ gÇy yÕu, søc ®Ò kh¸ng gi¶m, dÔ nhiÔm bÖnh vµ g©y ra chÕt hµng lo¹t. mïa hÌ dÔ thiÕu oxy lµm cho c¸ chÕt ng¹t. NhiÒu lo¹i bÖnh th−êng hay ph¸t triÓn m¹nh trong c¸c ao −¬ng c¸ mËt ®é dµy, ao cã mùc n−íc thÊp. Mïa hÌ nhiÖt ®é cao, −¬ng c¸ h−¬ng mËt ®é dµy tû lÖ hao hôt cao do ký sinh trïng Trichodina ký sinh. NÕu nu«i mËt ®é qu¸ dµy ph¶i th−êng xuyªn sôc khÝ vµ cho ¨n ®Çy ®ñ ®ång thêi theo dâi m«i tr−êng vµ ch¨m sãc qu¶n lý tèt. Nu«i lu©n canh c¸c ®éng vËt thuû s¶n Trong mét ao nu«i hay mét khu vùc nu«i ®éng vËt thuû s¶n qu¸ tr×nh nu«i ®· tÝch luü nhiÒu chÊt th¶i vµ c¸c mÇm bÖnh. Nh÷ng chÊt th¶i vµ c¸c mÇm bÖnh nµy sÏ ¶nh h−ëng vµ g©y bÖnh cho c¸c chu kú nu«i tiÕp. Dùa vµo c¸c ®Æc tÝnh mïa vô cña c¸c ®èi t−îng nu«i chóng ta cã thÓ nu«i xen canh trªn mét ao nu«i, gióp cho c¸c ®èi t−îng nu«i míi kh«ng bÞ nhiÔm nh÷ng mÇm bÖnh cña c¸c chu kú nu«i tr−íc vµ chóng cã thÓ tiªu diÖt ®−îc c¸c mÇm ®ã. Nh− mét ao nu«i t«m nhiÒu vô sÏ tÝch luü nhiÒu mÇm bÖnh cña t«m ë ®¸y ao, nÕu chóng ta khi nu«i t«m tÈy dän ao kh«ng s¹ch th× dÔ dµng m¾c bÖnh. Nh−ng sau mét chu kú nu«i t«m, chóng ta nu«i c¸ r« phi hay trång rong c©u, chóng cã thÓ dän vµ lµm gi¶m c¸c mÇm
51 BÖnh häc thñy s¶n bÖnh trong ®¸y ao, v× nh÷ng mÇm bÖnh virus ë t«m kh«ng g©y bÖnh cho c¸ r« phi vµ rong c©u. Mét ao nu«i baba nhiÒu vô, d−íi ®¸y ao sÏ tÝch luü nhiÒu chÊt th¶i g©y « nhiÔm, xuÊt hiÖn sinh vËt b¸m d¬n bµo: Zoothamnium, Tokophrya, Epistylis... Sau chu kú nu«i baba chóng ta nu«i c¸c loµi c¸ ¨n thøc ¨n lµ ®éng vËt, thùc vËt phï du vµ sinh vËt b¸m (mÌ, tr«i, r« phi..), c¸ ¨n c¸c sinh vËt b¸m th−êng g©y bÖnh cho baba vµ c¸ ¨n sinh vËt phï du, kÝch thÝch sinh vËt phï du ph¸t triÓn sÏ läc s¹ch dÇn m«i tr−êng n−íc. ë nh÷ng khu vùc khÝ hËu thay ®æi lín nh− miÒn B¾c ViÖt Nam chóng ta nªn nu«i t«m só ë c¸c ®Çm n−ãc lî tõ th¸ng 5 - 8, sau ®ã ta nu«i r« phi vµ mïa ®«ng nu«i cua th× sÏ ®¶m b¶o cho c¸c ®èi t−îng nu«i ®Òu ph¸t triÓn tèt vµ kh«ng nhiÔm bÖnh. Bëi v× th¸ng 5 - 8 thêi tiÕt Êm vµ æn ®Þnh ta cã thÓ nu«i t«m só rÊt phï hîp. Tõ th¸ng 8 - 11 thêi tiÕt m−a nhiÒu, n¾ng nãng nªn ta chØ cã thÓ nu«i r« phi chóng cã thÓ chÞu ®−îc vµ dän c¸c mÇm bÖnh cña t«m th¶i ra. Mïa ®«ng vµ mïa xu©n tõ th¸ng 12 - 4 sang n¨m, cua cã thÓ chÞu ®ùng ®−îc nhiÖt ®é l¹nh nªn chóng cã thÓ sinh tr−ëng vµ kh«ng bÞ bÖnh n¾ng nãng mïa hÌ. Cho c¸, t«m ¨n theo ph−¬ng ph¸p “4 ®Þnh”: Thùc hiÖn biÖn ph¸p kü thuËt cho c¸, t«m ¨n theo “4 ®Þnh”, c¸ t«m Ýt bÖnh tËt, nu«i c¸ ®¹t n¨ng suÊt cao §Þnh chÊt l−îng thøc ¨n: Thøc ¨n dïng cho c¸, t«m ¨n ph¶i t−¬i, s¹ch sÏ kh«ng bÞ mèc meo, «i thèi, kh«ng cã mÇm bÖnh vµ ®éc tè. Thµnh phÇn dinh d−ìng thÝch hîp ®èi víi yªu cÇu ph¸t triÓn c¬ thÓ c¸ trong c¸c giai ®o¹n. §Þnh sè l−îng thøc ¨n: Dùa vµo träng l−îng c¸, t«m ®Ó tÝnh l−îng thøc ¨n, th−êng sau khi cho ¨n tõ 3 -4 h c¸ t«m ¨n hÕt lµ l−îng võa ph¶i. C¸ t«m ¨n thõa nªn vít bá ®i ®Ó tr¸nh hiÖn t−îng thøc ¨n ph©n huû lµm « nhiÔm m«i tr−êng sèng. §Þnh vÞ trÝ ®Ó cho ¨n: Muèn cho c¸ t«m ¨n mét n¬i cè ®Þnh cÇn tËp cho c¸ t«m cã thãi quen ®Õn ¨n tËp trung t¹i mét ®iÓm nhÊt ®Þnh. Cho c¸ t«m ¨n theo vÞ trÝ võa tr¸nh l·ng phÝ thøc ¨n laÞ quan s¸t c¸c ho¹t ®éng b¾t måi vµ tr¹ng th¸i sinh lý sinh th¸i cña c¬ thÓ c¸ t«m. Ngoµi ra ®Ó phßng bÖnh cho c¸ t«m tr−íc c¸c mïa vô ph¸t sinh bÖnh cã thÓ treo c¸c tói thuèc ë n¬i c¸ t«m ®Õn ¨n, cã thÓ tiªu diÖt nguån gèc g©y bÖnh. §Þnh thêi gian cho ¨n: hµng ngµy cho c¸ t«m ¨n 2 lÇn. VÝ dô nh− nu«i c¸ lång, nu«i mËt ®é dµy nªn cho ¨n nhiÒu lÇn h¬n nh−ng sè l−îng Ýt ®i. C¸c c¬ së nu«i c¸ t«m th−êng dïng ph©n h÷u c¬ bãn xuèng thuû vùc bæ sung chÊt dinh d−ìng ®Ó cho sinh vËt phï du ph¸t triÓn cung cÊp nguån thøc ¨n tù nhiªn cho c¸ t«m. Ph©n bãn ph¶i ñ kü víi 1% v«i nung vµ bãn liÒu l−îng thÝch hîp nÕu kh«ng sÏ lµm xÊu m«i tr−êng n−íc ¶nh h−ëng ®Õn søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ c¸ t«m. Thùc hiÖn biÖn ph¸p kü thuËt cho c¸ t«m ¨n theo “4 ®Þnh” tuú tõng mïa vô, chÊt n−íc, ®iÒu kiÖn m«i tr−êng vµ tr¹ng th¸i c¬ thÓ c¸ t«m .. mµ cã sù thay ®æi cho thÝch hîp. Th−êng xuyªn ch¨m sãc qu¶n lý: Hµng ngµy nªn cã chÕ ®é th¨m ao theo dâi ho¹t ®éng cña c¸ ®Ó kÞp thêi ph¸t hiÖn bÖnh vµ xö lý ngay kh«ng cho bÖnh ph¸t triÓn vµ kÐo dµi. CÇn quan s¸t biÕn ®æi chÊt n−íc, bæ sung nguån n−íc míi ®¶m b¶o ®Çy ®ñ oxy vµ h¹n chÕ c¸c chÊt ®éc. §Ó t¹o m«i tr−êng c¸ sèng s¹ch sÏ cÇn dän s¹ch cá t¹p, tiªu trõ ®Þch h¹i vµ vËt chñ trung gian, vít bá x¸c sinh vËt vµ c¸ chÕt, c¸c thøc ¨n thõa th¶i, tiªu ®éc n¬i c¸ ®Õn ¨n ®Ò h¹n chÕ sinh vËt g©y bÖnh sinh s¶n vµ l©y truyÒn bÖnh. Thao t¸c ®¸nh b¾t, vËn chuyÓn nªn nhÑ nhµng, tr¸nh x©y x¸t cho c¸: Trong n−íc lu«n lu«n tån t¹i c¸c sinh vËt g©y bÖnh cho c¸, v× vËy trong qu¸ tr×nh −¬ng nu«i vËn chuyÓn ®¸nh b¾t thao t¸c ph¶i thËt nhÑ nhµng nÕu ®Ó c¸ bÞ th−¬ng lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ .
52 Bïi Quang TÒ 2.3.3. Chän gièng c¸ t«m cã søc ®Ò kh¸ng tèt: Qua thùc tiÔn s¶n xuÊt, thÊy cã hiÖn t−îng mét sè ao nu«i c¸ bÞ bÖnh, ®a sè c¸ trong ao bÞ chÕt nh−ng cã mét sè con cã kh¶ n¨ng miÔn dÞch mét sè bÖnh vµ sinh tr−ëng rÊt nhanh qua ®ã chøng tá søc ®Ò kh¸ngcña c¸ trong cïng mét gièng c¸ cã sù sai kh¸c rÊt lín tõ ®ã ng−êi ta ®· lîi dông ®Æc tÝnh nµy chän gièng c¸ cã søc ®Ò kh¸ng cao chèng ®−îc bÖnh. Dïng ph−¬ng ph¸p ®¬n gi¶n vµ dÔ lµm lµ g©y sèc b»ng Formalin ®Ó chän ®µn t«m gièng khoÎ vµ Ýt nhiÔm bÖnh. Th¶ 150-200 Êu trïng t«m vµo dung dÞch Formalin 50-100 ppm (50- 100ml Formalin 36-38%/m3 n−íc) trong thêi gian 1-2 giê. NÕu tû lÖ Êu trïng t«m sèng sau khi sèc > 95% lµ ®µn t«m gièng khoÎ Ýt nhiÔm bÖnh virus. Khi nu«i th©m canh hoÆc b¸n th©m canh, tèt nhÊt nªn kiÓm tra tû lÖ nhiÔm c¸c mÇm bÖnh virus (MBV, ®èm tr¾ng) b»ng ph−¬ng ph¸p m« bÖnh häc vµ PCR. Chän t«m bét (Postlarvae) cã h×nh d¹ng b×nh th−êng, chuú, c¸c phÇn phô (r©u, ch©n b¬i, ch©n bß, ®u«i) kh«ng gÉy hoÆc ¨n mßn cã mµu ®en. Tû lÖ gi÷a ®é dµy ruét vµ ®é dµy c¬ ë ®èt bông thø 6 lµ 1:4 (®é dµy cña ruét b»ng 1/4 ®é dµy cña c¬), ruét t«m cã thøc ¨n. T«m bét khoÎ, ®u«i cã c¸c s¾c tè, c¸c phÇn phô ®u«i më réng. Tr¹ng th¸i cña t«m bét khoÎ khi b¬i c¬ thÓ th¼ng, ph¶n øng nhanh víi t¸c ®éng tõ bªn ngoµi, b¬i chñ ®éng ng−îc dßng khi khuÊy n−íc. Khi dßng n−íc khuÊy yªn tÜnh, t«m cã xu h−íng b¸m vµo thµnh chËu nhiÒu h¬n bÞ n−íc cuèn vµo gi÷a chËu. T«m yÕu ho¹t ®éng lê ®ê, ph¶n øng chËm, c¬ thÓ cong dÞ h×nh vµ kh«ng ®Òu. Chän gièng c¸ t«m miÔn dÞch tù nhiªn: C¸ sèng trong c¸c thuû vùc tù nhiªn còng nh− trong ao nu«i cã lóc x¶y ra dÞch bÖnh lµm cho ®a sè c¸ cã thÓ chÕt nh−ng còng cã mét sè Ýt sèng sãt do b¶n th©n cã kh¶ n¨ng s¶n sinh ra kh¸ng thÓ cã t¸c dông chèng l¹i t¸c nh©n g©y bÖnh t¹o ®−îc tÝnh miÔn dÞch. Ng−êi ta ®−a sè c¸ nµy nu«i vµ nh©n ®µn víi môc ®Ých t¹o ®−îc gièng c¸ nu«i cã kh¶ n¨ng chèng ®ì víi bÖnh tËt. Teo Chalor Limsuwan (2000) ®· ®Ò xuÊt nªn dïng t«m só bè mÑ ®¸nh b¾t ë ®é s©u 60-120m, kÝch th−íc tõ 26-30cm, chóng Ýt bÞ nhiÔm bÖnh ®èm tr¾ng (WSBV) h¬n t«m ®¸nh b¾t ë vïng n−íc n«ng ven bê. Cho lai t¹o ®Ó chän gièng khoÎ cã søc ®Ò kh¸ng cao: øng dông ®Æc tÝnh di truyÒn miÔn dÞch cña c¸ ng−êi ta tiÕn hµnh lai t¹o ®Ó cã gièng c¸ míi, cã søc ®Ò kh¸ng cao, chèng ®ì c¸c lo¹i bÖnh tËt. N−íc ta c¸c nhµ khoa häc cho lai t¹o c¸c lo¹i h×nh c¸ chÐp víi nhau, c¸ chÐp ViÖt nam víi c¸ chÐp Hung, c¸ chÐp Malaysia t¹o gièng c¸ chÐp V1 víi con lai cã søc ®Ò kh¸ng tèt h¬n c¸ bè mÑ. G©y miÔn dÞch nh©n t¹o Ng−êi ta dïng vacxin tiªm, trén vµo thøc ¨n cña c¸, t«m lµm cho c¬ thÓ t¹o ra ®−îc kh¶ n¨ng miÔn dÞch lµm v« hiÖu ho¸ t¸c nh©n g©y bÖnh. Tiªm vacxin cho c¸ kh«ng nh÷ng cã t¸c dông phßng mµ cßn cã t¸c dông ch÷a bÖnh. C¸ sèng trong m«i tr−êng khi bÞ nhiÔm mét lo¹i bÖnh nµo ®ã cã mét qu¸ tr×nh dµi ®−îc ñ bÖnh nªn c¬ thÓ c¸ cã kh¶ n¨ng s¶n sinh ra kh¸ng thÓ vµ kh¸ng nguyªn. Khi tiªm vµo c¸ bÞ bÖnh n©ng cao søc ®Ò kh¸ng chèng l¹i bÖnh tËt.
53 BÖnh häc thñy s¶n Ch−¬ng 3 Thuèc dïng trong nu«i trång thuû s¶n 1. Kh¸i niÖm vÒ thuèc dïng trong nu«i trång thñy s¶n Thuèc thó y thñy s¶n lµ tÊt c¶ c¸c lo¹i s¶n phÈm cã thÓ dïng ®Ó tiªu diÖt t¸c nh©n g©y bÖnh, c¸c sinh vËt lµ ®Þch h¹i vµ mang mÇm bÖnh, phßng vµ trÞ bÖnh, ®Ó nang cao søc kháe ®éng vËt thñy s¶n trong khi nu«i, khi vËn chuyÓn vµ sau thu ho¹ch, ®Ó qu¶n lý m«i tr−êng ®Òu ®−îc gäi lµ thuèc dïng trong nu«i trång thñy s¶n (Bé Thñy s¶n ViÖt nam ®−a ra kh¸i niÖm). ViÖc dïng thuèc trong nu«i trång thñy s¶n cã thÓ mang nhiÒu lîi Ých kh¸c nhau: nh− lµm t¨ng hiÖu hiÖu qu¶ s¶n xuÊt, gi¶m l−îng chÊt th¶i trong m«i tr−êng, t¨ng hiÖu qu¶ sö dông thøc ¨n, t¨ng tû lÖ sèng sãt cña ®µn Êu trïng trong c¸c tr¹i s¶n xuÊt gièng, gi¶m tress khi vËn chuyÓn, tiªu diÖt t¸c nh©n g©y bÖnh. T¸c dông cña c¸c läai thuèc kh¸c nhau ®· vµ ®ang dïng trong nu«i trång thñy s¶n lµm gi¶m ®¸ng kÓ rñi ro do bÖnh tËt. Mét sè bÖnh do vi khuÈn, nÊm vµ ký sinh trïng g©y bÖnh cho ®éng vËt thñy s¶n ®· cã thÓ phßng trÞ ®−îc khi dïng ®óng thuèc, ®óng liÒu l−îng vµ ®Æc biÖt dïng thuèc phßng bÖnh ë giai ®o¹n sím cña bÖnh. Nh−ng viÖc dïng thuèc qu¸ l¹m dông trong nu«i trång thñy s¶n nãi chung vµ trong nu«i c«ng nghiÖp (nu«i th©m canh) ®· vµ ®ang phæ biÕn ë ViÖt Nam vµ c¸c n−íc trong khu vùc, cã thÓ dÉn ®Õn hËu qu¶ nghiªm träng cho søc kháe cña con ng−êi, ph¸ hñy m«i tr−êng sinh th¸i, lµm ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng c¸c ®µn gièng, ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng s¶n phÈm th−¬ng phÈm vµ t¹o ra c¸c chñng vi khuÈn kh¸ng thuèc… Nh÷ng ¶nh h−ëng nµy cµng nÆng nÒ khi nh÷ng ng−êi ng− d©n tham gia nu«i trång thñy kh«ng cã ý thøc vµ hiÓu biÕt biÕt Ýt vÒ hiÖu qu¶ vµ t¸c dông cña tõng lo¹i thuèc mµ hä dïng hµng ngµy. Trong nu«i th©m canh (nu«i c«ng nghiÖp), dïng thuèc lµ ®iÒu kh«ng thÓ tr¸nh khái, nh−ng ®Ó dïng cã hiÖu qu¶ gi¶m ®i c¸c t¸c ®éng phô vèn cã cña thuèc tíi m«i tr−êng, søc kháe cña con ng−êi vµ vËt nu«i, C¸c c¬ quan qu¶n lý nhµ n−íc vÒ thuèc thó y thñy s¶n ph¶i cã ban hµnh nh÷ng quy ®Þnh nghiªm ngÆt vÒ c¸c lo¹i hãa chÊt ®−îc sö dông vµ cÊm dïng trong nu«i trång thñy s¶n, cã biÖn ph¸p xö lý thÝch ®¸ng nh÷ng ng−êi b¸n vµ ng−êi mua thuèc ®· cÊm. MÆt kh¸c, cÇn båi d−ìng n©ng cao ý thøc vµ sù hiÓu biÕt cho ng− d©n tham gia nu«i trång thñy s¶n vÒ t¸c dông vµ hiÖu qu¶ hai mÆt cña tÊt c¶ c¸c chñng lo¹i thuèc dïng trong nu«i trång thñy s¶n. 2. Ph−¬ng ph¸p dïng thuèc trong nu«i trång thñy s¶n Ph−¬ng ph¸p dïng thuèc kh«ng gièng nhau tèc ®é hÊp thu sÏ kh¸c nhau nªn nång ®é thuèc trong c¬ thÓ còng sÏ kh¸c nhau dÉn ®Õn ¶nh h−ëng t¸c dông cña thuèc. Phßng trÞ c¸c bÖnh bªn ngoµi c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n th−êng ph¸t huy t¸c dông côc bé cña thuèc, cßn ®èi víi phßng trÞ c¸c bÖnh bªn trong c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n l¹i dïng ph−¬ng ph¸p t¸c dông hÊp thu cña thuèc. §Ó phßng trÞ bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n th−êng dïng c¸c ph−¬ng ph¸p sau ®©y:
54 Bïi Quang TÒ 2.1. Ph−¬ng ph¸p cho thuèc vµo m«i tr−êng n−íc 2.1.1. T¾m cho ®éng vËt thuû s¶n: TËp trung ®éng vËt thuû s¶n trong mét bÓ nhá, pha thuèc nång ®é t−¬ng ®èi cao t¾m cho ®éng vËt thuû s¶n trong thêi gian ng¾n ®Ó trÞ c¸c sinh vËt g©y bÖnh bªn ngoµi c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n. Ph−¬ng ph¸p nµy cã −u ®iÓm lµ tèn Ýt thuèc kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn sinh vËt phï du lµ thøc ¨n cña ®éng vËt thuû s¶n trong thuû vùc nh−ng muèn trÞ bÖnh ph¶i kÐo l−íi ®¸nh b¾t ®éng vËt thuû s¶n, ®éng vËt thuû s¶n dÔ bÞ x©y x¸t vµ l¹i kh«ng dÔ dµng ®¸nh b¾t chóng trong thuû vùc nªn tiªu diÖt sinh vËt g©y bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n khã triÖt ®Ó. Ph−¬ng ph¸p nµy th−êng thÝch hîp lóc chuyÓn c¸, t«m tõ ao nµy qua nu«i ao kh¸c, lóc cÇn vËn chuyÓn ®i xa hoÆc con gièng tr−íc khi th¶ nu«i th−¬ng phÈm ë c¸c thuû vùc cÇn s¸t trïng tiªu ®éc. §èi víi c¸c ao nu«i ®éng vËt thuû s¶n n−íc ch¶y cÇn h¹ thÊp mùc n−íc cho n−íc ch¶y chËm l¹i hay dõng h¼n r¾c thuèc xuèng t¾m cho ®éng vËt thuû s¶n mét thêi gian råi n©ng dÇn mùc n−íc lªn vµ cho n−íc ch¶y nh− cò - nång ®é dïng nªn thÊp h¬n nång ®é t¾m nh−ng l¹i cao h¬n nång ®é r¾c ®Òu xuèng ao. 2.1.2. Ph−¬ng ph¸p phun thuèc xuèng ao: Dïng thuèc phun xuèng ao t¹o m«i tr−êng ®éng vËt thuû s¶n sèng cã nång ®é thuèc thÊp song thêi gian t¸c dông cña thuèc dµi. Ph−¬ng ph¸p nµy tuy tèn thuèc nh−ng tiÖn lîi, dÔ tiÕn hµnh, trÞ bÖnh kÞp thêi kh«ng tèn nh©n c«ng vµ ng− l−íi cô. Ph−¬ng ph¸p phun thuèc xuèng ao cã thÓ tiªu diÖt sinh vËt g©y bÖnh ë c¸c c¬ quan bªn ngoµi cña ®éng vËt thuû s¶n vµ sinh vËt g©y bÖnh tån t¹i trong thuû vùc t−¬ng ®èi triÖt ®Ó. Tuy nhiªn mét sè thuû vùc kh«ng cã h×nh d¹ng nhÊt ®Þnh th−êng tÝnh thÓ tÝch kh«ng chÝnh x¸c - g©y phiÒn phøc cho viÖc ®Þnh l−îng thuèc dïng. Ngoµi ra cã mét sè thuèc ph¹m vi an toµn nhá, sö dông kh«ng quen cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn ®éng vËt thuû s¶n. Dïng mét sè thuèc phun xuèng ao cã thÓ tiªu diÖt sinh vËt lµm nghÌo nguån dinh d−ìng lµ thøc ¨n cña ®éng vËt thuû s¶n. Thuèc dïng t−¬ng tù nh− t¾m nh−ng nång ®é gi¶m ®i 10 lÇn. 2.1.3. Treo tói thuèc: Xung quanh giµn cho ®éng vËt thuû s¶n ¨n treo c¸c tói thuèc ®Ó t¹o ra khu vùc s¸t trïng, ®éng vËt thuû s¶n lui tíi b¾t måi nªn sinh vËt g©y bÖnh ký sinh bªn ngoµi c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n bÞ giÖt trõ. Ph−¬ng ph¸p treo tói thuèc thÝch hîp ®Ó phßng bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n vµ trÞ bÖnh lóc míi ph¸t sinh. Nh÷ng c¬ së c¸ ®· cã thãi quen ¨n theo n¬i quy ®Þnh vµ nu«i c¸ lång míi cã thÓ tiÕn hµnh treo tuÝ thuèc ®−îc. Ph−¬ng ph¸p nµy dïng sè thuèc Ýt nªn tiÕt kiÖm ®−îc thuèc l¹i tiÕn hµnh ®¬n gi¶n, ®éng vËt thuû s¶n Ýt bÞ ¶nh h−ëng bëi thuèc. Nh−ng chØ tiªu diÖt ®−îc sinh vËt g©y bÖnh ë trong vïng cho ®éng vËt thuû s¶n ¨n vµ trªn mét sè ®éng vËt thuû s¶n th−êng xuyªn ®Õn b¾t måi ë quanh giµn thøc ¨n. CÇn chän liÒu l−îng thuèc cao nhÊt nh−ng kh«ng øc chÕ ®éng vËt thuû s¶n t×m ®Õn giµn thøc ¨n ®Ó b¾t måi. Nång ®é thuèc yªu cÇu duy tr× tõ 2 - 3 giê. th−êng treo liªn tôc trong vßng 3 ngµy. Dïng mét sè c©y thuèc nam bã thµnh bã ng©m xuèng nhiÒu n¬i trong ao hay ng©m vµo gÇn bê ®Çu h−íng giã, nhê giã ®Èy lan ra toµn ao sau khi l¸ dÇm ph©n gi¶i. Ph−¬ng ph¸p nµy cã thÓ tiªu diÖt sinh vËt g©y bÖnh bªn ngoµi c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n vµ sinh vËt g©y bÖnh trong thuû vùc. Trong thùc tiÔn s¶n xuÊt nghÒ c¸ th−êng dïng mét sè c©y phßng bÖnh cho
55 BÖnh häc thñy s¶n c¸. ë n−íc ta dïng c©y xoan bãn xuèng ao lµm ph©n dÇn còng cã t¸c dông phßng vµ trÞ bÖnh do ký sinh trïng: trïng b¸nh xe (Trichodina), trïng má neo (Lernaea) ký sinh trªn c¸, ®Æc biÖt lµ giai ®o¹n −¬ng c¸ h−¬ng, c¸ gièng. HoÆc dïng c©y thuèc c¸ ®Ó tiªu diÖt c¸c loµi c¸ t¹p ë ao nu«i t«m. 2.1.4. Dïng thuèc b«i trùc tiÕp lªn c¬ thÓ ®éng vËt huû s¶n: §éng vËt thuû s¶n bÞ nhiÔm mét sè bÖnh ngoµi da, v©y...th−êng dïng thuèc cã nång ®é cao b«i trùc tiÕp vµo vÕt loÐt hay n¬i cã ký sinh trïng ký sinh ®Ó giÕt chÕt sinh vËt g©y bÖnh nh−: bÖnh ®èm ®á, bÖnh lë loÐt, bÖnh do trïng má neo, giun trßn ký sinh. Ph−¬ng ph¸p nµy cã thÓ dïng lóc ®¸nh b¾t c¸ bè mÑ ®Ó kiÓm tra hay cho ®Î nh©n t¹o hoÆc phßng trÞ bÖnh lë loÐt nhiÔm trïng cho baba. ¦u ®iÓm tèn Ýt thuèc, ®é an toµn lín , thuËn lîi vµ Ýt ¶nh h−ëng ®Õn ®éng vËt thuû s¶n. 2.2. Ph−¬ng ph¸p trén thuèc vµo thøc ¨n Dïng thuèc kh¸ng sinh, vitamin, kho¸ng vi l−îng, chÕ phÈm sinh häc hoÆc vacxin trén vµo lo¹i thøc ¨n ngon nhÊt, sau ®ã cho chÊt dÝnh vµo chÕ thµnh hçn hîp ®ãng thµnh viªn ®Ó cho ®éng vËt thuû s¶n ¨n theo c¸c liÒu l−îng. §©y lµ ph−¬ng ph¸p phæ biÕn th−êng dïng trong nu«i trång thñy s¶n. Ph−¬ng ph¸p nµy dïng trÞ c¸c bÖnh do c¸c sinh vËt ký sinh bªn trong c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n. Lóc ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh nÆng, kh¶ n¨ng b¾t måi yÕu thËm chÝ ngõng ¨n nªn hiÖu qu¶ trÞ liÖu sÏ thÊp chñ yÕu lµ phßng bÖnh. Thuèc trén vµo thøc ¨n ®−îc tÝnh theo hai c¸ch: l−îng thuèc g, mg/kg thøc ¨n c¬ b¶n hoÆc l−¬ng thuèc μg, mg, g/kg khèi l−îng c¬ thÓ vËt nu«i/ngµy. 2.3. Ph−¬ng ph¸p tiªm thuèc cho ®éng vËt thuû s¶n Dïng thuèc tiªm trùc tiÕp vµo xoang bông hoÆc c¬ cña c¸ vµ c¸c ®éng vËt thuû s¶n kÝch th−íc lín. Ph−¬ng ph¸p nµy liÒu l−îng chÝnh x¸c, thuèc hÊp thu dÔ nªn t¸c dông nhanh. HiÖu qu¶ trÞ liÖu cao nh−ng l¹i rÊt phiÒn phøc v× ph¶i b¾t tõng con. th−êng chØ dïng biÖn ph¸p tiªm ®Ó ch÷a bÖnh cho c¸ bè mÑ hay tiªm vacxin cho c¸ hoÆc nh÷ng lóc c¸ bÞ bÖnh nÆng mµ sè l−îng c¸ bÞ bÖnh nÆng kh«ng nhiÒu hay mét sè gièng loµi ®éng vËt thuû s¶n quý hiÕm, cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao. 3. T¸c dông cña thuèc vµ c¸c nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc 3.1. T¸c dông cña thuèc 3.1.1. T¸c dông côc bé vµ t¸c dông hÊp thu: Thuèc dïng ë tæ chøc nµo, c¬ quan nµo th× dõng vµ ph¸t huy t¸c dông ë ®ã nh− dïng cån Iode, xanh Methylen b«i trùc tiÕp vµo c¸c vÕt th−¬ng, vÕt loÐt cña c¸ bÖnh. Ca(OCl)2 t¸c dông khö trïng bªn ngoµi c¬ thÓ c¸. T¸c dông côc bé cña thuèc kh«ng chØ x¶y ra ë bªn ngoµi c¬ thÓ mµ c¶ bªn trong nh− mét sè thuèc vaß ruét ë ®o¹n nµo ph¸t huy t¸c dông ë ®o¹n Êy.
56 Bïi Quang TÒ T¸c dông hÊp thu lµ thuèc sau khi vµo c¬ thÓ hÊp thu ®Õn hÖ thèng tuÇn hoµn ph¸t huy hiÖu qu¶ nh− dïngSulphathiazin trÞ bÖnh ®èm ®á. 3.1.2. T¸c dông trùc tiÕp vµ t¸c dông gi¸n tiÕp: C¨n cø vµo c¬ chÕ t¸c dông cña thuèc chia ra t¸c dông trùc tiÕp vµ t¸c dông gi¸n tiÕp. Tæ chøc tÕ bµo c¬ quan nµo ®ã cña ng−êi còng nh− sinh vËt tiÕp xóc víi thuèc ph¸t sinh ra ph¶n øng th× gäi lµ t¸c dông trùc tiÕp cña thuèc, cßn t¸c dông gi¸n tiÕp lµ do t¸c dông trùc tiÕp mµ dÉn ®Õn mét sè c¬ quan kh¸c ph¸t sinh ra ph¶n øng. 3.1.3. T¸c dông lùa chän cña thuèc: TÝnh mÉn c¶m cña c¸c c¬ quan trong c¬ thÓ sinh vËt víi thuèc kh«ng gièng nhau nªn t¸c dông trùc tiÕp cña thuèc víi c¸c tæ chøc c¬ quan cña c¬ thÓ sinh vËt còng cã kh¶ n¨ng lùa chän. Do qu¸ tr×nh sinh ho¸ cña tÕ bµo tæ chøc cña c¸c c¬ quan kh«ng gièng nhau, tÕ bµo tæ chøc cña c¬ quan nµo ph©n ho¸ cµng cao, qu¸ tr×nh sinh ho¸ cµng phøc t¹p th× kh¶ n¨ng can thiÖp cña thuèc cµng lín nªn tÝnh mÉn c¶m víi thuèc cµng cao nh− hÖ thèng thÇn kinh. Tuy mçi tæ chøc c¬ quan cã ®Æc tr−ng riªng nh−ng trªn mét sè kh©u cã sù gièng nhau nªn nhiÒu lo¹i thuèc ngoµi kh¶ n¨ng lùa chän cao ®èi víi c¸c tÕ bµo cña c¬ quan ra cßn cã thÓ t¸c dông trùc tiÕp víi mét sè tæ chøc c¬ quan kh¸c. NhÊt lµ lóc l−îng thuèc t¨ng. V× vËy tÝnh lùa chän cña thuèc còng mang tÝnh t−¬ng ®èi. HiÖn nay dïng mét sè ho¸ chÊt ®Ó tiªu diÖt sinh vËt g©y bÖnh cã tÝnh lùa chän t−¬ng ®èi cao nªn víi nång ®é kh«ng ®éc h¹i víi c¬ thÓ ký chñ nh−ng can thiÖp ®−îc qu¸ tr×nh sinh ho¸ riªng cña sinh vËt g©y bÖnh nªn ph¸t huy hiÖu qu¶ trÞ liÖu cao. Nh÷ng sinh vËt g©y bÖnh ký sinh trong c¬ thÓ ký chñ cã kh¶ n¨ng thÝch øng cµng cao chøng tá qu¸ tr×nh sinh ho¸ cµng gÇn víi tæ chøc ký chñ nªn tiªu diÖt nã rÊt khã nh− virus ký sinh trong tÕ bµo tæ chøc cña ng−êi còng nh− sinh vËt. Ngoµi mét sè thuèc cã tÝnh chÊt lùa chän cao víi c¸c tæ chøc c¬ quan ra cã mét sè thuèc l¹i cã t¸c dông ®éc h¹i ®èi víi tÕ bµo chÊt nãi chung. Thuèc vµo c¬ thÓ can thiÖp qu¸ tr×nh sinh ho¸ c¬ b¶n nhÊt cña bÊt kú tÕ bµo chÊt nµo v× vËy mµ t¸c dông ®Õn sù sèng cña tÊt c¶ c¸c tæ chøc c¬ quan nh− c¸c Ion kim lo¹i m¹nh kÕt hîp víi gèc SH cña men lµm rèi lo¹n chøc n¨ng ho¹t ®éng cña hÖ thèng men nªn tÕ bµo tæ chøc kh«ng ttæng hîp ®−îc Protein. 3.1.4. T¸c dông ch÷a bÖnh vµ t¸c dông phô cña thuèc: Dïng thuèc ®Ó ch÷a bÖnh nh»m môc ®Ých tiªu diÖt nguyªn nh©n g©y bÖnh vµ c¸c triÖu chøng bÖnh nªn th−êng ng−êi ta dïng thuèc ch÷a bÖnh l¹i cã thªm thuèc båi d−ìng kh«i phôc l¹i chøc n¨ng ho¹t ®éng cña c¸c tæ chøc c¬ quan. Trong qu¸ tr×nh sö dông thuèc tuy ®¹t ®−îc môc ®Ých ch÷a lµnh bÖnh nh−ng cã mét sè thuèc g©y ra mét sè ph¶n øng phô cã thÓ t¸c h¹i ®Õn c¬ thÓ nh−: - Do tÝnh to¸n kh«ng chÝnh x¸c nªn nång ®é thuèc qu¸ cao, mét sè thuèc duy tr× hiÖu lùc t−¬ng ®èi dµi ë trong n−íc. Cã khi dïng nång ®é thuèc trong ph¹m vi an toµn nh−ng ®iÒu kiÖn m«i tr−êng biÕn ®æi xÊu hoÆc c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n yÕu còng dÔ bÞ ngé ®éc, víi c¸c bÖnh ë bªn trong c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n ph¶i dïng thuèc trén víi thøc ¨n nh−ng cã mét sè ®éng vËt thuû s¶n kh«ng ¨n nªn tÝnh l−îng thuèc khã chÝnh x¸c, nh÷ng con tham ¨n cã thÓ ¨n liÒu l−îng nhiÒu còng dÔ bÞ ngé ®éc. Do ®ã mçi khi dïng thuèc trÞ bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n cÇn t¨ng c−êng c«ng t¸c qu¶n lý ch¨m sãc. - Dïng thuèc tiªm cho ®éng vËt thuû s¶n cã mét sè con sau khi tiªm bÞ lë loÐt, cã nhiÒu ao ®éng vËt thuû s¶n bÞ bÖnh sau khi dïng thuèc ®Ó ch÷a, ®éng vËt thuû s¶n khái bÖnh ®¸ng ra
57 BÖnh häc thñy s¶n sinh tr−ëng nhanh nh−ng do ¶nh h−ëng cña thuèc ®éng vËt thuû s¶n trong ao sinh tr−ëng kh«ng ®Òu, mét sè con sinh tr−ëng rÊt chËm. HiÖn t−îng nµy ë gia sóc, ë ng−êi râ h¬n ë ®éng vËt thuû s¶n. 3.1.5. T¸c dông hîp ®ång vµ t¸c dông ®èi kh¸ng cña c¬ thÓ: Cïng mét lóc dïng hai hay nhiÒu lo¹i thuèc lµm cho t¸c dông m¹nh h¬n lóc dïng riªng rÏ. Tr¸i l¹i mét sè thuèc khi dïng riªng lÎ t¸c dông l¹i m¹nh h¬n pha trén nhiÒu lo¹i thuèc bëi gi÷a chóng cã thÓ triÖt tiªu t¸c dông lµm cho hiÖu nghiÖm gi¶m, tuy nhiªn vÊn ®Ò nµy ë ®éng vËt thuû s¶n nghiªn cøu cßn Ýt. T¸c dông cña thuèc m¹nh hay yÕu do nhiÒu nguyªn nh©n ¶nh h−ëng nh−ng yÕu tè chÝnh lµ mèi quan hÖ t−¬ng hç gi÷a thuèc vµ c¬ thÓ sinh vËt. 3.2. C¸c nh©n tè ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc 3.2.1 TÝnh chÊt lý ho¸ vµ cÊu t¹o ho¸ häc cña thuèc: TÝnh chÊt d−îc lý cña thuèc cã quan hÖ mËt thiÕt víi tÝnh chÊt lý häc, ho¸ häc cña thuèc, hay nãi c¸ch kh¸c t¸c dông cña thuèc trªn c¬ thÓ sinh vËt phô thuéc vµo TÝnh chÊt lý ho¸ vµ cÊu t¹o ho¸ häc cña thuèc ch¼ng h¹n thuèc cã ®é hoµ tan lín, thuèc d¹ng láng c¬ thÓ dÔ hÊp thô nªn t¸c dông sÏ nhanh h¬n. TÝnh chÊt ho¸ häc cña thuèc can thiÖp vµo qu¸ tr×nh sinh ho¸ cña sinh vËt ®Ó ph¸t huy t¸c dông d−äc lý nh− muèi CuSO4 t¸c dông lªn Protein lµm kÕt vãn tÕ bµo tæ chøc dÉn ®Õn tiªu diÖt nhiÒu nguyªn sinh ®éng vËt ký sinh trªn c¸. TÝnh chÊt lý ho¸ cña thuèc nã quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng hÊp thu, ph©n bè, biÕn ®æi vµ bµi tiÕt cña thuèc trªn c¬ thÓ sinh vËt tõ ®ã mµ xem xÐt t¸c dông d−îc lý m¹nh hay yÕu. T¸c dông d−îc lý quyÕt ®Þnh bëi cÊu t¹o ho¸ häc cña thuèc. Mçi khi cÊu t¹o ho¸ häc cña thuèc thay ®æi th× tÝnh chÊt d−îc lý còng thay ®æi theo. C¸c lo¹i thuèc Sulphamid së dÜ nã cã kh¶ n¨ng diÖt vi khuÈn v× cã cÊu t¹o gièng para amino benzoic acid (PABA) lµ "chÊt sinh tr−ëng" cña vi khuÈn nªn ®· tranh giµnh thay thÕ PABA dÉn ®Õn øc chÕ vi khuÈn sinh s¶n sinh tr−ëng. 3.2.2. LiÒu l−îng dïng thuèc: LiÒu l−îng thuèc nhiÒu hay Ýt ®Òu cã ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc. Dïng liÒu qu¸ Ýt kh«ng ph¸t sinh t¸c dông; dïng liÒu l−îng thuèc nhá nhÊt ph¸t sinh ®−îc t¸c dông th× gäi lµ liÒu l−îng thuèc thÊp nhÊt cã hiÖu nghiÖm. LiÒu l−îng thuèc lín nhÊt mµ c¬ thÓ sinh vËt chÞu ®ùng ®−îc kh«ng cã biÓu hiÖn ngé ®éc lµ liÒu l−îng thuèc chÞu ®ùng cao nhÊt, lµ liÒu l−îng cùc ®¹i. NÕu v−ît qu¸ ng−ìng nµy ®éng vËt thuû s¶n (§VTS)) sÏ bÞ ngé ®éc. LiÒu l−îng dÉn ®Õn ®éng vËt thuû s¶n ngé ®éc gäi lµ l−îng ngé ®éc, v−ît h¬n ®éng vËt thuû s¶n sÏ chÕt gäi lµ liÒu l−îng tö vong. Thuèc dïng ®Ó trÞ c¸c bÖnh bªn ngoµi cña ®éng vËt thuû s¶n th−êng dùa vµo thÓ tÝch n−íc ®Ó tÝnh liÒu l−îng thuèc. §èi víi c¸c bÖnh bªn trong c¬ thÓ th× c¨n cø vµo träng l−îng c¬ thÓ ®Ó tÝnh l−îng thuèc. Th−êng ng−êi ta chän ë gi÷a hai møc: liÒu thuèc nhá nhÊt cã hiÖu nghiÖm vµ liÒu cao nhÊt cã thÓ chÞu ®ùng ®−îc, trong ph¹m vi nµy sÏ an toµn víi ®éng vËt thuû s¶n.Thuèc tèt th−êng cã ph¹m vi an toµn lín. Muèn chän liÒu l−îng nµo ®Ó ch÷a bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n cã hiÖu qu¶ cao vµ an toµn víi ®éng vËt thuû s¶n cÇn ph¶i n¾m v÷ng t×nh tr¹ng c¬ thÓ, giai ®o¹n ph¸t triÓn vµ ®Æc ®iÓm
58 Bïi Quang TÒ sinh vËt häc cña gièng loµi ®éng vËt thuû s¶n cÇn trÞ bÖnh còng nh− ®iÒu kiÖn m«i tr−êng ®éng vËt thuû s¶n sèng míi cã quyÕt ®Þnh chÝnh x¸c. Cã lóc trong ph¹m vi an toµn thuèc vÉn cã thÓ g©y ngé ®éc ®èi víi ®éng vËt thuû s¶n. 3.2.4. Qu¸ tr×nh thuèc ë trong c¬ thÓ: Thuèc sau khi vµo c¬ thÓ ph¸t sinh ra c¸c lo¹i t¸c dông nh−ng ®ång thêi c¬ thÓ còng lµm cho thuèc cã nh÷ng biÕn ®æi. Qu¸ tr×nh thuèc ë trong c¬ thÓ qua sù biÕn ®æi t−¬ng ®èi phøc t¹p nh− sau: 3.2.4.1 Thuèc ®−îc hÊp thô: Tèc ®é hÊp thu thuèc cña c¬ thÓ lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh sù hiÖu nghiÖm cña thuèc nhanh hay chËm. Tèc dé hÊp thu cña thuèc phô thuéc vµo c¸c yÕu tè: - Ph−¬ng ph¸p dïng thuèc ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng hÊp thô cña thuèc. NÕu dïng thuèc ®Ó tiªm t¸c dông nhanh, hiÖu qu¶ trÞ liÖu cao h¬n uèng. Cïng mét ph−¬ng ph¸p dïng thuèc nÕu diÖn tÝch hÊp thu cµng lín th× kh¶ n¨ng hÊp thô nhanh, hiÖu nghiÖm cña thuèc sÏ nhanh h¬n. - TÝnh chÊt lý ho¸ cña thuèc : thuèc dÞch thÓ dÔ hÊp thu h¬n thuèc tinh thÓ nh−ng tinh thÓ l¹i hÊp thu nhanh h¬n chÊt keo. - §iÒu kiÖn m«i tr−êng: §iÒu kiÖn m«i tr−êng nh− ®é muèi, ®é pH, nång ®é thuèc ®Òu ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng hÊp thu thuèc cña c¬ thÓ. Ngoµi ra b¶n th©n c¬ thÓ cã c¸c yÕu tè bªn trong còng ¶nh h−ëng ®Õn hÊp thu cña thuèc nh− lóc ®ãi, ruét rçng hÊp thu thuèc dÔ h¬n lóc no ruét cã nhiÒu thøc ¨n hay chÊt cÆn b·, hÖ thèng tuÇn hoµn khoÎ m¹nh hÊp thu thuèc tèt h¬n. 3.2.4.2. Ph©n bè cña thuèc trong c¬ thÓ: Thuèc sau khi hÊp thu vµo trong m¸u mét thêi gian ng¾n, sau ®ã qua v¸ch m¹ch m¸u nhá ®Õn c¸c tæ chøc. Thuèc ph©n bè trong c¸c tæ chøc kh«ng ®Òu lµ do sù kÕt hîp cña c¸c chÊt trong tÕ bµo tæ chøc cña c¸c c¬ quan cã sù kh¸c nhau vÝ dô nh− c¸c lo¹i Sulphamid th−êng tËp trung ë thËn. 3.2.4.3. Sù biÕn ®æi cña thuèc trong c¬ thÓ: Thuèc sau khi vµo c¬ thÓ ph¸t sinh c¸c biÕn ®æi ho¸ häc lµm thay ®æi t¸c dông d−îc lý, trong ®ã cã rÊt Ýt sau biÕn ®æi kh¶ n¨ng ho¹t ®éng cña thuèc m¹nh lªn nh−ng tuyÖt ®¹i ®a sè sau biÕn ®æi ho¸ häc hiÖu nghiÖm vµ ®éc lùc cña thuèc gi¶m thËm chÝ hoµn toµn mÊt t¸c dông. Qu¸ tr×nh biÕn ®æi cña thuèc trong c¬ thÓ gäi lµ t¸c dông gi¶i ®éc. Trong gan cã hÖ thèng men rÊt phong phó tham gia xóc t¸c qu¸ tr×nh biÕn ®æi ho¸ häc cña thuèc nªn t¸c dông gi¶i ®éc thùc hiÖn chñ yÕu ë gan. V× vËy nÕu gan bÞ bÖnh c¬ n¨ng ho¹t ®éng yÕu c¬ thÓ dÔ bÞ ngé ®éc thuèc. 3.2.4.4. Bµi tiÕt cña thuèc trong c¬ thÓ: T¸c dông cña thuèc m¹nh hay yÕu, thêi gian dµi hay ng¾n quyÕt ®Þnh ë liÒu l−îng vµ tèc ®é thuèc hÊp thu vµo c¬ thÓ sinh vËt ®ång thêi cßn quyÕt ®Þnh bëi tèc ®é bµi tiÕt cña thuèc trong c¬ thÓ. Thuèc vµo c¬ thÓ sau khi ph©n gi¶i mét sè dù tr÷ l¹i cßn mét sè bÞ bµi tiÕt th¶i ra ngoµi. Thuèc võa hÊp thu vµo c¬ thÓ mµ bµi tiÕt ngay lµ kh«ng tèt v× ch−a kÞp ph¸t huy t¸c dông. ë c¸ c¬ quan bµi tiÕt chñ yÕu lµ thËn, ®Õn ruét vµ mang. NÕu thËn, ruét, mang c¸ bÞ tæn th−¬ng hay bÞ bÖnh th× ph¶i thËn träng lóc sö dông thuèc lóc phßng trÞ bÖnh c¸ bëi lóc nµy c¸ rÊt dÔ bÞ ngé ®éc. 3.2.4.5. TÝch tr÷ cña thuèc trong c¬ thÓ sinh vËt Cïng mét lo¹i thuèc nh−ng dïng nhiÒu lÇn lÆp ®i lÆp l¹i do kh¶ n¨ng gi¶i ®éc hoÆc kh¶ n¨ng bµi tiÕt cña c¬ thÓ bÞ trë ng¹i thuèc tÝch tr÷ trong c¬ thÓ qu¸ nhiÒu mµ ph¸t sinh ra
59 BÖnh häc thñy s¶n tróng ®éc th× gäi lµ ngé ®éc do tÝch thuèc, Thuèc tån ®äng l¹i trong c¬ thÓ gäi lµ sù tÝch tr÷ cña thuèc. Chøc n¨ng ho¹t ®éng gi¶i ®éc vµ bµi tiÕt thuèc cña c¬ thÓ vÉn b×nh th−êng nh−ng do cung cÊp thuèc nhiÒu lÇn c¬ thÓ ch−a kÞp ph©n gi¶i vµ bµi tiÕt nªn còng cã thÓ lµm cho thuèc tÝch tr÷. V× vËy nªn th−êng ph¶i khèng chÕ sao cho l−îng thuèc vµo kh«ng lín h¬n l−îng thuèc bµi tiÕt ra khái c¬ thÓ. Trong thùc tÕ ng−êi ta dïng mét l−îng thuèc t−¬ng ®èi lín h¬n ®Ó cã t¸c dông sau ®ãcho bæ sung theo ®Þnh kú sè l−îng thuèc Ýt h¬n cèt ®Ó duy tr× mét nång ®é nhÊt ®Þnh trong c¬ thÓ cã kh¶ n¨ng tiªu diÖt nguyªn nh©n g©y bÖnh nh− dïng c¸c lo¹i Sulphamid ®Ó ch÷a bÖnh cho c¸ th−êng dïng biÖn ph¸p nµy. Trong ph−¬ng ph¸p trÞ bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n ng−êi ta th−êng øng dông sù tÝch tr÷ cña thuèc, cho thuèc vµo c¬ thÓ dÇn dÇn ®Ó ®¹t hiÖu nghiÖm trÞ liÖu vµ duy tr× thuèc trong c¬ thÓ mét thêi gian t−¬ng ®èi dµi. Tuy vËy cÇn chó ý ®õng ®Ó sù tÝch tr÷ ch÷a bÖnh ph¸t triÓn thµnh tÝch tr÷ tróng ®éc nh− thuèc trõ s©u Clo h÷u c¬ tuy ®éc lùc thÊp nh−ng ®ã lµ mét chÊt æn ®Þnh khã bÞ ph©n gi¶i nªn khi vµo c¬ thÓ nã l−u l¹i thêi gian dµi vµ l−îng tÝch tr÷ sÏ lín dÔ ngé ®éc nªn hiÖn nay n«ng ng− nghiÖp, ch¨n nu«i, trong phßng trÞ bÖnh cho ®éng vËt thuû s¶n ng−êi ta Ýt dïng hoÆc kh«ng cho phÐp mét sè thuèc. 3.2.3. VÒ tr¹ng th¸i ho¹t ®éng cña vËt chñ Mçi loµi ®éng vËt thuû s¶n cã ®Æc tÝnh sinh vËt häc riªng ®ång thêi m«i tr−êng sèng cã kh¸c nhau nªn ph¶n øng víi thuèc cã kh¸c nhau. loµi c¸ nµo cã tÝnh mÉn c¶m cao, søc chÞu ®ùng yÕu th× kh«ng thÓ dïng thuèc víi liÒu l−îng cao nªn t¸c dông cña thuèc gi¶m vµ ng−îc l¹i. VÝ dô c¸ r« phi vµ c¸ mÌ hoa giai ®o¹n c¸ h−¬ng 2 -3 cm, t¾m dung dÞch n−íc muèi NaCl 4% sau 9 phót c¸ mÌ hoa chÕt, sau 150 phót c¸ r« phi chÕt. nh− vËy nÕu dïng NaCl t¾m ®Ó trÞ mét sè bÖnh cho c¸ th× víi r« phi thêi gian t¾m dµi nªn t¸c dông thuèc m¹nh h¬n, kh¶ n¨ng tiªu diÖt mét sè sinh vËt g©y bÖnh sÏ lín. Ngoµi loµi ra, c¸ ®ùc, c¸ c¸i vµ tuæi c¸ còng chi phèi ®Õn t¸c dông cña thuèc ch÷a bÖnh. Con ®ùc th−êng søc chÞu ®ùng víi thuèc cao h¬n con c¸i. C¸ cßn nhá tÝnh mÉn c¶m víi thuèc còng m¹nh h¬n. Ch¼ng h¹n, dïng muèi CuSO4 t¾m cho c¸ con, nÕu dïng nång ®é 10 ppm t¾m cho c¸ tr¾m cá giai ®o¹n c¸ bét sau 2h30, sÏ chÕt. C¸ tr¾m cá h−¬ng sau 4h10, c¸ sÏ chÕt. Cïng loµi, cïng tuæi, cïng m«i tr−êng sèng nh−ng søc chÞu ®ùng cña tõng c¸ thÓ còng kh¸c nhau. Th−êng con khoÎ m¹nh cã thÓ dïng thuèc nång ®é cao, thêi gian dïng cã thÓ kÐo dµi h¬n con bÞ yÕu. Trong sè ®µn bÞ bÖnh, con bÞ bÖnh nÆng dÔ bÞ ngé ®éc h¬n con bÞ bÖnh cßn nhÑ. Do vËy khi ch÷a bÖnh cho ®µn bÞ bÖnh ph¹m vi an toµn sÏ gi¶m nªn cÇn chó ý liÒu dïng vµ biÖn ph¸p cung cÊp n−íc khi cÇn thiÕt. §èi víi ®éng vËt thuû s¶n bËc thÊp: gi¸p x¸c, Êu trïng nhuyÔn thÓ,... søc chÞu ®ùng kÐm h¬n ®éng vËt bËc cao: c¸, l−ìng thª, bß s¸t. 3.2.4. §iÒu kiÖn m«i tr−êng ®éng vËt thuû s¶n sèng §éng vËt thuû s¶n lµ ®éng vËt m¸u l¹nh nªn chÞu sù chi phèi rÊt lín c¸c biÕn ®éng cña m«i tr−êng. §iÒu kiÖn m«i tr−êng t¸c dông ®Õn c¬ thÓ ký chñ tõ ®ã ¶nh h−ëng ®Õn t¸c dông cña thuèc nhÊt lµ c¸c lo¹i thuèc dïng ®Ó trÞ c¸c bÖnh bªn ngoµi c¬ thÓ Trong ph¹m vi nhÊt ®Þnh khi nhiÖt ®é cao t¸c dông cña thuèc sÏ m¹nh h¬n do ®ã cïng mét lo¹i thuèc nh−ng mïa hÌ dïng nång ®é thÊp h¬n mïa ®«ng. Nh− dïng KMnO4 t¾m cho c¸ trÞ bÖnh do ký sinh trïng má neo (Lernaea) ký sinh ë nhiÖt ®é 15 - 200C dïng liÒu l−îng 1/5 v¹n. Nh−ng nÕu nhiÖt ®é 21 - 300C chØ dïng liÒu 1/10 v¹n. Dïng HgNO3 t¾m cho c¸ víi liÒu l−îng 0,1 - 0,3 mg/l trong 3 ngµy cã thÓ tiªu diÖt ký sinh trïng Ichthyophthirinus nh−ng