Bước đầu tìm hiểu những yếu tố kinh tế xã hội tác động đến người hồi cư và sự tái hòa nhập cộng đồng của họ - Lê Phượng

64 X· héi häc sè 3&4 (67&68), 1999<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> B−íc ®Çu t×m hiÓu nh÷ng yÕu tè kinh tÕ x· héi<br /> t¸c ®éng ®Õn ng−êi håi c−<br /> vµ sù t¸i hßa nhËp céng ®ång cña hä∗<br /> <br /> Lª Ph−îng<br /> <br /> §Æt vÊn ®Ò<br /> §· tõ l©u di d©n lµ mét vÊn ®Ò ®−îc nhiÒu t¸c gi¶ trªn thÕ giíi quan t©m. Trong<br /> khi nghiªn cøu di c− ë c¸c n−íc ph¸t triÓn vµ c¸c n−íc trong khu vùc ®· ®¹t ®−îc nh÷ng<br /> thµnh tùu ®¸ng kÓ vÒ sè l−îng ®Ò tµi, dù ¸n còng nh− nh÷ng xuÊt b¶n phÈm th× ë ViÖt<br /> Nam, sè t¸c gi¶ viÕt vÒ di c− cßn qu¸ Ýt. Trong sè xuÊt b¶n phÈm vÒ di c− ë ViÖt Nam<br /> nh÷ng n¨m qua, vÊn ®Ò håi c− hÇu nh− ch−a ®−îc t¸c gi¶ nµo ®Ò cËp ®Õn. Nhãm håi c− ®·<br /> trë thµnh mét vÊn ®Ò x· héi cÇn chó ý, bëi lÏ mét mÆt trong nhãm x· héi nµy c¸c ®èi<br /> t−îng chÝnh s¸ch chiÕm mét tû lÖ ®¸ng kÓ. MÆt kh¸c, nhãm håi c− lµ mét lùc l−îng lao<br /> ®éng x· héi quan träng, ®a phÇn n»m ë ®é tuæi lao ®éng c¬ b¶n, cã häc vÊn vµ cã tÝnh<br /> n¨ng ®éng x· héi t−¬ng ®èi cao so víi c¸c nhãm x· héi kh¸c trong céng ®ång n«ng th«n.<br /> N¨m 1997, ViÖn X· héi häc ®· tiÕn hµnh dù ¸n nghiªn cøu di c− t¹i c¸c x· Vò<br /> Vinh, Vò Héi, thuéc huyÖn Vò Th− - Th¸i B×nh; Ngäc Lò vµ An Néi thuéc huyÖn B×nh<br /> Lôc - Hµ Nam.<br /> KÕt qu¶ ®iÒu tra t¹i c¸c ®iÓm nãi trªn nh»m phôc vô cho nghiªn cøu di d©n vµ søc<br /> kháe, v× thÕ khi sö dông c¸c sè liÖu nµy ®Ó nghiªn cøu vÒ nhãm håi c− tÊt nhiªn sÏ kh«ng<br /> thÓ tr¸nh khái nh÷ng h¹n chÕ nhÊt ®Þnh. Nghiªn cøu vÒ håi c− lµ mét vÊn ®Ò quan träng<br /> cßn bá ngá, v× vËy chóng t«i cè g¾ng sö dông ®Õn møc tèi ®a c¸c sè liÖu ®· thu thËp ®−îc<br /> ®Ó b−íc ®Çu t×m hiÓu mét sè ®Æc ®iÓm kinh tÕ - x· héi cña nhãm x· héi nµy, nh÷ng thuËn<br /> lîi vµ khã kh¨n trong qu¸ tr×nh héi nhËp cña ng−êi håi c−, nguyÖn väng cña hä vµ b−íc<br /> ®Çu ®−a ra nh÷ng gi¶i ph¸p vÒ vÊn ®Ò nµy...<br /> Trong ph¹m vi dù ¸n, ®Ó ph©n biÖt víi c¸c nhãm x· héi kh¸c, chóng t«i t¹m thêi quy<br /> ®Þnh nhãm håi c− gåm: nh÷ng ng−êi di c− trªn 6 th¸ng trë vÒ n¬i hä ra ®i trong ®ã tÝnh c¶<br /> nh÷ng ng−êi ®i bé ®éi, thanh niªn xung phong, ®i kinh tÕ míi, ®i lµm ¨n xa vµ c¸c tr−êng hîp<br /> kh¸c nh−ng ph¶i lµ ng−êi ®· di c− quay trë vÒ quª h−¬ng n¬i hä ®· ra ®i.<br /> I. §Æc ®iÓm kinh tÕ -x· héi cña ng−êi håi c−<br /> a.VÒ ®iÒu kiÖn ®Þa lý-tù nhiªn<br /> C¸c ®iÓm kh¶o s¸t ®Òu thuéc khu vùc ®ång b»ng s«ng Hång. Qua sè liÖu thèng kª th×<br /> t¹i nh÷ng ®iÓm nµy, phÇn lín ®Êt ®ai ®· ®−îc huy ®éng vµo môc ®Ých n«ng nghiÖp. ChØ riªng<br /> ®Êt canh t¸c ë Vò Héi ®· cã 39,43 ha, chiÕm 68,5% tæng diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn. Sè ®Êt canh<br /> <br /> ∗<br /> Qua kÕt qu¶ ®iÒu tra cña dù ¸n nghiªn cøu di d©n vµ søc kháe t¹i 2 tØnh Th¸i B×nh vµ Hµ Nam n¨m 1997.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª Ph−îng 65<br /> <br /> t¸c ®−îc trång hai vô lóa, ngoµi ra n«ng d©n cßn trång xen mét vô mµu. VÞ trÝ ba x· ®Òu cã<br /> nh÷ng thuËn lîi nh− gÇn ®−êng trôc lín, kh«ng c¸ch khu ®« thÞ lµ bao xa: Vò Héi gi¸p ranh<br /> víi thÞ x· Th¸i B×nh, n¬i xa nhÊt kho¶ng 3km. Vò Vinh c¸ch thÞ x· kho¶ng 5km. X· Ngäc Lò<br /> vµ x· Néi An c¸ch thÞ trÊn B×nh Mü 16 km vµ c¸ch thµnh phè Nam §Þnh kho¶ng 18 km, n»m<br /> c¹nh dßng s«ng Ch©u Giang.<br /> b. VÒ d©n c− - lao ®éng<br /> NÕu so s¸nh trong ph¹m vi khu vùc s«ng Hång, mËt ®é d©n sè c¸c ®iÓm kh¶o s¸t<br /> thuéc lo¹i cao vµ cao nhÊt lµ Vò Héi: 9709 ng−êi/km2. V× ®Êt chËt ng−êi ®«ng cho nªn diÖn<br /> tÝch ®Êt canh t¸c ë Vò Héi chØ cßn 324m2/nh©n khÈu, (trõ sè trÎ em sinh sau thêi kú chia<br /> ruéng vµ sè trÎ em sinh v−ît møc 2 con th× kh«ng cã ruéng). T¹i x· Vò Vinh, mËt ®é d©n c−<br /> thÊp h¬n chót Ýt cho nªn diÖn tÝch ®Êt canh t¸c kho¶ng h¬n mét sµo b¾c bé /khÈu. TÝnh diÖn<br /> tÝch canh t¸c theo sè liÖu kh¶o s¸t t¹i Th¸i B×nh cã 58,5% sè ng−êi trong mÉu d−íi 1 sµo,<br /> 39,9% tõ 1-2 sµo, 2 sµo trë lªn lµ 1,6%. DiÖn tÝch trung b×nh lµ 370m2/khÈu. T¹i Hµ Nam<br /> 40,9% d−íi 1 sµo; 26,9% tõ 1-2 sµo; 23,2% tõ 2 sµo trë lªn. DiÖn tÝch trung b×nh tÝnh theo ®Çu<br /> ng−êi lµ 514,92m2 , nhiÒu gÇn gÊp ®«i Th¸i B×nh.<br /> C¬ cÊu nghÒ nghiÖp gi÷a hai ®iÓm kh¶o s¸t cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ: nÕu nh− Vò Héi<br /> lµ x· tr¨m nghÒ vµ cã nghÒ truyÒn thèng th× t¹i x· Vò Vinh nghÒ phi n«ng nghiÖp kÐm ph¸t<br /> triÓn h¬n vµ hÇu nh− kh«ng cã nghÒ truyÒn thèng. T¹i hai ®iÓm kh¶o s¸t thuéc tØnh Hµ Nam<br /> sù kh¸c biÖt còng gièng nh− hai ®iÓm t¹i Th¸i B×nh: x· Ngäc Lò cã nghÒ phi n«ng nghiÖp<br /> ph¸t triÓn, nghÒ truyÒn thèng lµ nghÒ chÕ biÕn long nh·n, mét sè hé lµm nghÒ chÕ biÕn n«ng<br /> s¶n, nghÒ dÖt thªu...§Æc biÖt cã mét bé phËn chñ yÕu lµ nam giíi ®i lµm nghÒ méc ë c¸c tØnh<br /> phÝa B¾c. NÕu xem xÐt theo c¬ cÊu viÖc lµm vµ lao ®éng th× cã thÓ chia thµnh hai nhãm nh−<br /> sau: nhãm ®a nghÒ gåm x· Vò Héi, x· Ngäc Lò, t¹i hai x· nµy diÖn tÝch canh t¸c b×nh qu©n<br /> thÊp, ch−a ®Çy mét sµo B¾c Bé/ng−êi. Nhãm thuÇn n«ng: x· Vò Vinh, x· An Néi, mËt ®é d©n<br /> sè thÊp h¬n v× vËy diÖn tÝch canh t¸c theo ®Çu ng−êi cao h¬n, kho¶ng trªn mét sµo B¾c Bé<br /> /ng−êi.<br /> c. §Æc ®iÓm kinh tÕ x· héi:<br /> 1. Tû lÖ ng−êi håi c− trong c− d©n n«ng th«n vµ trong trong nhãm di chuyÓn.<br /> B¶ng1:<br /> <br /> Th¸i B×nh Hµ Nam<br /> Kh«ng di chuyÓn 71,8% 71,5%<br /> Di chuyÓn h¼n 2,1% 1,9%<br /> Håi c− 26,1% 26,5%<br /> T¹m thêi 0,1% 0,1%<br /> Tæng 98,8%* 99,7%*<br /> 843 1060<br /> * Cã 10 ng−êi trong mÉu thuéc khu vùc ®« thÞ.<br /> Nguån: KÕt qu¶ ®iÒu tra cña dù ¸n nghiªn cøu di d©n vµ søc kháe t¹i 2 tØnh Th¸i B×nh vµ Hµ Nam, 1997.<br /> <br /> T¹i tØnh Th¸i B×nh, trong sè 843 c¸ nh©n trong c¸c hé gia ®×nh ®−îc hái ë khu vùc<br /> n«ng th«n cã 219 ng−êi håi c− chiÕm 26,1%; kh«ng di chuyÓn 70,9%; di chuyÓn h¼n 2,7%; vµ<br /> chØ cã 0,7% di chuyÓn t¹m thêi. T−¬ng tù nh− vËy, ë Hµ Nam trong sè 1060 c¸ nh©n trong c¸c<br /> hé ®−îc hái ë n«ng th«n, sè ng−êi håi c− chiÕm 26,4%; kh«ng di chuyÓn: 71,5%; ë di chuyÓn<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br /> 66 B−íc ®Çu t×m hiÓu nh÷ng yÕu tè kinh tÕ x· héi ...<br /> <br /> h¼n: 1,9%. Sè ng−êi di chuyÓn t¹m thêi chØ cã 0,1%. Nh− vËy c¶ hai vïng n«ng th«n tØ lÖ<br /> ng−êi håi c− chiÕm h¬n 1/4 c− d©n n«ng th«n, ®øng thø hai sau nhãm kh«ng di chuyÓn vµ<br /> ®øng ®Çu trong nhãm di chuyÓn. TÝnh riªng trong nhãm di chuyÓn th× håi c− lµ chñ yÕu<br /> chiÕm 92,6% vµ lµ håi c− vÒ khu vùc n«ng th«n .Cã lÏ ®©y lµ ®Æc tr−ng c¬ b¶n nhÊt trong qu¸<br /> tr×nh cña di d©n ng−îc chiÒu ë n−íc ta trong thêi gian qua.<br /> 2. Giíi tÝnh cña ng−êi håi c−<br /> Xem xÐt theo t−¬ng quan giíi tÝnh th× sè nam håi c− nhiÒu h¬n n÷ ë c¶ hai khu vùc.<br /> Tû lÖ nam håi c− nhiÒu h¬n n÷ cã thÓ lý gi¶i bëi nh÷ng lÏ sau ®©y: thø nhÊt, theo lý thuyÕt di<br /> c− th× nam di c− nhiÒu h¬n n÷ bëi tÝnh n¨ng ®éng cña nam cao h¬n n÷ vµ hä Ýt bÞ rµng buéc<br /> bëi gia ®×nh; thø hai, riªng ë nh÷ng n−íc cã chiÕn tranh th× yÕu tè chiÕn tranh chi phèi ®Õn<br /> hiÖn t−¬ng di c− c¶ vÒ sè l−îng còng nh− ®éng c¬ di c−, trong ®ã sù chªnh lÖch giíi tÝnh lµ<br /> ®iÒu dÓ hiÓu bëi lùc l−îng nam giíi tham gia vµo qu©n ®éi cã tÝnh chÊt ph¸p lÖnh. Tuy nhiªn<br /> nÕu so s¸nh tû lÖ n÷ håi c− ë hai ®iÓm kh¶o s¸t th× phô n÷ Hµ Nam håi c− nhiÒu h¬n phô n÷<br /> Th¸i B×nh (61% :39%). YÕu tè nµy thÓ hiÖn nhiÒu h¬n ë hai nhãm n«ng d©n vµ viªn chøc<br /> nh−ng Ýt h¬n ë nhãm häc sinh, sinh viªn.<br /> 3. C¬ cÊu nghÒ nghiÖp x· héi cña ng−êi håi c−<br /> * Nhãm bé ®éi : Qua chØ b¸o vÒ nghÒ nghiÖp cña ng−êi håi c− t¹i thêi ®iÓm håi c−, ta<br /> thÊy ë c¶ hai ®iÓm tû lÖ bé ®éi håi c− cao nhÊt so víi c¸c nhãm cßn l¹i, chiÕm gÇn 1/2 trong<br /> tæng sè ng−êi håi c−, trong ®ã tû lÖ nam bé ®éi håi c− nhiÒu gÊp 9 lÇn so víi n÷, nÕu so s¸nh<br /> hai ®Þa ®iÓm th× nam bé ®éi Th¸i B×nh håi c− cao h¬n nam Hµ Nam: 62,3: 52,4%.<br /> * Nhãm bu«n b¸n, dÞch vô: cã tû lÖ cao thø hai trong nhãm håi c−. Trong nhãm nµy tû<br /> lÖ n÷ håi c− cao h¬n nam, vµ chñ yÕu tËp trung vµo giai ®o¹n 1992-1997. §iÒu ®ã chøng tá<br /> chÝnh s¸ch §æi míi ®· ¶nh h−ëng m¹nh mÏ kh«ng chØ ®Õn di chuyÓn mµ cßn ®Õn håi c−. MÆt<br /> kh¸c so víi c¸c nhãm kh¸c trong céng ®ång n«ng th«n, tÝnh n¨ng ®éng cña nhãm bu«n b¸n<br /> dÞch vô t−¬ng ®èi cao cho nªn phÇn nµo nã minh chøng cho tû lÖ cña nhãm nµy kh«ng chØ cao<br /> trong håi c− mµ cßn trong di chuyÓn.<br /> * Nhãm c«ng nh©n viªn chøc: Trong khi ®ã nhãm c«ng nh©n viªn chøc ë Hµ Nam cao<br /> h¬n tû lÖ nµy ë Th¸i B×nh ë c¶ hai giíi tÝnh: 17,2% so víi 8,2% vµ 4,2% so víi 2,5%.<br /> Møc ®é chuyÓn ®æi nghÒ nghiÖp trong qu¸ tr×nh håi c−: So s¸nh t−¬ng quan gi÷a<br /> c¸c nhãm, ngoµi nhãm sinh viªn, häc sinh bÞ triÖt tiªu sau håi c−, nhãm bé ®éi cã tû lÖ<br /> chuyÓn sang nhãm n«ng d©n cao nhÊt. T¹i Th¸i B×nh, trong sè 62,3% bé ®éi håi c− chØ cã<br /> 4,1% lµ thiªn chuyÓn c«ng t¸c hoÆc chuyÓn vïng; sè cßn l¹i chuyÓn vÒ n«ng th«n lµm n«ng<br /> nghiÖp. Tû lÖ nµy ë Hµ Nam lµ 52,4%, trong ®ã sè ng−êi chuyÓn vïng chØ chiÕm 0,7%; cßn<br /> l¹i lµ lµm n«ng nghiÖp. TiÕp ®Õn lµ nhãm bu«n b¸n dÞch vô, nam gi¶m tõ 12,5 xuèng 3,0,<br /> n÷ gi¶m tõ 18,8 xuèng 4,2. Tû lÖ chung gi¶m tõ 13,5 xuèng 3,2. Nãi c¸ch kh¸c, trong<br /> nhãm bu«n b¸n dÞch vô ng−êi håi c− chØ cã 3,2% chuyÓn vïng, sè cßn l¹i chuyÓn sang lµm<br /> n«ng nghiÖp. Trong 11,5% håi c− ng−êi håi c− thuéc nhãm c«ng nh©n chØ cã 3,5% chuyÓn<br /> vïng, sè cßn l¹i vÒ quª lµm ruéng. VÊn ®Ò ®Æt ra lµ cÇn thóc ®Èy m¹nh mÏ h¬n qu¸ tr×nh<br /> c«ng nghiÖp hãa n«ng nghiÖp n«ng th«n nãi chung vµ ®iÓm kh¶o s¸t nãi riªng. Cã nh− vËy<br /> míi t¹o ®−îc viÖc lµm t¹i chç cho c− d©n n«ng th«n trong ®ã cã ng−êi håi c−.<br /> 4. C¬ cÊu tuæi cña nhãm ng−êi håi c−<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª Ph−îng 67<br /> <br /> B¶ng 2:<br /> <br /> <br /> Th¸i B×nh Nam Hµ<br /> Tuæi nhãm håi c− Nhãm håi c− trong Tuæi nhãm håi c− Nhãm håi c− trong<br /> trong c¸c nhãm c¸c ®é tuæi trong c¸c nhãm c¸c ®é tuæi<br />