Bước đầu nghiên cứu về vai trò của Tôtem giáo trong đời sống người Cơtu ở Quảng Nam

b­íc ®Çu nghiªn cøu vÒ vai trß cña t«tem gi¸o...<br /> <br />  khoa häc nh©n v¨n <br /> <br /> <br /> B¦íC §ÇU NGHI£N CøU VÒ VAI TRß CñA T¤TEM GI¸O<br /> TRONG §êI SèNG NG¦êI C¥TU ë QU¶NG NAM<br /> <br /> lª ngäc quang *<br /> <br /> Tãm t¾t: Bµi viÕt nghiªn cøu vÒ vai trß cña T«tem gi¸o trong ®êi sèng cña ng­êi C¬tu ë Qu¶ng<br /> Nam, trong ®ã ®Æc biÖt khai th¸c vai trß cña T«tem ë mét sè khÝa c¹nh cô thÓ: T«tem gi¸o vµ viÖc duy<br /> tr× mèi quan hÖ céng ®ång; T«tem gi¸o víi vai trß lµ yÕu tè c¬ b¶n t¹o nªn gi¸ trÞ v¨n hãa téc ng­êi<br /> C¬tu ®­îc thÓ hiÖn trong c¸c dÊu tÝch v¨n hãa vµ t©m linh nh­ trong hÖ thèng truyÖn cæ, trong hÖ<br /> thèng nghi lÔ, trong nghÖ thuËt ®iªu kh¾c.v.v...<br /> Tõ khãa: T«tem gi¸o; C¬tu; v¨n hãa téc ng­êi; nguån gèc téc ng­êi; dßng hä; t«n gi¸o s¬ khai; t«n<br /> gi¸o nguyªn thñy; t©m linh; cè kÕt céng ®ång; vËt tæ...<br /> <br /> C¸c h×nh th¸i t«n gi¸o s¬ khai lµ c¸c bé phËn nhá c¸c d©n téc thiÓu sè Tµy,<br /> h×nh th¸i t«n gi¸o ch­a x©y dùng ®­îc Nïng, Th¸i... chuyÓn c­ tù do tõ c¸c tØnh<br /> mét gi¸o lý cô thÓ, râ rµng, ch­a xuÊt hiÖn miÒn nói phÝa B¾c vµo ®Þnh c­ t¹i vïng<br /> c¸c tæ chøc t«n gi¸o mét c¸ch cã hÖ thèng. nµy. Trong c¸c thµnh phÇn d©n téc ®ã,<br /> Nh÷ng nhµ nghiªn cøu ®· kh¸i qu¸t t«n ng­êi C¬tu chiÕm sè l­îng nhiÒu h¬n c¶<br /> gi¸o nguyªn thuû thµnh hµng chôc lo¹i vµ tËp trung c­ tró t¹i ba huyÖn §«ng<br /> h×nh kh¸c nhau. Trong ®ã, T«tem gi¸o Giang, T©y Giang vµ Nam Giang. ë ViÖt<br /> ®­îc xem lµ h×nh th¸i biÓu hiÖn ®Çu tiªn Nam, tÝnh ®Õn n¨m 2009, cã kho¶ng<br /> cña t«n gi¸o nguyªn thñy. ThuËt ng÷ 61.588 ng­êi C¬tu. Riªng tØnh Qu¶ng<br /> “T«tem” b¾t nguån tõ ng«n ng÷ Ag«nkin Nam, cã 45.715 ng­êi C¬tu, ®øng hµng<br /> cña ng­êi Anh ®iªng ë ch©u Mü. ThuËt thø hai vÒ d©n sè sau ng­êi Kinh. Ngoµi<br /> ng÷ nµy ®­îc ®­a vµo s¸ch b¸o ch©u ¢u ra, hä cßn sinh sèng ë tØnh Sª K«ng vµ<br /> vµo cuèi thÕ kØ XVIII, sau ®ã ®­îc sö dông tØnh Salavan n­íc b¹n Lµo víi sè l­îng<br /> réng r·i trong c¸c tµi liÖu khoa häc kh¸c. kho¶ng 14.700 ng­êi.(1)<br /> NghÜa ®en cña tõ “T«tem” lµ hä hµng hay Còng gièng nh­ c¸c téc d©n kh¸c, khi<br /> cã hä hµng”(1). ng­êi C¬tu b¾t ®Çu t¸c ®éng vµo thiªn<br /> Vïng miÒn nói phÝa T©y Qu¶ng Nam, nhiªn ®Ó duy tr× sù sèng, c¸c ho¹t ®éng<br /> lµ ®Þa bµn tô c­ cña 4 d©n téc lµ C¬tu, X¬ trång trät vµ ch¨n nu«i, s¶n xuÊt cña c¶i<br /> §¨ng (gåm c¸c nhãm: M¬ N©m, X¬ Teng, ®­îc thùc hiÖn th× thÞ téc - tæ chøc x· héi<br /> Ca Dong), GiÎ Triªng (gåm c¸c nhãm: Tê - cña hä còng ®· ra ®êi. Cïng víi ®ã, ý thøc<br /> Riªng, Ve, Ba Noong) vµ Co. KÓ tõ khi vÒ t«n gi¸o cña ng­êi C¬tu còng b¾t ®Çu<br /> miÒn Nam ®­îc hoµn toµn gi¶i phãng, sè xuÊt hiÖn. T«tem gi¸o ®· xuÊt hiÖn vµ tån<br /> ng­êi Kinh tõ ®ång b»ng lªn miÒn nói<br /> (*)<br /> lµm ¨n, sinh sèng ngµy cµng gia t¨ng vµ Chuyªn viªn MRE, DDG ViÖt Nam.<br /> (1)<br /> Lª SÜ Gi¸o (Chñ biªn), D©n téc häc ®¹i c­¬ng, Nxb<br /> ®Æc biÖt lµ trong vßng 10 n¨m qua, mét Gi¸o dôc, n¨m 2006, tr.177.<br /> <br /> <br /> 32 Nh©n lùc khoa häc x· héi Sè 1-2014<br />  lª ngäc quang<br /> <br /> t¹i trong suèt qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña T«tem. VËy, theo nhËn xÐt cña chóng t«i,<br /> ng­êi C¬tu vµ kh«ng chØ lµ mét biÓu t­îng b­íc ®Çu cã thÓ kh¼ng ®Þnh ng­êi C¬tu<br /> vÒ t©m linh mµ cßn chi phèi ®Õn mäi mÆt “ph¸t triÓn” h¬n mét sè téc ng­êi kh¸c.<br /> ®êi sèng cña hä, gãp phÇn trong viÖc t¹o Trong quan niÖm cña m×nh, hÇu hÕt<br /> nªn b¶n s¾c v¨n ho¸ cho d©n téc. ng­êi C¬tu tin con chã lµ vËt tæ cña hä.<br /> 1. T«tem gi¸o vµ viÖc duy tr× mèi Mét huyÒn tho¹i C¬tu kÓ r»ng: “Ngµy xöa<br /> quan hÖ céng ®ång ngµy x­a, ®· l©u l¾m råi, trêi næi giËn lµm<br /> Thø nhÊt, T«tem gi¸o cã vai trß chñ yÕu mét trËn lôt lín tiªu diÖt mu«n loµi. Sau<br /> trong viÖc x¸c ®Þnh dßng hä ng­êi C¬tu ®ã, chØ cã mét c« g¸i vµ mét con chã sèng<br /> Trong t©m thøc cña ng­êi C¬tu, T«tem sãt nhê trèn vµo mét chiÕc trèng. C« g¸i<br /> gi¸o tr­íc hÕt thÓ hiÖn râ nÐt ë ý thøc vÒ sèng cïng víi con chã nh­ vî chång, ®Î ra<br /> viÖc x¸c ®Þnh nguån gèc téc ng­êi, sau ®ã hai ng­êi con gåm mét trai vµ mét g¸i.<br /> nã cßn lµ yÕu tè ®Ó x¸c ®Þnh c¸c dßng hä Lín lªn, ng­êi con trai xuèng miÒn ®ång<br /> cña ng­êi C¬tu. Tuy manh mèi chØ lµ b»ng, ng­êi con g¸i ë l¹i miÒn nói. C¶ hai<br /> nh÷ng c©u chuyÖn kÓ, nh÷ng sù tÝch mang ®Òu cè ®i t×m mét ai ®ã ®Ó sèng chung<br /> mµu s¾c d©n gian, ®Ëm chÊt nguyªn s¬ nh­ng kh«ng t×m ®­îc. Hä l¹i chØ gÆp<br /> nh­ng chóng ®· lµm nªn dÊu Ên cña nhau vµ kh«ng cßn sù lùa chän nµo kh¸c,<br /> T«tem gi¸o. hai anh em ph¶i lÊy nhau, ®Î ra mét qu¶<br /> Ngoµi quan hÖ céng ®ång, con ng­êi cßn bÇu. Tõ qu¶ bÇu ®ã sinh ra ng­êi C¬tu,<br /> rµng buéc víi nhau b»ng quan hÖ huyÕt ng­êi Bru, ng­êi Tµ«i...”(2) Nh­ vËy, còng<br /> thèng tøc quan hÖ dßng hä. Thùc tÕ cho gièng nh­ sù tÝch cha L¹c Long Qu©n vµ<br /> chóng ta thÊy, kh«ng ph¶i bÊt kú téc mÑ ¢u C¬ cña ng­êi ViÖt, ng­êi C¬tu ®·<br /> ng­êi nµo còng cã tªn gäi dßng hä. Mét sè tù tr¶ lêi c©u hái t¹i sao hä l¹i cã mÆt trªn<br /> téc ng­êi chØ cã mét bæ ng÷ mµ ta th­êng thÕ giíi nµy th«ng qua h×nh t­îng ng­êi<br /> gäi lµ ch÷ ®Öm ®Ó ph©n biÖt giíi tÝnh. §iÓn cha lµ chã cña m×nh. Vµ mét ®iÒu thó vÞ,<br /> h×nh nh­ ng­êi X¬®¨ng cã tõ A ®Ó chØ nam truyÒn thuyÕt vÒ «ng tæ chã kh«ng chØ<br /> vµ Y ®Ó chØ n÷, vÝ dô: A Nhong vµ Y Hªn... xuÊt hiÖn ë d©n téc C¬tu mµ cßn ë nhiÒu<br /> Ng­îc l¹i, víi ng­êi £®ª, tõ Y ®Ó chØ nam d©n téc Ýt ng­êi trªn l·nh thæ ViÖt Nam<br /> vµ H ®Ó chØ n÷. ThËm chÝ, ng­êi Kh¬me nh­ Ta«i, Bana, X¬ ®¨ng, GiÎ Triªng, L«<br /> tr­íc ®©y ®Ó ph©n biÖt nh÷ng ng­êi cïng L«... Ngoµi ra, con chã còng cã vai trß rÊt<br /> tªn vµ cã quan hÖ huyÕt thèng th­êng gäi ®a d¹ng trong thÇn tho¹i cña c¸c c­ d©n<br /> kÌm theo tªn cha; ng­êi Bana, trong mét §«ng Nam ¸ vµ Nam ¸ n÷a. Cã lÏ, truyÒn<br /> bu«n tªn c¸c thµnh viªn kh«ng ®­îc trïng thuyÕt vÒ ng­êi cha lµ chã ®· b¾t nguån tõ<br /> lÆp nhau, víi môc ®Ých ph©n biÖt gi÷a c¸ sù g¾n bã, th©n thiÕt gi÷a ng­êi vµ chã -<br /> nh©n nµy víi c¸ nh©n kh¸c. Bªn c¹nh ®ã con vËt ®­îc thuÇn ho¸ tõ rÊt sím trong<br /> cßn cã tr­êng hîp T«tem theo giíi, tøc lÞch sö. Riªng víi ng­êi C¬tu, chóng ta<br /> nam theo hä cha vµ n÷ theo hä mÑ nh­ téc kh«ng thÓ phñ nhËn r»ng con chã lu«n gi÷<br /> ng­êi GiÎ Triªng. Riªng ng­êi C¬tu, hä cã mét vÞ trÝ ®Æc biÖt trong ®êi sèng cña hä.<br /> tæ chøc “T«” hay “Cabhu” gièng nh­ “hä”<br /> hay “dßng hä” cña ng­êi ViÖt. Mçi dßng hä (2)<br /> T¹ §øc, T×m hiÓu v¨n ho¸ Katu, Nxb. ThuËn Ho¸,<br /> së h÷u mét tªn gäi riªng g¾n víi vËt tæ HuÕ, n¨m 2002, tr. 20.<br /> <br /> <br /> Sè 1-2014 Nh©n lùc khoa häc x· héi 33<br /> b­íc ®Çu nghiªn cøu vÒ vai trß cña t«tem gi¸o...<br /> <br /> Chã lµ bÇu b¹n trung thµnh cña ng­êi nh÷ng con ng­êi cïng tån t¹i víi nhau<br /> C¬tu. Chóng th«ng minh, giµu t×nh c¶m trªn mét vïng l·nh thæ nhÊt ®Þnh, còng<br /> l¹i rÊt gÇn gòi víi con ng­êi, nã lµ con vËt chÝnh T«tem gi¸o ®· thùc hiÖn trän vÑn<br /> gióp hä s¨n thó, gi÷ nhµ, b¸o hiÖu khi vai trß cña m×nh trong viÖc x¸c ®Þnh dßng<br /> chñ l©m nguy vµ ra søc gióp chñ tho¸t hä. Nã lµm s¸ng tá mèi quan hÖ huyÕt<br /> hiÓm. Ngµy nay, ng­êi ta cã thÓ b¾t gÆp thèng gi÷a ng­êi víi ng­êi, tõ ®ã gãp phÇn<br /> trªn c¸c cét nhµ g­¬l hay trªn c¸c c¸c tÊm vµo vÊn ®Ò duy tr× nßi gièng ®· vµ ®ang<br /> trÝnh nhµ g­¬l, h×nh t­îng chã hay chã diÔn ra tõng ngµy ë céng ®ång ng­êi C¬tu.<br /> c¸ch ®iÖu nh­ mét nh¾c nhë vÒ T«tem Thø hai, T«tem gi¸o cã vai trß t¨ng<br /> gi¸o téc ng­êi. c­êng t×nh ®oµn kÕt, cè kÕt céng ®ång<br /> Kh«ng chØ cã «ng tæ chung cña c¶ céng TÝnh cè kÕt trong céng ®ång ®­îc thÓ<br /> ®ång, ng­êi C¬tu ®· t×m ®Õn nh÷ng mèi hiÖn tr­íc hÕt lµ qua v¨n ho¸ lµng. Lµng<br /> quan hÖ gÇn gòi, th©n thuéc h¬n trong C¬tu (vel, bh­¬l, cr¬noon) tõ rÊt l©u ®· lµ<br /> ph¹m vi gia ®×nh, dßng téc. Dßng hä trong ®¬n vÞ d©n c­ truyÒn thèng, ®iÓn h×nh<br /> tiÕng C¬tu gäi lµ “Cabhuh” vµ tr­íc ®©y trong thùc tÕ tån t¹i cña téc ng­êi. Hä<br /> mét lµng th­êng ®­îc h×nh thµnh tõ mét céng c­, céng c¶m, céng mÖnh víi nhau<br /> ®Õn hai dßng hä. Mçi dßng hä ®Òu cã mét trong mét ®Þa vùc cô thÓ víi tiÒm thøc<br /> mét biÓu t­îng ®­îc t«n lªn thµnh tæ tiªn m×nh lµ nh÷ng ng­êi ®­îc sinh ra tõ mét<br /> riªng cña m×nh, g¾n víi nh÷ng truyÒn c¸i gèc chung. Ng­êi d©n víi sù ®ång lßng<br /> thuyÕt nãi vÒ nguån gèc sinh ra dßng hä. vµ nhÊt trÝ cao, tin vµo sù dÉn d¾t cña giµ<br /> VËt tæ cã thÓ lµ mét con vËt, c¸i c©y, hßn lµng ®· t¹o nªn mét khèi ®¹i ®oµn kÕt<br /> ®¸ hay mét sù viÖc bÊt th­êng nµo ®ã cïng nhau duy tr× trËt tù x· héi, niÒm tin<br /> trong trêi ®Êt. Bªn c¹nh ®ã, hä cßn cã mét trong ®êi sèng vËt chÊt lÉn tinh thÇn.<br /> sè quy ®Þnh, kiªng c÷ dµnh cho c¸c thµnh D­êng nh­ ®èi víi nh÷ng ng­êi C¬tu ngµy<br /> viªn trong ph¹m vi dßng hä m×nh. Sau ngµy lÇm lòi ra rÉy vÒ lµng, nh÷ng sù t¸c<br /> nµy, do quan hÖ h«n nh©n cïng qu¸ tr×nh ®éng qua l¹i gi÷a c¸ nh©n vµ x· héi, gi÷a<br /> du canh du c­ nªn ®· cã nhiÒu dßng hä tõng con ng­êi cô thÓ víi céng ®ång chñ<br /> cïng chung sèng trong mét lµng nh­ng yÕu chØ diÔn ra trong lµng mµ th«i. Dï<br /> hiÖn t­îng mét sè dßng hä c¸ biÖt chiÕm lµng chØ cã sù tån t¹i cña mét dßng hä nh­<br /> sè ®«ng cho biÕt dßng hä Êy vèn lµ nh÷ng ngµy x­a, hay cã sù xuÊt hiÖn cña nhiÒu<br /> ng­êi tiªn phong lËp lµng. ë vïng cao dßng hä vµo thêi gian sau nµy th× tinh<br /> huyÖn T©y Giang, cô thÓ lµ hai x· Tr’hy thÇn ®oµn kÕt vÉn ®­îc gi÷ v÷ng. Gia<br /> vµ Axan nhiÒu lµng chñ yÕu lµ hä C¬l©u; ®×nh vµ dßng hä trë thµnh nh÷ng bé phËn<br /> hay nh­ thÞ trÊn Th¹nh Mü huyÖn Nam kh«ng thÓ t¸ch rêi trong mét lµng. Sù gióp<br /> Giang, chñ yÕu lµ hä Bhn­ích(3)... ®ì, ®ïm bäc nhau ®i tõ khu«n khæ gia<br /> Trªn ®©y lµ mét thùc tÕ, ®ång thêi lµ ®×nh, dßng hä trong quan hÖ huyÕt thèng<br /> mét minh chøng cã tÝnh thuyÕt phôc cao. ®Õn nh÷ng gia ®×nh, dßng hä cïng chung<br /> Chóng lµ biÓu hiÖn cña T«tem gi¸o, ®­îc sèng trong mét lµng.(3)<br /> thÓ hiÖn trong nhËn thøc vÒ nguån gèc téc Tuy nhiªn, vÉn cã nh÷ng h×nh thøc liªn<br /> ng­êi vµ nguån gèc cña tõng dßng hä.<br /> T«tem gi¸o nh­ mét sîi d©y g¾n kÕt (3)<br /> Tµi liÖu l­u tr÷ cña Ban D©n téc tØnh Qu¶ng Nam.<br /> <br /> <br /> 34 Nh©n lùc khoa häc x· héi Sè 1-2014<br />  lª ngäc quang<br /> <br /> kÕt gi÷a c¸c lµng ®ång téc sèng cËn c­ víi mong manh, ch­a thÓ hiÖn râ sù kh¸c<br /> nhau. §ã lµ hiÖn t­îng kÕt nghÜa gi÷a hai biÖt. §iÒu ®ã dÉn ®Õn viÖc mçi c¸ nh©n<br /> hoÆc ba lµng thÓ hiÖn trong lÔ Pr¬ngãoch. trong céng ®ång ng­êi cã mét vai trß b×nh<br /> §©y lµ sù cè kÕt nh»m xo¸ bá nh÷ng hËn ®¼ng víi kh¸ch thÓ. Hay nãi c¸ch kh¸c, sù<br /> thï x¶y ra tr­íc ®ã víi môc ®Ých: hoÆc thÓ b×nh ®¼ng lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh quan hÖ<br /> hiÖn søc m¹nh qu©n sù, hoÆc t¹o nªn søc x· héi ë ®ång bµo C¬tu.<br /> m¹nh t­¬ng trî trong c¸c t×nh huèng ¶nh C¸c thµnh viªn, c¸c hé gia ®×nh cïng<br /> h­ëng ®Õn cuéc sèng b×nh yªn cña hä mµ chung sèng trong lµng ®Òu b×nh ®¼ng víi<br /> môc ®Ých s©u xa chÝnh lµ cñng cè c¸c mèi nhau vÒ quyÒn lîi vµ nghÜa vô. Hä ®ãng<br /> quan hÖ x· héi, v­¬n tíi mét cuéc sèng gãp c«ng søc, cña c¶i vµ cïng cã tr¸ch<br /> hoµ b×nh. nhiÖm ®Ó xö lý, gi¶i quyÕt mäi viÖc. Tuy<br /> §ã lµ m« h×nh lµng g¾n víi c¸c mèi ng­êi chñ lµng gi÷ vÞ trÝ ®øng ®Çu song<br /> quan hÖ x· héi. Trong ph¹m vi gia ®×nh vµ ®Òu dùa vµo th¸i ®é t«n träng, kh©m phôc<br /> dßng hä, ng­êi C¬tu lu«n lu«n gi÷ ®­îc cña d©n lµng ®èi víi nh÷ng kinh nghiÖm<br /> mèi liªn hÖ mËt thiÕt víi nhau. NÕu trong trong lao ®éng s¶n xuÊt, sù am hiÓu phong<br /> céng ®ång chung, hä coi nhau nh­ anh em tôc tËp qu¸n, giái viÖc giao h¶o bªn ngoµi,<br /> cïng nguån gèc th× trong khu«n khæ gia kh¶ n¨ng xö lý nh÷ng phøc t¹p trong néi<br /> ®×nh vµ dßng hä, hä lµ ruét thÞt, lµ m¸u bé vµ t­ c¸ch ®¹o ®øc cña ng­êi ®ã. Hä<br /> mñ cña nhau. Kh«ng quan t©m ®Õn vÊn ®Ò thùc sù hµnh ®éng trªn tinh thÇn tù<br /> ranh giíi l·nh thæ hay vÞ trÝ ®Þa lý, ®· lµ nguyÖn, tù gi¸c chø kh«ng chÞu sù ¸p ®Æt<br /> ng­êi cïng cabhuh, cïng mang mét hä th× cña giai cÊp, tÇng líp nµo c¶. §Ó ®¹t ®­îc<br /> ¾t h¼n cã quan hÖ huyÕt thèng. Nh÷ng kÕt qu¶ nh­ vËy ®ßi hái ph¶i cã sù ®ång<br /> thµnh viªn trong Cabhuh dï kh«ng ë gÇn lßng xuÊt ph¸t tõ ý thøc cña c¸c thµnh<br /> nhau, dï ®i lµm ¨n, sinh sèng ë ®©u ®i viªn. §©y chÝnh lµ lóc T«tem gi¸o ph¸t<br /> n÷a th× hä vÉn cè g¾ng dµnh thêi gian ®i huy søc m¹nh cña m×nh. Tõ h×nh t­îng tæ<br /> th¨m nom nhau, th¾t chÆt thªm t×nh yªu tiªn chung cña c¶ téc d©n ®Õn tæ tiªn riªng<br /> th­¬ng vµ ®oµn kÕt. Tõ x­a tíi nay, nÐt trong tõng dßng hä ®· gióp ng­êi C¬tu tù<br /> ®Ñp v¨n ho¸ ®ã vÉn hiÖn h÷u trong ®êi kh¼ng ®Þnh ®­îc nguån gèc, vÞ thÕ cña<br /> sèng téc ng­êi. m×nh. Anh mang hä kia th× anh cã «ng tæ<br /> Cã thÓ nãi, T«tem gi¸o ®ãng mét vai trß cña anh, t«i mang hä nµy th× t«i còng cã<br /> kh¸ quan träng trong viÖc ®iÒu hµnh x· vËt tæ cña m×nh. Mçi ng­êi ®Òu tù hµo vÒ<br /> héi C¬tu, nhiÒu mèi quan hÖ trong dßng “T«tem” cña riªng m×nh, kh«ng ai h¬n<br /> hä hay ngoµi x· héi ®· n¶y sinh tõ quan thua hay thÊp kÐm h¬n ai. Dï dßng hä<br /> niÖm vÒ vËt tæ. ChÝnh sù xuyªn suèt cña nµy cã sè l­îng thµnh viªn rÊt ®«ng, dßng<br /> t«tem gi¸o lµ mét trong nhiÒu ®éng lùc hä kia chØ lµ thiÓu sè th× ®Þa vÞ cña hä vÉn<br /> gióp mèi liªn hÖ céng ®ång, dßng hä cña ngang nhau, vÉn cã niÒm tin tÝn ng­ìng<br /> ng­êi C¬tu lu«n bÒn chÆt. cña b¶n th©n mçi ng­êi. Nhê ®ã, ng­êi<br /> Thø ba, T«tem gi¸o gãp phÇn x¸c lËp sù C¬tu tù nhËn thÊy ®­îc vai trß, tr¸ch<br /> b×nh ®¼ng trong céng ®ång ng­êi C¬tu nhiÖm cña m×nh víi gia ®×nh, dßng téc, víi<br /> X· héi C¬tu manh nha cã sù ph©n ho¸ céng ®ång chø kh«ng ph¶i do t©m lý khiÕp<br /> nh­ng ranh giíi gi÷a sù giµu nghÌo rÊt sî mét c¸ nh©n hay tæ chøc nµo.<br /> <br /> Sè 1-2014 Nh©n lùc khoa häc x· héi 35<br /> b­íc ®Çu nghiªn cøu vÒ vai trß cña t«tem gi¸o...<br /> <br /> V× thÕ, cã thÓ nãi bªn c¹nh nh÷ng yÕu ®×nh, t©m linh vµ tÝn ng­ìng ®Õn c¸c mèi<br /> tè c¬ b¶n thuéc vÒ quan hÖ s¶n xuÊt vµ ý quan hÖ trong x· héi, vÒ gi¸ trÞ vµ biÓu<br /> thøc hÖ, T«tem gi¸o còng gãp phÇn gióp hiÖn nh©n sinh quan, thÕ giíi quan...(4)<br /> cho sù b×nh ®¼ng trong téc ng­êi hay Kh«ng chØ vËy, cã rÊt nhiÒu truyÖn kÓ<br /> trong tõng dßng hä thªm s©u s¾c. §ång vÒ nguån gèc téc ng­êi vµ dßng hä. §©y lµ<br /> thêi, chÝnh sù b×nh ®¼ng lµ mét trong ®iÒu v« cïng lý thó mµ T«tem gi¸o mang<br /> nh÷ng c¬ së t¹o nªn chÊt keo liªn kÕt l¹i cho v¨n ho¸ téc ng­êi C¬tu. XuÊt ph¸t<br /> céng ®ång, ch¾p c¸nh cho ý thøc d©n téc, tõ niÒm tin r»ng dßng hä m×nh ®­îc sinh<br /> ý thøc vÒ dßng hä, gia ®×nh vµ c¸ thÓ ®­îc ra tõ mét c©y, mét con nµo ®ã vµ ®Ó x¸c<br /> n©ng cao. lËp mèi quan hÖ nµy, cïng víi sù tÝch téc<br /> 2. T«tem gi¸o lµ mét trong nh÷ng ng­êi, ng­êi C¬tu ®· s¶n sinh ra mét hÖ<br /> yÕu tè quan träng t¹o nªn gi¸ trÞ v¨n thèng truyÖn kÓ vÒ sù tÝch dßng hä.<br /> ho¸ riªng cña ng­êi C¬tu Nh÷ng truyÖn cæ vÒ nguån gèc dßng hä ®·<br /> Thø nhÊt, T«tem gi¸o trong hÖ thèng tån t¹i vµ ph¸t triÓn cïng víi téc ng­êi.<br /> truyÖn cæ Mçi dßng hä ®Òu cã c¸ch lý gi¶i riªng cña<br /> Cã thÓ nãi, ®Õn víi ®ång bµo d©n téc m×nh. B»ng h×nh thøc truyÒn miÖng, c¸c<br /> C¬tu lµ ®Õn víi kho tµng v¨n häc mang c©u chuyÖn ®ã ®· ®­îc l­u truyÒn tõ ®êi<br /> ®Ëm mµu s¾c d©n gian, mang nÐt huyÒn bÝ nµy sang ®êi kh¸c mét c¸ch hÕt søc tù<br /> cña nói rõng. §Æc biÖt, m¶ng truyÖn cæ nhiªn. ¤ng bµ, cha mÑ kÓ cho thÕ hÖ con<br /> C¬tu rÊt phong phó vÒ sè l­îng, cã ®Õn ch¸u nghe ®Ó nh¾c nhë chóng ph¶i hiÓu<br /> hµng tr¨m c©u chuyÖn kh¸c nhau. C¸i kho vµ nhí vÒ c¸i tªn, c¸i hä mµ m×nh ®ang<br /> tµng “§Õm kh«ng hÕt chuyÖn, nhí kh«ng mang. Nã nh­ mãn ¨n tinh thÇn kh«ng<br /> hÕt chuyÖn”(4) nµy, ®Õn nay vÉn ch­a cã thÓ thiÕu trong cuéc sèng cña hä. Nã ®­îc<br /> mét con sè thèng kª nµo cô thÓ. l­u gi÷ trong trÝ nhí cña nh÷ng bµ mÕ, cô<br /> TruyÖn cæ C¬tu thÓ hiÖn ®­îc nh÷ng «ng r©u tãc b¹c ph¬ ®Ó ®ªm ®ªm bªn ¸nh<br /> tÝnh c¸ch cña con ng­êi vµ x· héi C¬tu löa bËp bïng kh«ng chØ nh÷ng ®øa trÎ tãc<br /> thêi xa x­a. §ã lµ x· héi ch­a cã giai cÊp, khÐt n¾ng ngåi xóm xÝt l¾ng nghe mµ c¶<br /> ph­¬ng thøc s¶n xuÊt nguyªn thuû víi nh÷ng bËc trung niªn, c¸c anh chÞ thanh<br /> viÖc ®Ò cao t×nh yªu th­¬ng gi÷a con ng­êi niªn còng hµo høng tham gia. ViÖc kÓ l¹i<br /> víi con ng­êi, ®Ò cao lao ®éng ch©n chÝnh. cho thÕ hÖ vÒ lÞch sö céi nguån dßng téc<br /> Còng gièng nh­ c¸c d©n téc kh¸c, qua nh­ mét c¸ch tri ©n ®Õn tæ tiªn cña m×nh,<br /> truyÖn cæ, chóng ta sÏ thÊy ®­îc lÞch sö thùc hiÖn nã nh­ mét bæn phËn ph¶i lµm.<br /> nguån céi còng nh­ cèt lâi cña ®êi sèng vµ Tuy mçi dßng hä ®Òu cã truyÖn kÓ nh­ng<br /> x· héi cña ng­êi C¬tu. Trong mçi c©u trong qu¸ tr×nh l­u truyÒn, do sù c¸ch biÖt<br /> chuyÖn, nÕu g¹t ®i nh÷ng chi tiÕt h­ cÊu vÒ mÆt ®Þa lý, yÕu tè x· héi t¸c ®éng vµ<br /> th× chóng ta sÏ thu l­îm ®­îc rÊt nhiÒu cø nhÊt lµ do sù phong phó cña trÝ t­ëng<br /> liÖu khoa häc gãp phÇn lµm s¸ng tá nh÷ng<br /> vÊn ®Ò vÒ lÞch sö, v¨n ho¸ téc ng­êi.<br /> (4)<br /> TruyÖn cæ ®· ph¶n ¸nh mäi mÆt cña ®êi GS. Hoµng Ch©u Ký (Chñ nhiÖm ®Ò tµi), V¨n ho¸<br /> d©n téc C¬tu, §Ò tµi nghiªn cøu, Së V¨n ho¸ - Th«ng<br /> sèng, tõ c¸c ®Æc ®iÓm vÒ h«n nh©n vµ gia tin Qu¶ng Nam - §µ N½ng, n¨m 1994, tr.51.<br /> <br /> <br /> 36 Nh©n lùc khoa häc x· héi Sè 1-2014<br />  lª ngäc quang<br /> <br /> t­îng vµ sù can thiÖp v« thøc cña ng­êi kÓ thÇn rõng, thÇn nói, thÇn suèi, thÇn ®Êt,<br /> khiÕn truyÖn cæ ®· s¶n sinh rÊt nhiÒu dÞ thÇn n­¬ng rÉy, thÇn c©y rõng, thÇn gi÷<br /> b¶n. V× vËy, cïng mét c©u truyÖn kÓ nhµ,... vµ chÝnh T«tem gi¸o ®· lµm ®a<br /> nh­ng ng­êi ë lµng Mùc, huyÖn Nam d¹ng thªm hÖ thèng thÇn linh nµy b»ng<br /> Giang l¹i cã thªm mét sè chi tiÕt hiÖn ®¹i c¸c vËt tæ, c¸c vËt t­îng tr­ng T«tem gi¸o.<br /> h¬n c©u chuyÖn cña ng­êi C¬tu ë x· L¨ng §iÒu ®ã khiÕn cho hÖ thèng thÇn linh cña<br /> huyÖn T©y Giang. Tuy nhiªn, ë gãc ®é nµo ng­êi d©n thªm phÇn phong phó vµ ®Æc<br /> ®ã, c¸c dÞ b¶n nµy l¹i gãp phÇn lµm cho s¾c. C¸c nghi lÔ g¾n víi c¸c vÞ thÇn tõ ®©y<br /> kho tµng truyÖn cæ cña d©n téc C¬tu thªm còng cã ®iÒu kiÖn t¨ng thªm vÒ sè l­îng.<br /> phong phó vµ ®a d¹ng. NÕu c¸c nghi lÔ vßng ®êi hay c¸c nghi lÔ<br /> Thø hai, T«tem gi¸o trong viÖc ®a d¹ng trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp - song song<br /> ho¸ hÖ thèng nghi lÔ víi nh÷ng ®iÒu kiªng c÷ vµ cÊm kÞ lµ viÖc<br /> Ng­êi C¬tu ®· h×nh thµnh nªn c¶ mét ng­êi d©n tæ chøc lµm lÔ cóng; c¸c nghi lÔ<br /> hÖ thèng nh÷ng nghi lÔ. “Nghi lÔ lµ liªn quan ®Õn t«tem gi¸o vµ dßng hä ng­êi<br /> ph­¬ng tiÖn giao tiÕp víi nh÷ng thùc thÓ C¬tu còng cã nh÷ng kiªng c÷, cÊm kÞ. Cã<br /> linh hån” vµ “Th«ng qua nghi lÔ vµ nh÷ng thÓ nãi, T«tem gi¸o ®· tù x©y dùng, tù<br /> nghi thøc ®Æc biÖt trong nghi lÔ, nh÷ng h×nh thµnh nªn nh÷ng nghi lÔ riªng liªn<br /> ng­êi ë câi trÇn cÇu cóng thÇn linh ë thÕ quan ®Õn ®èi t­îng t«n thê vµ nh÷ng nghi<br /> giíi bªn kia - mét thÕ giíi siªu nhiªn nµo lÔ T«tem gi¸o thùc sù lµ yÕu tè gãp phÇn<br /> ®ã, mong thÇn linh hiÓu vµ ®¸p øng nh÷ng lµm cho b¶n s¾c v¨n ho¸ téc ng­êi thªm<br /> nguyÖn väng cña c¸ nh©n vµ céng ®ång”(5). ®éc ®¸o.(5)<br /> Cã thÓ nãi, niÒm tin, t«n gi¸o sinh ra nghi Thø ba, h×nh t­îng T«tem gi¸o trong<br /> lÔ vµ nh÷ng nghi lÔ lµ sù biÓu hiÖn niÒm nghÖ thuËt ®iªu kh¾c<br /> tin, t«n gi¸o. §iªu kh¾c gç lµ nghÖ thuËt giµu tÝnh<br /> Nghi lÔ ®­îc tiÕn hµnh cho ®èi t­îng cã s¸ng t¹o vµ mang nÐt riªng vÒ t­ duy d©n<br /> thÓ lµ c¶ mét céng ®ång, mét gia ®×nh hay gian cña ng­êi C¬tu. Tõ nh÷ng c¶nh sinh<br /> thËm chÝ chØ lµ cho mét c¸ nh©n. ViÖc thùc ho¹t con ng­êi nh×n thÊy h»ng ngµy ®Õn<br /> hiÖn c¸c nghi lÔ nh»m ®¸p øng nhu cÇu nh÷ng h×nh mÉu n»m trong trÝ t­ëng<br /> t©m linh cña téc ng­êi, t¹o lËp mèi quan t­îng, tõ h×nh ¶nh cña c¸c gièng loµi<br /> hÖ, giao c¶m tèt ®Ñp gi÷a con ng­êi víi thÕ trong thÕ giíi tù nhiªn ®Õn h×nh t­îng vËt<br /> giíi thÇn linh vµ víi tæ tiªn. C¸c h×nh thøc tæ,... tÊt c¶ ®Òu ®­îc thÓ hiÖn qua ®«i bµn<br /> cóng b¸i, cÇu xin lµ cÇu nèi thÕ giíi thùc tay tµi hoa cña nghÖ nh©n C¬tu. NghÖ<br /> t¹i víi mét thÕ giíi kh¸c. Tuy kh«ng cã thuËt t¹o h×nh th­êng tËp trung ë cét buéc<br /> viÖc lËp bµn thê nh­ ë ng­êi Kinh nh­ng tr©u trong lÔ hiÕn tÕ, g­¬l - ng«i nhµ c«ng<br /> tÊt c¶ ®· n»m trong suy nghÜ, thuéc vÒ céng, nhµ må dµnh cho ng­êi chÕt, mÆt n¹<br /> niÒm tin cña ®ång bµo C¬tu. Hä tin vµ lµm gç... §Æc biÖt, nhµ må vµ g­¬l lµ n¬i nghÖ<br /> theo nh÷ng ®iÒu mµ gia ®×nh, dßng hä,<br /> céng ®ång m×nh lµm tõ bao ®êi nay. Víi (5)<br /> DÉn theo PGS.TS. NguyÔn ChÝ BÒn cïng tËp thÓ<br /> niÒm tin v¹n vËt h÷u linh, ng­êi C¬tu vèn t¸c gi¶ ViÖn VHTT, C¸c nh¹c cô gâ b»ng ®ång -<br /> Nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸, Nxb. V¨n ho¸ Th«ng tin, Hµ<br /> tin t­ëng, thê cóng nh÷ng thÇn linh nh­ Néi, n¨m 2007, tr. 45 vµ 49.<br /> <br /> <br /> Sè 1-2014 Nh©n lùc khoa häc x· héi 37<br /> b­íc ®Çu nghiªn cøu vÒ vai trß cña t«tem gi¸o...<br /> <br /> thuËt ®iªu kh¾c thÓ hiÖn râ nÐt vµ to¶ trung t©m cña nhµ g­¬l. Tuy nhiªn, ®iÓn<br /> s¸ng nhÊt. §ã lµ nh÷ng c«ng tr×nh kiÕn h×nh nhÊt ph¶i kÓ ®Õn lµ h×nh t­îng con<br /> tróc ®Æc tr­ng, lµ yÕu tè cèt lâi, ®¹i diÖn chã. Nh­ ®· nãi ë trªn, con chã lµ vËt tæ<br /> vµ tæng hîp tinh hoa v¨n ho¸ cña ng­êi cña c¶ téc ng­êi ®ång thêi nã còng lµ tæ<br /> C¬tu. Khëi sinh tõ quan niÖm vÒ vËt tæ tiªn cña mét sè dßng hä C¬tu. H×nh t­îng<br /> trong T«tem gi¸o ®· h×nh thµnh nªn mét chã cïng víi h×nh t­îng mét sè loµi vËt<br /> sè h×nh t­îng ®­îc xem lµ tiªu biÓu cho kh¸c th­êng ®­îc kh¾c trªn c¸c bé phËn<br /> nghÖ thuËt ®iªu kh¾c cña téc ng­êi nµy. kh¸c nhau cña g­¬l.<br /> Grook vµ Tring lµ hai lo¹i chim ®­îc TÝnh biÓu c¶m trong c¸c t¸c phÈm nghÖ<br /> ng­êi C¬tu t«n thê vµ hä xem nã nh­ thuËt ®iªu kh¾c C¬tu cã ®­îc mét phÇn lµ<br /> nh÷ng con chim thÇn. H×nh t­îng chim nhê vµo niÒm tin vµ lßng thµnh kÝnh cña<br /> cña ng­êi C¬tu cã má dµi vµ to, ®ã lµ ®Æc hä víi c¸c vÞ thÇn. Cã thÓ thÊy r»ng, dï<br /> tr­ng næi bËt nhÊt cña chim Grock vµ c¸c h×nh kh¾c ®ã lµ trõu t­îng hay mang<br /> Tring. H×nh chim ®­îc t¹o t¸c hÕt søc kú tÝnh t¶ thùc, trang trÝ th× chóng ta vÉn<br /> c«ng vµ bao giê còng lµ mét ®«i. Hä ph¶i c«ng nhËn chóng mang dÊu Ên cña<br /> th­êng t¹c ®«i chim ë vÞ trÝ cao nhÊt, n¬i t«tem gi¸o.<br /> sang träng nhÊt nh­ trªn nãc nhµ G­¬l, Nãi tãm l¹i, T«tem gi¸o cã vai trß quan<br /> ®Çu c©y cét lÔ, ®Çu nhµ må... Bªn c¹nh ®ã, träng trong ®êi sèng ng­êi C¬tu ë Qu¶ng<br /> ®iªu kh¾c C¬tu cßn cã h×nh t­îng tr©u. Nam, nã mang l¹i sù b×nh ®¼ng vµ gióp<br /> Ng­êi C¬tu xem tr©u lµ vËt cã gi¸ trÞ lín, céng ®ång thªm g¾n kÕt h¬n. Còng chÝnh<br /> lµ vËt thiªng cña thÇn linh, viÖc hiÕn tÕ T«tem gi¸o ®· gãp phÇn t« ®Ëm thªm nÐt<br /> tr©u lµ c¸ch lµm vui lßng thÇn linh vµ hä ®Æc s¾c trong v¨n ho¸ téc ng­êi. ChÝnh<br /> cã tôc ®©m tr©u hiÕn sinh ®Ó cÇu mïa, t¹ nh÷ng lý do ®ã mµ ®Õn thêi ®iÓm hiÖn t¹i<br /> ¬n thÇn linh vµ xin thÇn linh cho mäi ®iÒu d©n téc C¬tu vÉn lµ téc d©n cßn gi÷ trong<br /> tèt lµnh. Cho nªn, cïng víi h×nh t­îng m×nh nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa riªng biÖt<br /> chim, tr©u còng lµ h×nh t­îng chñ ®¹o kh«ng lÉn vµo bÊt cø d©n téc nµo kh¸c.<br /> trong c¸c m«tip trang trÝ truyÒn thèng<br /> C¬tu. H×nh t­îng tr©u ®­îc ®iªu kh¾c ë TµI LIÖU THAM KH¶O<br /> nhµ må, nhµ g­¬l kh«ng chØ lµ biÓu t­îng 1. PGS.TS. NguyÔn ChÝ BÒn cïng tËp<br /> cña niÒm hy väng mét cuéc sèng sung tóc, thÓ t¸c gi¶ ViÖn VHTT (2007), C¸c nh¹c<br /> giµu cã mµ cßn mang ý nghÜa t©m linh rÊt cô gâ b»ng ®ång - Nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸,<br /> lín. Ngoµi ra, c©y còng lµ ®èi t­îng ®iªu Nxb. V¨n ho¸ Th«ng tin, Hµ Néi.<br /> kh¾c ®­îc ng­êi C¬tu chó ý. Sèng gi÷a nói 2. T¹ §øc (2002), T×m hiÓu v¨n ho¸<br /> rõng bao la, c©y tõ bao ®êi ®· rÊt th©n Katu, Nxb. ThuËn Ho¸, HuÕ.<br /> thiÕt víi ng­êi nªn tôc thê c©y ®· h×nh 3. Lª SÜ Gi¸o (2006), D©n téc häc ®¹i<br /> thµnh vµ tån t¹i. H×nh t­îng c©y cña c­¬ng, Nxb. Gi¸o dôc, Hµ Néi.<br /> ng­êi C¬tu kh«ng chØ ë trong t©m linh, tÝn 4. GS Hoµng Ch©u Ký (Chñ nhiÖm ®Ò<br /> ng­ìng mµ ®­îc cô thÓ ho¸ thµnh nh÷ng tµi), (1994), V¨n ho¸ d©n téc C¬tu, §Ò tµi<br /> biÓu t­îng. Cô thÓ lµ h×nh ¶nh c©y cét tÕ nghiªn cøu, Së V¨n ho¸ - Th«ng tin Qu¶ng<br /> (xnur) vµ c©y cét Zr©ng moong - c©y cét Nam - §µ N½ng, Qu¶ng Nam.<br /> <br /> 38 Nh©n lùc khoa häc x· héi Sè 1-2014<br />