Cảm nhận về sự chuyển đổi cơ cấu lao động nghề nghiệp của hộ gia đình nông nghiệp ở đồng bằng sông Hồng qua một số công trình nghiên cứu đã được công bố - Lê Phượng

X· héi häc sè 2 (62), 1998 67<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> C¶m nhËn vÒ sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu<br /> lao ®éng nghÒ nghiÖp cña hé gia ®×nh n«ng nghiÖp<br /> ë ®ång b»ng s«ng Hång<br /> qua mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu ®· ®−îc c«ng bè<br /> <br /> Lª Ph−îng<br /> <br /> <br /> <br /> § · tõ l©u c¸c chuyªn gia n«ng nghiÖp - n«ng th«n ®· ph©n tÝch vµ kh¼ng ®Þnh trong c«ng<br /> cuéc ®æi míi ë ViÖt Nam ®ang xuÊt hiÖn xu h−íng chuyÓn ®æi c¬ cÊu nghÒ nghiÖp cña hé gia ®×nh<br /> n«ng nghiÖp, ®ång thêi vÒ mÆt lý luËn ®· x¸c ®Þnh vai trß cña nã trong sù nghiÖp ph¸t triÓn n«ng<br /> th«n g¾n víi qu¸ tr×nh §æi Míi kinh tÕ x· héi ë n«ng th«n ViÖt Nam. V× vËy vÊn ®Ò ®−îc ®Æt ra lµ:<br /> lµm thÕ nµo ®Ó ®Èy m¹nh viÖc lµm phi n«ng nghiÖp ë n«ng th«n, vµ ®ång thêi chuyÓn dÇn mét bé<br /> phËn d©n c− tõ n«ng nghiÖp sang phi n«ng nghiÖp. Nh÷ng chñ ®Ò chÝnh cÇn ®−îc kh¶o s¸t vµ cã<br /> gi¶i ph¸p lµ: qu¸ tr×nh chuyÓn lùc l−îng lao ®éng tõ n«ng nghiÖp sang lÜnh vùc phi n«ng nghiÖp<br /> nh− thÕ nµo? Vµ c¸c hé gia ®×nh n«ng nghiÖp ph¶i thÝch øng víi qu¸ tr×nh nµy nh− thÕ nµo? Tæng<br /> quan vÒ sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu nghÒ nghiÖp cña hé gia ®×nh n«ng nghiÖp, v× vËy sÏ chó träng ®Õn<br /> thùc tr¹ng cña qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi ®ã vµ nh÷ng dù b¸o xu h−íng cña nã trong t−¬ng lai ra sao.<br /> Cã nghÜa lµ vÒ nghÒ nghiÖp chó ý h¬n ®Õn c¸c hé gia ®×nh ®ang chuyÓn ®æi, tiÒm tµng kh¶ n¨ng<br /> chuyÓn ®æi vµ khã cã kh¶ n¨ng chuyÓn ®æi. Nãi nh− vËy kh«ng cã nghÜa lµ g¹t nhãm hé phi n«ng<br /> nghiÖp khái vÊn ®Ò nghiªn cøu. V× lÏ sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu nghÒ nghiÖp lµ ®a d¹ng, nhiÒu chiÒu.<br /> Trong thêi kú §æi Míi, cã nh÷ng hé tõ thuÇn n«ng chuyÓn h¼n sang phi n«ng, ng−îc l¹i còng cã hé<br /> v× lý do nµo ®ã mµ ®ang lµ phi n«ng cã thÓ chuyÓn sang hçn hîp hoÆc thËm chÝ lµ thuÇn n«ng. MÆt<br /> kh¸c nhãm phi n«ng còng lµ ®Ých cña sù chuyÓn ®æi nªn cÇn ®−îc chó ý thÝch ®¸ng trong nghiªn<br /> cøu ®èi s¸nh. Bµi viÕt nµy cè g¾ng nªu lªn nh÷ng c¶m nhËn vÒ c¸c c«ng tr×nh ®· c«ng bè h−íng vÒ<br /> chñ ®Ò nãi trªn, ®−¬ng nhiªn, do sù hiÓu biÕt cßn h¹n hÑp chóng t«i chØ tËp trung ph¸t biÓu qua<br /> nghiªn cøu vÒ sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu nghÒ nghiÖp cña hé gia ®×nh n«ng nghiÖp trong qu¸ tr×nh c«ng<br /> nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ë n«ng th«n ®ång b»ng s«ng Hång.<br /> ë n«ng th«n ViÖt Nam, ngay tõ trong lÞch sö ®· tån t¹i c¬ cÊu ®a ngµnh nghÒ do c¶ hai c¬<br /> chÕ tù cung - tù cÊp vµ thÞ tr−êng kÐm ph¸t triÓn cña lµng x· truyÒn thèng. NhiÒu lµng nghÒ<br /> truyÒn thèng ë ®ång b»ng B¾c Bé tõ x−a ®· rÊt næi tiÕng nh− dÖt V¹n Phóc, rÌn §a SÜ, ®óc ®ång<br /> §¹i B¸i, gèm B¸t Trµng, ph¸o B×nh §µ... Tuy nhiªn truyÒn thèng "Träng n«ng øc th−¬ng" vÉn lµ<br /> xuyªn suèt trong lÞch sö. §Õn nh÷ng n¨m cuèi thËp niªn 80, khi c¶ n−íc b−íc vµo c«ng cuéc ®æi<br /> míi, chuyÓn ®æi nÕn kinh tÕ ®Êt n−íc tõ tËp trung bao cÊp sang kinh tÕ thÞ tr−êng th× xu h−íng ®a<br /> d¹ng hãa c¬ cÊu nghÒ nghiÖp cña hé gia ®×nh n«ng nghiÖp míi xuÊt hiÖn thµnh mét trµo l−u vµ<br /> ph¸t triÓn ngµy cµng m¹nh mÏ. Tõ nh÷ng n¨m ®Çu cña thËp niªn 90, ë vïng n«ng th«n ®ång b»ng<br /> B¾c Bé, hé gia ®×nh n«ng d©n ®−îc x¸c ®Þnh lµ ®¬n vÞ tù chñ trong s¶n xuÊt - kinh doanh, v× vËy cã<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 68 C¶m nhËn vÒ sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu lao ®éng nghÒ nghiÖp ...<br /> <br /> sù ph©n ho¸ m¹nh c¸c lo¹i hé nghÒ nghiÖp kh¸c nhau. HiÖn nay c¬ cÊu nghÒ nghiÖp cña hé gia<br /> ®×nh n«ng nghiÖp ®ang tiÕp tôc chuyÓn ®æi theo h−íng gi¶m bít truyÒn thèng thuÇn n«ng, chuyÓn<br /> sang hé gia ®×nh cã ngµnh nghÒ tæng hîp (hé hçn hîp) hoÆc lµ phi n«ng nghiÖp hoµn toµn. Sè liÖu<br /> kh¶o s¸t 7 tØnh trong toµn quèc n¨m 1991 cho biÕt: sè hé n«ng nghiÖp cã nghÒ phô th−êng xuyªn<br /> lµ 11,4%, sè hé n«ng nghiÖp cã nghÒ phô kh«ng th−êng xuyªn lµ: 13,0%. (1T) Tû lÖ gi÷a c¸c lo¹i hé<br /> nghÒ nghiÖp ë vïng ®ång b»ng s«ng Hång nh÷ng n¨m 1990-1993 lµ hé thuÇn n«ng: Kho¶ng 30 -<br /> 40%, hé hçn hîp 50 - 60% vµ hé phi n«ng 5 - 10%(2). Nh×n chung t×nh h×nh n«ng th«n c¶ n−íc th×<br /> nhãm hé thuÇn n«ng vÉn lµ chñ yÕu. Ngay c¶ ë vïng ®ång b»ng B¾c Bé th× thùc chÊt nhãm thuÇn<br /> n«ng vÉn lµ c¬ b¶n. V× lÏ ngay trong nhãm hçn hîp th× cã nhiÒu hé ®−îc tÝnh mét c¸ch h×nh thøc<br /> khi cã thªm mét nghÒ phô hoÆc ho¹t ®éng dÞch vô, chØ phÇn kh«ng ®¸ng kÓ trong c¬ cÊu thu nhËp,<br /> trong khi ho¹t ®éng n«ng nghiÖp vÉn lµ chñ yÕu. MÆt kh¸c ranh giíi vÒ b−íc chuyÓn tõ hé thuÇn<br /> n«ng sang hé hçn hîp lµ kh«ng râ rµng, kh«ng ch¾c ch¾n.<br /> §Õn thêi ®iÓm kho¶ng n¨m 1992 - 1993 th× qu¸ tr×nh ph©n ho¸ nghÒ nghiÖp ë n«ng th«n<br /> ®ång b»ng B¾c Bé tiÕp tôc diÔn ra theo chiÒu h−íng gi¶m bít thuÇn n«ng, t¨ng hé kinh tÕ hçn hîp<br /> nh−ng khã ®¹t tíi phi n«ng hoµn toµn. §iÒu nµy ®−îc ph¶n ¸nh qua sè liÖu mét sè cuéc nghiªn<br /> cøu ë mét sè ®iÓm ë ®ång b»ng B¾c Bé qua b¶ng biÓu sè 1. Qua 12 ®iÓm nghiªn cøu thuéc 6 tØnh<br /> B¾c Bé cho thÊy ë ®©y héi ®ñ c¸c d¹ng lµng x· n«ng th«n MiÒn B¾c. T−íng øng nh− c¸c nhãm hé<br /> th× cã c¸c lo¹i lµng x· vÒ nghÒ nghiÖp : lµng x· cã nghÒ n«ng lµ chÝnh, lµng x· hçn hîp ngµnh nghÒ<br /> vµ lµng x· cã nghÒ phi n«ng nghiÖp lµ chÝnh. C¸c nghiªn cøu cho thÊy qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi nghÒ<br /> nghiÖp diÔn ra nhanh h¬n ë c¸c lµng x· thuéc d¹ng nghÒ nghiÖp hçn hîp vµ nghÒ phi n«ng lµ<br /> chÝnh. VËy nh−ng ë nh÷ng ®iÓm tiªu biÓu cho lµng x· cã nghÒ phi n«ng lµ chÝnh nh− Ninh HiÖp<br /> th× qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi còng rÊt phøc t¹p. Cô thÓ lµ nhãm hé thuÇn n«ng ë Ninh HiÖp gi¶m ®−îc<br /> 6,5%/n¨m trong hai n¨m ®Çu (1989 - 1991), hai n¨m sau ®ã (1991 - 1993) chØ gi¶m ®−îc<br /> 1,93%/n¨m. Cßn nhãm hçn hîp ë Ninh HiÖp còng cã t¨ng lªn nh−ng víi møc chËm dÇn, giai ®o¹n<br /> 1989 - 1991 t¨ng 7,7%/n¨m, nh−ng ë thêi ®iÓm sau ®ã (1991 - 1993) chØ cßn t¨ng 4,7%/n¨m . Trong<br /> khi ®ã ë nhãm hé phi n«ng th× t×nh h×nh ph¸t triÓn l¹i cã xu h−íng ng−îc l¹i, nghÜa lµ gi¶m dÇn<br /> qua c¸c thêi ®iÓm 1989, 1991 vµ 1993 (t−¬ng øng lµ 16,5%, 14,3% vµ 8,9%). Râ rµng lµ ë ngay<br /> nhãm lµng x· ®−îc xÕp vµo lo¹i phi n«ng lµ chÝnh, tøc lµ nhãm cã n¨ng lùc chuyÓn ®æi c¬ cÊu<br /> ngµnh nghÒ m¹nh mÏ nhÊt, nhanh chãng nhÊt th× qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi còng diÔn ra rÊt phøc t¹p,<br /> ®a d¹ng vµ ®a chiÒu. Thùc tÕ cho thÊy ë c¸c lµng x· ®ã, kh«ng nhÊt thiÕt víi qu¸ tr×nh gi¶m dÇn<br /> nhãm hé thuÇn n«ng th× còng cã nghÜa lµ t¨ng dÇn hé phi n«ng. Thùc tÕ còng cho thÊy qu¸ tr×nh<br /> chuyÓn ®æi c¬ cÊu nghÒ nghiÖp ë hai nhãm lµng x· cßn l¹i cã tèc ®é cßn chËm ch¹p h¬n, nhÊt lµ ë<br /> nh÷ng lµng x· mµ nghÒ thuÇn n«ng lµ ®a sè. Cô thÓ lµ, ®¹i diÖn cho nhãm lµng x· cã nghÒ hçn hîp<br /> lµ chÝnh nh− Vò Héi th× tû lÖ nhãm hé thuÇn n«ng trong hai n¨m (1993 - 1994) hÇu nh− kh«ng<br /> thay ®æi, ®Òu cã tû lÖ lµ 15%. ë mét sè x· kh¸c trong nhãm nµy th× tû lÖ hé thuÇn n«ng ë §«ng<br /> D−¬ng gi¶m ®−îc trung b×nh 2,6% (trong ba n¨m), ë H¶i V©n vµ Phïng X¸ mçi n¨m gi¶m ®−îc<br /> 1,5%. ë nhãm c¸c lµng x· cã nghÒ n«ng lµ chÝnh nh− Tam S¬n, qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi c¬ cÊu nghÒ<br /> nghiÖp sang hçn hîp vµ phi n«ng cßn chËm ch¹p h¬n. VÒ diÖn m¹o c¬ cÊu nghÒ nghiÖp ë x· Tam<br /> S¬n cã b¶ng sau: (xem B¶ng 1).<br /> Nh− vËy nÕu kÓ tõ thêi ®iÓm 1992 trë vÒ tr−íc th× ë Tam S¬n qu¸ tr×nh phi n«ng ho¸ cßn<br /> rÊt mê nh¹t (5,1%) bøc tranh thuÇn n«ng lµ c¬ b¶n. Thùc tÕ kh¶o s¸t nh÷ng n¨m gÇn ®©y ë Tam<br /> S¬n cã cho thÊy xu h−íng chuyÓn dÞch c¬ cÊu nghÒ nghiÖp, nh−ng cßn rÊt chËm ch¹p vµ ch−a t¹o<br /> <br /> <br /> 1<br /> Nguån: Thùc tr¹ng kinh tÕ hé n«ng d©n ViÖt Nam sau ®æi míi c¬ chÕ qu¶n lý kinh tÕ trong n«ng nghiÖp. Ban chÝnh<br /> s¸ch qu¶n lý - Bé N«ng nghiÖp vµ C«ng nghiÖp thùc phÈm. Nhµ xuÊt b¶n N«ng nghiÖp - 1991. Tr. 52.<br /> 2<br /> Nguån: T− liÖu Phßng X· héi häc n«ng th«n. ViÖn X· héi häc.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª Ph−îng 69<br /> <br /> thµnh xu h−íng râ rÖt vµ ch¾c ch¾n. Râ rµng sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu ngÒ nghiÖp cña c¸c hé gia ®×nh<br /> n«ng nghiÖp hiÖn nay phô thuéc rÊt nhiÒu vµo ®Þa bµn c− tró vµ c¸c yÕu tè truyÒn thèng.<br /> B¶ng 1: Tû lÖ c¸c hé gia ®×nh ph©n theo nghÒ nghiÖp ë Tam S¬n 1983 - 1992 (%)<br /> Hé gia ®×nh ThuÇn n«ng Hçn hîp Phi n«ng<br /> Thêi ®iÓm<br /> <br /> N¨m 1983 94.7 3.3 1.8<br /> N¨m 1992 97.2 2.7 0.1<br /> Nguån: T− liÖu Phßng X· héi häc n«ng th«n. ViÖn X· héi häc<br /> <br /> Xem xÐt sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu nghÒ nghiÖp trªn gãc ®é hé gia ®×nh, víi t− c¸ch lµ ®¬n vÞ<br /> kinh tÕ tù chñ, qua c¸c ®iÓm ®· kh¶o s¸t ë ®ång b»ng B¾c Bé, cho thÊy mét diÖn m¹o chung cña<br /> c¸c nhãm hé cô thÓ lµ:<br /> - Nhãm hé phi n«ng nghiÖp: Do ph¹m vi nghiªn cøu cña ®Ò tµi bµi viÕt kh«ng ®Ò cËp ®Õn<br /> nhãm hé phi n«ng nghiÖp vèn cã, víi nhãm hé phi n«ng nghiÖp ®−îc h×nh thµnh trong thêi kú ®æi<br /> míi. §©y lµ nh÷ng hé ë thêi kú ®Çu §æi Míi vèn cã nghÒ hçn hîp hoÆc nghÒ n«ng lµ chÝnh th× hiÖn<br /> nay ®· chuyÓn h¼n sang s¶n xuÊt thñ c«ng nghiÖp hoÆc c¸c ngµnh nghÒ phi n«ng nghiÖp kh¸c,<br /> nh− bu«n b¸n, dÞch vô. §©y lµ nh÷ng hé vèn ®· cã n¨ng lùc tiÒm tµng vÒ chuyÓn ®æi nghÒ nghiÖp<br /> (nghÒ truyÒn thèng, ®Êt ®ai, ãc nh¹y bÐn, tr×nh ®é v¨n ho¸, vÞ trÝ ®Þa lý...) nªn ®· chuyÓn h¼n sang<br /> ngµnh nghÒ phi n«ng nghiÖp. Nhãm hé nµy xuÊt hiÖn nhiÒu ë c¸c lµng x· nh− B¸t Trµng, Ninh<br /> HiÖp, Vò Héi...NÕu tÝnh trong thêi kú §æi Míi nhãm hé nµy chiÕm víi tû lÖ kho¶ng 2 - 4%. Hä lµ<br /> nhãm hé cã møc sèng kh¸ cao vµ møc thu nhËp lµ kh«ng æn ®Þnh. Trong ®iÒu kiÖn nÒn kinh tÕ -<br /> v¨n ho¸ x· héi n«ng th«n hiÖn nay, sù kh¼ng ®Þnh vµ ph¸t triÓn cña nhãm hé nµy lµ cßn chÞu<br /> nhiÒu thö th¸ch.<br /> - Nhãm cã ngµnh nghÒ hçn hîp:<br /> Víi xu h−íng ®a d¹ng ho¸ ngµnh nghÒ hiÖn nay, mét bé phËn kh¸ lín d©n c− n«ng th«n -<br /> n«ng nghiÖp ®· lùa chän m« h×nh s¶n xuÊt kinh doanh hçn hîp ®Ó gi¶i quyÕt lao ®éng d− thõa t¹i<br /> chç, t×m kiÕm thªm ngµnh nghÒ ngoµi n«ng nghiÖp ®Ó cã thªm thu nhËp, t¹o ®iÒu kiÖn lµm giµu<br /> nhanh. Trong sè c¸c nhãm thuéc c¬ cÊu s¶n xuÊt n«ng th«n hiÖn nay, nhãm nµy cã c¬ cÊu ®a d¹ng<br /> vµ phøc t¹p h¬n c¶, víi rÊt nhiÒu kiÓu lo¹i m« h×nh kh¸c nhau tuú thuéc vµo ®iÒu kiÖn kinh tÕ x·<br /> héi cña tõng vïng, tõng lµng, x· vµ tõng hé gia ®×nh cô thÓ. TÝnh ®a d¹ng cña m« h×nh kÕt hîp<br /> nµy tuú thuéc vµo tÝnh n¨ng ®éng vi m« cña c¸c thµnh viªn trong hé gia ®×nh, n¬i c− tró (cËn<br /> giang, cËn thÞ, cËn lé....), truyÒn thèng lµng x·, tæ chøc gia ®×nh, lao ®éng, tr×nh ®é v¨n ho¸, vèn,<br /> n¨ng lùc s¶n xuÊt vµ c¶ yÕu tè quyÒn lùc... mµ mçi hé cã mét c¸ch tæ chøc lao ®éng vµ t×m kiÕm<br /> viÖc lµm cô thÓ kh«ng gièng nhau. Cã thÓ nãi m« h×nh kinh tÕ gia ®×nh lµ n¬i b¾t ®Çu diÔn ra sù c¬<br /> cÊu l¹i lùc l−îng lao ®éng x· héi d−íi nhiÒu h×nh thøc, qui m« vµ tÝnh chÊt. ChÝnh sù hîp lý hãa<br /> l¹i lùc l−îng lao ®éng trong mçi gia ®×nh ®ã b−íc ®Çu ®· t¹o ra nh÷ng chªnh lÖch ®¸ng kÓ trong<br /> thu nhËp gi÷a c¸c lo¹i hé hoÆc gi÷a c¸c nhãm hé, gãp phÇn thóc ®Èy nhÊt ®Þnh sù ph¸t triÓn c¸c<br /> n¨ng lùc s¶n xuÊt hµng ho¸ bªn trong lµng x·. NhiÒu ng−êi cho r»ng ®Æc tr−ng nµy ph¶n ¸nh xu<br /> thÕ ®a d¹ng ho¸ n«ng nghiÖp vµ phi n«ng nghiÖp ho¸ ®ang diÔn ra t¹i nhiÒu lµng x· ®ång b»ng<br /> B¾c Bé. Dï sao sù ph¸t triÓn m¹nh cña nhãm hé hçn hîp ®· ph¶n ¸nh môc tiªu cã tÝnh lùa chän<br /> cña phÇn nhiÒu hé n«ng d©n. §iÒu ®ã võa thÓ hiÖn tÝnh c¬ ®éng x· héi - nghÒ nghiÖp, võa cho thÊy<br /> nh÷ng khã kh¨n vµ phøc t¹p trong xu h−íng phi n«ng nghiÖp ho¸ ë n«ng th«n hiÖn nay.<br /> - Nhãm hé thuÇn n«ng nghiÖp: C¸c nghiªn cøu kh¶o s¸t cho thÊy lo¹i hé nµy hiÖn cßn<br /> chiÕm tû lÖ rÊt cao ë c¸c vïng lµng x· ®ång b»ng B¾c Bé. §©y lµ nhãm hé cã thu nhËp thÊp nhÊt,<br /> trong c¬ ®éng kinh tÕ x· héi lµ rÊt tr× trÖ vµ mang nÆng tÝnh chÊt kinh tÕ truyÒn thèng tù cung, tù<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 70 C¶m nhËn vÒ sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu lao ®éng nghÒ nghiÖp ...<br /> <br /> cÊp. Tû lÖ c¸c hé nghÌo vµ rÊt nghÌo ë c¸c vïng n«ng th«n ®a sè ®Òu r¬i vµo c¸c hé thuÇn n«ng. §èi<br /> víi hä kh¶ n¨ng chuyÓn ®æi c¬ cÊu nghÒ nghiÖp rÊt khã kh¨n v× ngoµi h¹n chÕ cña n¨ng lùc b¶n<br /> th©n c¸c hé thuÇn n«ng lµ nh÷ng bÊt lîi kh¸ch quan kh¸c nh− ë xa ®« thÞ, xa c¸c trôc giao th«ng<br /> vv.... Tuy nhiªn trong tinh thÇn ®æi míi cña ®Êt n−íc th× ®Æc ®iÓm cña c¸c nhãm hé thuÇn n«ng<br /> còng ®· cã sù chuyÓn biÕn, mÆc dï rÊt chËm ch¹p trong viÖc chuyÓn dÞch c¬ cÊu kinh tÕ, cè g¾ng<br /> ®Ó cã ®−îc nguån thu nhËp cao h¬n. B»ng chøng tr−íc hÕt lµ nhiÒu n¬i ®· t¨ng c−êng th©m canh,<br /> ®a d¹ng ho¸ gièng, c©y, con, vËn dông m« h×nh VAC kh¸ thµnh c«ng. MÆt kh¸c khi ch−a cã kh¶<br /> n¨ng ®Ó chuyÓn ®æi nghÒ nghiÖp æn ®Þnh, ®Ó t¨ng thu nhËp vµ gi¶i quyÕt lao ®éng d«i d− hä ®·<br /> v−ît qua søc c¶n cña t©m lý truyÒn thèng, lùc l−îng lao ®éng trong nhãm hé thuÇn n«ng ®· ®i lµm<br /> thuª nhiÒu n¬i nh− c¸c vïng phô cËn, ra thµnh phè, thËm chÝ nhiÒu thanh niªn cßn ®i t×m viÖc<br /> theo thêi vô ë tËn miÒn Nam hay miÒn nói. Theo sè liÖu ®iÒu tra x· héi häc cña Phßng X· héi häc<br /> N«ng th«n (ViÖn X· héi häc) ë §×nh B¶ng (1990) cã 29,4%, ë Tam S¬n (1992) cã 68,0% vµ ë H¶i<br /> V©n (1990) cã 31,55% sè hé cã ng−êi ®i lµm thuª theo thêi vô. §©y lµ chØ b¸o quan träng cho thÊy<br /> kh¶ n¨ng di ®éng ë ngay trong nhãm hé Ýt cã kh¶ n¨ng chuyÓn dÞch nhÊt ë n«ng th«n hiÖn nay.<br /> §iÒu ®ã kh¼ng ®Þnh thªm vÒ xu h−íng chuyÓn ®æi c¬ cÊu nghÒ nghiÖp ®ang diÔn ra ë n«ng th«n<br /> ViÖt Nam khi ®Êt n−íc b−íc vµo thêi kú c«ng nghiÖp ho¸ vµ hiÖn ®¹i ho¸. Sù chËm ch¹p vµ khã<br /> kh¨n còng nh− sù kÐm bÒn v÷ng trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi cña nhãm hé thuÇn n«ng ®−îc c¸c t¸c<br /> gi¶ luËn chøng b»ng nhiÒu nguyªn nh©n kh¸c nhau nh−ng trong ®ã nhãm lý do ®−îc ®Ò cËp ®Õn<br /> nhiÒu nhÊt lµ søc ú cña t©m lý tù cung tù cÊp, thiÕu vèn thiÕu kinh nghiÖm lµm ¨n, thiÕu thÞ<br /> tr−êng tiªu thô s¶n phÈm,...<br /> Mét m¶ng vÊn ®Ò quan träng trong nghiªn cøu vÒ lÜnh vùc nµy ®−îc nhiÒu nhµ nghiªn<br /> cøu chó ý kh¶o s¸t trong thêi gian qua lµ c¸c khÝa c¹nh: sù ph©n c«ng lao ®éng trong hé gia ®×nh,<br /> vÞ trÝ vai trß cña chñ hé vµ c¸c thµnh viªn kh¸c, ph©n tÝch c¬ cÊu néi t¹i cña c¸c lo¹i hé gia ®×nh<br /> (xem §µo ThÕ TuÊn), (1995,1996),T−¬ng Lai (1992), T« Duy Hîp (1994,1995), vv...).<br /> VÒ ph©n c«ng lao ®éng trong hé gia ®×nh cã nÐt kh¸c biÖt so víi tr−íc ®©y lµ võa chuyªn m«n<br /> hãa võa ®a d¹ng h¬n. NÕu trong c¸c hé phi n«ng tÝnh chuyªn m«n hãa râ h¬n, th× trong nhãm hé hçn<br /> hîp tÝnh kÕt hîp ®a d¹ng lµ nÐt ®Æc tr−ng næi bËt: nh×n chung hiÖn nay mçi thµnh viªn trong gia ®×nh<br /> cã thÓ ®¶m nhËn nhiÒu c«ng viÖc mét lóc. §iÒu ®ã thÓ hiÖn tÝnh n¨ng ®éng vµ linh ho¹t h¬n trong c«ng<br /> viÖc cña ng−êi n«ng d©n thêi kú §æi Míi.<br /> Vai trß cña ng−êi chñ hé hiÖn nay còng cã nh÷ng b−íc chuyÓn biÕn ®¸ng kÓ so víi m«<br /> h×nh truyÒn thèng. Ng−êi chñ hé ®· kh¸c víi ng−êi gia tr−ëng kiÓu cò, tøc lµ ng−êi v¹ch c¸c<br /> kÕ ho¹ch s¶n xuÊt kinh doanh cña gia ®×nh quyÕt ®Þnh mäi ho¹t ®éng chÝnh cña gia ®×nh vµ<br /> chÞu tr¸ch nhiÖm ph©n c«ng c«ng viÖc... Ng−êi chñ hé hiÖn nay mÒm dÎo vµ linh ho¹t h¬n<br /> trong viÖc ph©n c«ng lao ®éng trong ph¹m vi hé gia ®×nh, nhiÒu n¬i ®ang tiÕn tíi ph−¬ng<br /> ch©m: ai giái g× lµm viÖc ®ã. Tuy vËy viÖc ph©n c«ng lao ®éng theo giíi tÝnh vÉn cßn tån t¹i.<br /> Tuy nhiªn vÉn cßn tån t¹i hai lo¹i chñ hé: chñ hé thùc tÕ vµ chñ hé danh nghÜa ®iÒu ®ã lý gi¶i<br /> t¹i sao trong nhiÒu hé gia ®×nh ng−êi phô n÷ ®ãng vai trß chñ ®¹o vÒ lÜnh vùc kinh tÕ nh−ng<br /> khi hái ®Õn chñ hé vÉn tr¶ lêi: “Nhµ em ¹”. Qua c¸c cuéc nghiªn cøu vai trß kinh tÕ cña phô n÷<br /> ®−îc thÓ hiÖn râ nhÊt trong gia ®×nh n«ng th«n ë Ninh HiÖp vµ mét sè lµng x· kh¸c ë ®«ng<br /> b»ng s«ng Hång. C¸c thµnh viªn kh¸c trong gia ®×nh còng n¨ng ®éng h¬n, kh«ng ph¶i chØ lµm<br /> mét viÖc mµ kÕt hîp nhiÒu viÖc mét lóc: “Bu«ng c¸i giÇm cÇm c¸i chÌo” ®Ó nh»m t¹o ra nguån<br /> thu nhËp ngµy cµng nhiÒu h¬n cho gia ®×nh.<br /> Mét sè ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu kh«ng nh÷ng ®· ®i s©u ph©n tÝch vÒ c¬ cÊu néi t¹i cña c¸c<br /> lo¹i hé gia ®×nh, mµ qua ®ã cßn chØ râ mèi liªn quan còng nh− dù b¸o kh¶ n¨ng chuyÓn hãa v−¬n<br /> lªn cña c¸c lo¹i hé gia ®×nh kh¸c nhau cô thÓ víi nhãm hé thuÇn n«ng, c¸c t¸c gi¶ chia thµnh 3<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª Ph−îng 71<br /> <br /> nhãm cã tr×nh ®é ph¸t triÓn kh¸c nhau lµ: hé tù cÊp tù tóc, hé b¸n tù tóc vµ hé s¶n xuÊt kinh<br /> doanh hµng hãa n«ng nghiÖp. Còng cã t¸c gi¶ nh− §ç Thiªn KÝnh l¹i ph©n c¸c nhãm hé theo tiªu<br /> chÝ kh¸c nh− hé thuÇn n«ng, hé träng n«ng, hé hçn hîp, hé träng phi n«ng nghiÖp, hé phi n«ng<br /> nghiÖp...nh−ng vÉn dùa vµo n¨ng lùc chuyÓn ®æi cña c¸c hé. C¸c t¸c gi¶ ®Òu cho r»ng phÇn lín c¸c<br /> hé nghÌo khæ chñ yÕu r¬i vµo hai nhãm ®Çu cßn c¸c hé ë nhãm ba lµ cã kh¶ n¨ng h¬n c¶ ®Ó chuyÓn<br /> sang nhãm hé hçn hîp vµ phi n«ng. Víi c¸c hé phi n«ng nghiÖp ng−êi ta còng ph©n lµm ba nhãm:<br /> hé phi n«ng viªn chøc, hé phi n«ng bu«n b¸n nhá, hé phi n«ng ®¹t møc s¶n xuÊt kinh doanh ë quy<br /> m« lín.<br /> Nh÷ng kh¶o s¸t vµ ph©n tÝch trªn c¸c khÝa c¹nh ®· nªu lµ rÊt quan träng trong lÜnh vùc<br /> nghiªn cøu viÖc chuyÓn ®æi c¬ cÊu lao ®éng nghÒ nghiÖp ë n«ng th«n ®ång b»ng s«ng Hång hiÖn<br /> nay, tuy nhiªn vÒ vÊn ®Ò nµy cÇn thiÕt ph¶i ®−îc nghiªn cøu tiÕp tôc ®Ó cã ®−îc nh÷ng kÕt luËn vµ<br /> dù b¸o ®óng ®¾n, khoa häc.<br /> C¸c nghiªn cøu, kh¶o s¸t vÒ n«ng th«n vµ n«ng nghiÖp tõ nhiÒu c¸c gãc ®é kh¸c nhau<br /> trong thêi gian qua phÇn nµo ®· m« t¶ ®−îc thùc tr¹ng chuyÓn ®æi c¬ cÊu lao ®éng nghÒ nghiÖp x·<br /> héi ë n«ng th«n hiÖn nay. MÆt kh¸c, c¸c nghiªn cøu (nhÊt lµ c¸c nghiªn cøu x· héi häc) ®· b¾t ®Çu<br /> ®i s©u vµo viÖc ph©n tÝch, ®¸nh gi¸ c¸c nguyªn nh©n, c¸c ®iÒu kiÖn kinh tÕ, v¨n ho¸, x· héi qui<br /> ®Þnh qu¸ tr×nh chuyÓn dÞch ®ã vµ dù b¸o c¸c kh¶ n¨ng vËn ®éng trong t−¬ng lai. Tr−íc hÕt, c¸c t¸c<br /> gi¶ ®Òu cho r»ng nguyªn nh©n c¬ b¶n vµ trùc tiÕp nhÊt lµ ®−êng lèi §æi Míi cña §¶ng vµ Nhµ<br /> n−íc ta ®−îc thÓ hiÖn qua c«ng cuéc §æi Míi ®−îc tiÕn hµnh trªn c¶ n−íc trong m−êi n¨m qua.<br /> ChÝnh chñ tr−¬ng chuyÓn ®æi tõ nÒn kinh tÕ bao cÊp, kÕ ho¹ch hãa sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng<br /> theo ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa, chÝnh c¸c chÝnh s¸ch vÒ kho¸n trong n«ng nghiÖp vµ x¸c ®Þnh<br /> hé gia ®×nh lµ ®¬n vÞ s¶n xuÊt kinh doanh tù chñ ®· khuyÕn khÝch, thóc ®Èy vµ t¹o ®µ cho sù biÕn<br /> ®æi kinh tÕ x· héi ë n«ng th«n trong thêi gian qua. Qua m−êi n¨m §æi Míi bé mÆt n«ng th«n ViÖt<br /> Nam thùc sù cã nhiÒu khëi s¾c vµ thay ®æi râ rÖt, vµ ®êi sèng nãi chung cña ng−êi n«ng d©n ®−îc<br /> c¶i thiÖn h¬n so víi thêi gian tr−íc ®ã. §iÒu nµy ®−îc thÓ hiÖn qua sè liÖu ë b¶ng biÓu sau ®©y.<br /> B¶ng 2: So s¸nh møc sèng n¨m 1992 víi c¸c n¨m tr−íc (%)<br /> <br /> Møc ®é T¨ng nhiÒu T¨ng Ýt Nh− cò Gi¶m Ýt Gi¶m<br /> nhiÒu<br /> V¨n M«n (Hµ B¾c) 18.4 39.5 30.4 10.7 10<br /> §«ng D−¬ng (Th¸i B×nh) 5.4 53.4 9.1 1.4 30.7<br /> Nguån: T− liÖu ViÖn X· héi häc (qua kÕt qu¶ ®iÒu tra X· héi häc).<br /> <br /> C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu còng cho thÊy møc ®é ®êi sèng ®−îc c¶i thiÖn gi÷a c¸c nhãm hé<br /> n«ng d©n, gi÷a c¸c vïng n«ng th«n lµ kh¸c nhau, còng nh− møc ®é chuyÓn dÞch c¬ cÊu nghÒ<br /> nghiÖp gi÷a c¸c nhãm hé vµ c¸c lµng x· kh¸c nhau. §iÒu ®ã, tr−íc hÕt lµ do møc ®é lan to¶ vµ t¸c<br /> ®éng cña c¬ chÕ kinh tÕ thÞ tr−êng, ngoµi ra liªn quan mËt thiÕt víi c¸c yÕu tè vÒ khu vùc ®Þa lý,<br /> v¨n ho¸, phong tôc tËp qu¸n, còng nh− n¨ng lùc cña c¸c hé gia ®×nh cô thÓ. Còng cã mét sè ý kiÕn<br /> cßn ®Ò cËp ®Õn tÝnh bÊt cËp vµ kh«ng x¸c thùc cña mét sè chÝnh s¸ch kinh tÕ x· héi vÒ n«ng th«n -<br /> n«ng nghiÖp hiÖn nay. Cã mét thùc tÕ mµ nhiÒu nhµ nghiªn cøu ®Òu thõa nhËn lµ qua m−êi n¨m<br /> §æi Míi, xu h−íng ph©n tÇng x· héi ®ang diÔn ra ë n«ng th«n. Ph©n tÇng x· héi, mµ tr−íc hÕt lµ<br /> ph©n tÇng vÒ møc sèng, ®· kÐo theo sù ph©n tÇng vÒ v¨n ho¸, vµ sù biÕn ®æi hÖ thèng chuÈn mùc<br /> gi¸ trÞ vµ lèi sèng. Trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®éng ®ã cã vai trß quan träng cña sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu<br /> nghÒ nghiÖp, nã võa lµ hÖ qu¶, võa lµ nguyªn nh©n, võa lµ mét thµnh tè cña ®éng th¸i x· héi hiÖn<br /> nay ë n«ng th«n. NhiÒu nghiªn cøu ®· thõa nhËn mèi quan hÖ mËt thiÕt gi÷a c¬ cÊu nghÒ nghiÖp<br /> vµ ph©n tÇng vÒ møc sèng ë n«ng th«n hiÖn nay. NÕu chia møc sèng cña c− d©n n«ng th«n thµnh 5<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 72 C¶m nhËn vÒ sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu lao ®éng nghÒ nghiÖp ...<br /> <br /> lo¹i tõ I ®Õn V, t−¬ng øng c¸c lo¹i hé: giµu cã, kh¸ gi¶, trung b×nh, cã thiÕu thèn vµ nghÌo khæ th×<br /> sè liÖu vÒ t−¬ng quan nµy cña c¶ n−íc n¨m 1989 nh− sau:<br /> B¶ng 3: T−¬ng quan gi÷a ngµnh nghÒ vµ thu nhËp cña hé n«ng d©n c¶ n−íc (%)<br /> <br /> Møc sèng Hé lo¹i Hé lo¹i Hé lo¹i Hé lo¹i Hé lo¹i Tæng<br /> Lo¹i hé I II III IV V sè<br /> Hé thuÇn n«ng 5.78 8.71 25.44 48.08 11.99 100.00<br /> Hé kiªm ngµnh nghÒ 11.97 13.75 29.48 41.48 3.32 100.00<br /> Hé chuyªn ngµnh nghÒ 29.17 19.05 25.59 22.02 4.17 100.00<br /> <br /> Nguån: NguyÔn Sinh Cóc: Thùc tr¹ng n«ng nghiÖp n«ng th«n vµ n«ng d©n ViÖt Nam 1976 - 1990. Nhµ xuÊt<br /> b¶n Thèng kª. Hµ Néi-1991. Tr. 74.<br /> <br /> B¶ng biÓu trªn cho thÊy ngay ë giai ®o¹n ®Çu cña thêi kú §æi Míi ®· xuÊt hiÖn thùc tÕ lµ<br /> c¸c hé n«ng nghiÖp cã thªm ngµnh nghÒ kh¸c hoÆc tho¸t ly khái n«ng nghiÖp th−êng cã møc sèng<br /> cao h¬n, ®iÒu kiÖn lµm giµu cña c¸c hé thuÇn n«ng lµ rÊt khã kh¨n. §iÒu ®ã kh¼ng ®Þnh thªm tÝnh<br /> ®óng ®¾n cña quan ®iÓm ®a d¹ng ho¸ viÖc lµm, nghÒ nghiÖp, gi¶i quyÕt lao ®éng n«ng nghiÖp d«i<br /> d− t¹i chç cña thêi kú ®Çu b−íc vµo c«ng nghiÖp ho¸ vµ hiÖn ®¹i ho¸. T−¬ng quan gi÷a c¬ cÊu nghÒ<br /> nghiÖp vµ ph©n tÇng møc sèng cµng béc lé râ h¬n ë nh÷ng n¨m tiÕp theo cña thêi kú §æi Míi qua<br /> c¸c sè liÖu kh¶o s¸t ë n«ng th«n ®ång b»ng B¾c Bé.<br /> B¶ng 4: T−¬ng quan gi÷a ngµnh nghÒ vµ thu nhËp cña hé n«ng d©n qua c¸c ®iÓm kh¶o s¸t (1992 - 1993)<br /> <br /> Møc sèng Giµu cã Sung tóc §ñ ¨n ThiÕu ¨n NghÌo ®ãi<br /> Lo¹i hé- ®Þa ph−¬ng<br /> Hé X· Xu©n S¬n 0.0 0.0 77.2 21.6 0.6<br /> thuÇn n«ng X· §«ng D−¬ng 0.0 2.9 63.6 32.1 1.4<br /> X· V¨n M«n 0.5 7.1 71.7 18.5 2.2<br /> Hé X· Xu©n S¬n 0.0 2.8 86.1 11.1 0.0<br /> hçn hîp X· §«ng D−¬ng 0.0 9.6 81.4 9.0 0.0<br /> X· V¨n M«n 3.3 16.5 72.5 7.7 0.0<br /> Hé X· Xu©n S¬n 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0<br /> phi n«ng X· §«ng D−¬ng 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0<br /> X· V¨n M«n 8.0 28.0 64.0 0.0 0.0<br /> Nguån: T¹p chÝ X· héi häc sè 4 - 1993<br /> <br /> Nh− vËy ë c¶ 3 x· ®−îc kh¶o s¸t ë Qu¶ng Ninh, Th¸i B×nh vµ Hµ B¾c ®Òu dÔ nhËn<br /> thÊy tr−íc nhÊt lµ trong c− d©n n«ng th«n, c¸c nhãm hé cã ngµnh nghÒ hçn hîp vµ phi<br /> n«ng kh«ng cßn hé nµo ë t×nh tr¹ng nghÌo ®ãi, riªng víi nhãm hé phi n«ng th× còng kh«ng<br /> cßn tr−êng hîp nµo ë diÖn thiÕu ¨n, tû lÖ c¸c hé sung tóc vµ giµu cã chiÕm cao nhÊt ë 2<br /> nhãm hé ngµnh nghÒ nµy. MÆt kh¸c c¸c sè liÖu ë b¶ng biÓu trªn còng cho thÊy sù ph©n<br /> ho¸ vÒ møc sèng còng rÊt kh¸c nhau gi÷a c¸c lµng cã møc ®é phi n«ng nghiÖp kh¸c nhau.<br /> Râ rµng lµ víi thêi kú §æi Míi, sù ph©n tÇng vÒ møc sèng ë n«ng th«n ®· diÔn ra m¹nh mÏ<br /> h¬n. Theo ®¸nh gi¸ cña Ban N«ng nghiÖp Trung −¬ng, sù chªnh lÖnh giµu nghÌo ë ®ång<br /> b»ng s«ng Hång thêi kú 1960 - 1975 lµ tõ 1,5 - 2 lÇn, sang thêi kú 1976 - 1980 ®· lªn ®Õn<br /> 3 - 4 lÇn, ë thêi kú 1981 - 1989 t¨ng lªn 6 - 8 lÇn. Mét vµi n¨m tiÕp theo ®· t¨ng lªn 9 - 10<br /> lÇn 1. Vµ chÝnh sù ph©n tÇng møc sèng diÔn ra víi tèc ®é cao trong thêi kú ®æi míi ®· thóc<br /> <br /> 1<br /> Ban N«ng nghiÖp Trung −¬ng: Kinh tÕ x· héi n«ng th«n ViÖt Nam ngµy nay. Nhµ xuÊt b¶n T− t−ëng-V¨n ho¸. Hµ<br /> Néi-1991. Tr. 43.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª Ph−îng 73<br /> <br /> ®Èy qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi c¬ cÊu nghÒ nghiÖp. Ng−îc l¹i, sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu nghÒ<br /> nghiÖp ®· tham gia tÝch cùc vµo qu¸ tr×nh ph©n ho¸ giµu nghÌo thªm phÇn s«i ®éng h¬n.<br /> Tuy nhiªn ®iÒu ®· ®−îc m« t¶ lµ xu h−íng chuyÓn ®æi c¬ cÊu nghÒ nghiÖp trong n«ng th«n<br /> hiÖn nay lµ cßn rÊt phøc t¹p vµ ®a d¹ng.<br /> §óng lµ qu¸ tr×nh ph©n ho¸ giµu nghÌo vµ sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu nghÒ nghiÖp ë n«ng th«n<br /> hiÖn nay ®· t¸c ®éng lªn mäi mÆt cña ®êi sèng c− d©n n«ng th«n. MÆc dï ¶nh h−ëng ®ã lµ rÊt kh¸c<br /> nhau, vÒ møc ®é vµ tÝnh chÊt tuú thuéc vµo c¸c lÜnh vùc cuéc sèng, c¸c ®Þa ph−¬ng vµ c¸c nhãm hé<br /> kh¸c nhau nh−ng nh×n chung ®· lµm biÕn chuyÓn bÇu kh«ng khÝ x· héi n«ng th«n - n«ng nghiÖp,<br /> tõ ®êi sèng sinh ho¹t (tiÖn nghi, nhµ ë, ¨n mÆc...) ®Õn v¨n ho¸ (lèi sèng, giao tiÕp, lÔ héi, häc hµnh,<br /> c¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ...) vµ c¸c khÝa c¹nh ho¹t ®éng kh¸c (tæ chøc gia ®×nh, c¸c thiÕt chÕ phi chÝnh<br /> thøc, søc khoÎ, y tÕ, sinh ®Î...). C¸c nghiªn cøu kh¶o s¸t x· héi häc thêi gian qua ®· ®Ò cËp ®Õn c¸c<br /> khÝa c¹nh ®ã. KÕt qu¶ c¸c nghiªn cøu nµy Ýt nhiÒu cho thÊy c¸c mèi t−¬ng quan ®· nªu. Cô thÓ nh−<br /> t−¬ng quan vÒ c¬ cÊu nghÒ nghiÖp vµ nhµ ë qua kh¶o s¸t ë §a Tèn (1994) nh− sau:<br /> B¶ng 5: T−¬ng quan nghÒ nghiÖp vµ nhµ ë t¹i §a Tèn (%)<br /> <br /> C¸c lo¹i Nhµ m¸i Nhµ m¸i Nhµ g¹ch Nhµ<br /> nhµ<br /> Lo¹i hé b»ng 1 tÇng b»ng 2 tÇng M¸i ngãi tranh tre<br /> Hé thuÇn n«ng 2.7 1.3 86.1 9.7<br /> Hé hçn hîp 3.0 3.0 87.6 4.6<br /> Hé phi n«ng 4.3 0.0 82.6 0.0<br /> Nguån: T¹p chÝ X· héi häc. Sè 3 - 1997<br /> <br /> C¸c chØ sè ®−îc nªu cho thÊy mét thùc tÕ rÊt râ lµ nh÷ng hé phi n«ng, do møc sèng cao<br /> h¬n nªn ®iÒu kiÖn ë còng tèt h¬n thÓ hiÖn ë chç kh«ng cßn t×nh tr¹ng ph¶i ë nhµ tranh tre vµ t×nh<br /> tr¹ng nhµ ë lµ kÐm h¬n ë lo¹i hé hçn hîp vµ kÐm nhÊt ë lo¹i hé thuÇn n«ng. Kh¶o s¸t vÒ tiªu dïng<br /> v¨n ho¸ ë §a Tèn còng cho thÊy nh÷ng nÐt ph©n ho¸ ®¸ng l−u ý. Trong th−ëng thøc v¨n ho¸ nghÖ<br /> thuËt theo t−¬ng quan c¸c hé nghÒ nghiÖp ë khÝa c¹nh kh«ng bao giê lµ:<br /> <br /> - Kh«ng bao giê ®äc s¸ch b¸o: ë nhãm thuÇn n«ng lµ: 59.7%, nhãm hçn hîp: 38.4% vµ<br /> nhãm phi n«ng nghiÖp: 21.6%.<br /> <br /> - Kh«ng bao giê xem v¨n nghÖ, thÓ thao: ë nhãm thuÇn n«ng: 88.9%, nhãm hçn hîp: 49.2%<br /> vµ nhãm phi n«ng nghiÖp: 26.0%.<br /> <br /> - Kh«ng bao giê xem phim, ti vi: ë nhãm thuÇn n«ng: 16.6%, nhãm hçn hîp: 2.5% vµ triÖt<br /> tiªu ë nhãm phi n«ng nghiÖp 2.<br /> <br /> Mét sè nghiªn cøu x· héi häc tõ khÝa c¹nh v¨n ho¸ còng cho thÊy nh÷ng biÕn ®æi cã thÓ<br /> l−îng ho¸ ®−îc vÒ c¸c khÝa c¹nh lèi sèng, ®Þnh h−íng gi¸ trÞ ë n«ng th«n ®ång b»ng B¾c Bé trong<br /> thêi kú §æi Míi. Tuy nhiªn møc ®é cña biÕn chuyÓn ®ã lµ ®Ëm nh¹t kh¸c nhau tuú thuéc vµo tõng<br /> vïng n«ng th«n, tuú thuéc vµo tèc ®é cña xu h−íng biÕn ®æi c¬ cÊu nghÒ nghiÖp. ë nh÷ng vïng<br /> n«ng th«n mµ ngµnh nghÒ chÝnh vÉn lµ n«ng nghiÖp, hé thuÇn n«ng vÉn lµ ®a sè th× ¶nh h−ëng<br /> cña t©m lý truyÒn thèng, c¸c chuÈn mùc gi¸ trÞ vÉn ch−a cã nh÷ng kh¸c biÖt ®¸ng kÓ so víi qu¸<br /> khø. C¸c kh¶o s¸t x· héi häc gÇn ®©y cho thÊy ®é c¶n trë nhÊt ®Þnh cña c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng,<br /> cña phong tôc tËp qu¸n. §èi víi ®a sè ng−êi n«ng d©n ®ång b»ng B¾c Bé vÉn xem "Lµm ruéng" lµ<br /> <br /> <br /> <br /> 2<br /> Nguån: T¹p chÝ X· héi häc. Sè 3 - 1997. Tr. 74.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 74 C¶m nhËn vÒ sù chuyÓn ®æi c¬ cÊu lao ®éng nghÒ nghiÖp ...<br /> <br /> nghÒ gèc l©u bÒn. ChÝnh t©m lý träng n«ng truyÒn thèng ®· nÝu kÐo, hay nãi c¸ch kh¸c lµ buéc<br /> ch©n buéc tay ng−êi n«ng d©n víi thöa ruéng, m¶nh v−ên, che khuÊt tÇm nh×n cña hä ®Ó cã thÓ<br /> t×m kiÕm mét ngµnh nghÒ, mét c«ng viÖc kh¸c cã thu nhËp cao h¬n, ®ì vÊt v¶ h¬n. MÆc dÇu h¬n ai<br /> hÕt, ng−êi n«ng d©n hiÓu rÊt râ nçi vÊt v¶, cùc nhäc cña nghÒ lµm ruéng, c¸i nghÒ "B¸n l−ng cho<br /> trêi, b¸n mÆt cho ®Êt". Hä lu«n cã t©m lý mong cho con ch¸u ®−îc th¨ng tiÕn ®Ó më mang mµy<br /> mÆt. VËy nh−ng víi cuéc ®êi ®Çy cam go vµ bÊt tr¾c, hä biÕt r»ng nh÷ng mong muèn ®ã lµ −íc<br /> väng h·o huyÒn. Suèt ®êi hä lu«n ph¶i ®èi diÖn víi nh÷ng m©u thuÉn cña vßng luÈn quÈn gi÷a<br /> nhu cÇu v−¬n lªn vµ nh÷ng thÊp kÐm, h¹n chÕ cña sù nghÌo khæ, nhÊt lµ trong thêi buæi nÒn kinh<br /> tÕ thÞ tr−êng. Hä cã mong muèn cho con c¸i tho¸t khái nghÒ n«ng, tho¸t khëi ®ång ruéng nh−ng l¹i<br /> hoµn toµn kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó ®Çu t− cho con c¸i häc hµnh ®Õn n¬i ®Õn chèn, kh«ng cã kh¶ n¨ng<br /> t×m kiÕm mét viÖc lµm kh¸c ngoµi n«ng nghiÖp cho con c¸i. ë ®©y kh«ng chØ ®¬n thuÇn lµ t©m lý<br /> träng n«ng mµ cßn do hoµn c¶nh thùc tÕ ®· lµm chËm ch¹p h¬n xu h−íng chuyÓn ®æi c¬ cÊu nghÒ<br /> nghiÖp hiÖn nay. VÒ thùc tÕ nµy c¸c chØ sè sau ®©y cho thÊy râ qua khÝa c¹nh ®Þnh h−íng nghÒ<br /> nghiÖp cho con c¸i ë hai ®iÓm kh¶o s¸t: mét x· thuÇn n«ng lµ chÝnh vµ mét x· thuéc diÖn ngµnh<br /> nghÒ hçn hîp.<br /> B¶ng 6: §Þnh h−íng nghÒ nghiÖp cho con ë Tam S¬n - 1990 (Tæng mÉu: 145)<br /> <br /> Giíi tÝnh Con trai Con g¸i<br /> Ngµnh nghÒ<br /> N«ng nghiÖp 7 37<br /> Ngoµi n«ng nghiÖp 22 13<br /> Tho¸t ly n«ng th«n 105 78<br /> Tuú c¸c con 9 11<br /> Kh«ng tr¶ lêi 2 6<br /> Nguån: T− liÖu Phßng X· héi häc N«ng th«n. ViÖn X· héi häc.<br /> B¶ng 7: §Þnh h−íng nghÒ nghiÖp cho con c¸i ë Vò Héi - 1995 (%)<br /> <br /> Giíi tÝnh Con trai Con g¸i<br /> Ngµnh nghÒ<br /> - N«ng nghiÖp 12,5 16,5<br /> - TTCN t¹i lµng x· 1,5 -<br /> - Bu«n b¸n dÞch vô 1,5 6,0<br /> - Kü s−, b¸c sÜ 42,5 3,0<br /> - ThÇy c« gi¸o 1,0 26,5<br /> - C«ng nh©n tho¸t ly 5,0 3,5<br /> - Tuú c¸c con 10,0 11,0<br /> - Kh«ng tr¶ lêi 5,0 33,5<br /> Nguån: T− liÖu Phßng X· héi N«ng th«n. ViÖn X· héi häc.<br /> <br /> Nh− vËy víi ®a sè ng−êi n«ng d©n hiÖn nay ®Òu cã mong muèn con c¸i cã ®−îc ngµnh nghÒ<br /> æn ®Þnh ngoµi n«ng nghiÖp, cã thu nhËp cao. §èi víi b¶n th©n hä, nhu cÇu tho¸t khëi n«ng nghiÖp<br /> dï cã còng kh«ng thÓ thùc hiÖn. §iÒu nµy cho thÊy nh÷ng trë ng¹i cña xu h−íng chuyÓn ®æi c¬ cÊu<br /> nghÒ nghiÖp ë n«ng th«n hiÖn nay. §ång thêi nã còng hÐ më kh¶ n¨ng gi¶i quyÕt vÊn ®Ò khi nhÊt<br /> trÝ r»ng ®ã lµ khã kh¨n chñ yÕu nhÊt.<br /> <br /> *<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Lª Ph−îng 75<br /> <br /> <br /> * *<br /> Nh÷ng nghiªn cøu, kh¶o s¸t vÒ n«ng th«n - n«ng nghiÖp thêi gian qua, vÒ c¬ b¶n ®· ph¸c<br /> th¶o ®−îc bøc tranh chuyÓn ®æi c¬ cÊu nghÒ nghiÖp ë n«ng th«n (nhÊt lµ n«ng th«n ®ång b»ng<br /> S«ng Hång) trong thêi kú §æi Míi. NhiÒu nghiªn cøu ®· chØ ra ®−îc nh÷ng c¬ së, nh÷ng nguyªn<br /> nh©n tÝch cùc vµ nh÷ng h¹n chÕ ¶nh h−ëng ®Õn xu h−íng chuyÓn ®æi ®ã. Tuy nhiªn ë phÇn nhiÒu<br /> c¸c nghiªn cøu ®Òu gÆp lóng tóng khi dù b¸o xu h−íng ph¸t triÓn, còng nh− ®Ò ra c¸c gi¶i ph¸p<br /> thóc ®Èy qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi c¬ cÊu nghÒ nghiÖp ë n«ng th«n hiÖn nay. V× thÕ trong c¸c ®¸nh gi¸<br /> ®· xuÊt hiÖn hai lo¹i ý kiÕn tr¸i ng−îc: L¹c quan ho¸ xu h−íng biÕn ®æi nghÒ nghiÖp vµ ý kiÕn bi<br /> quan vÒ qu¸ tr×nh nµy.<br /> PhÇn lín c¸c t¸c gi¶ chØ míi ®−a ra thùc tr¹ng cña qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi c¬ cÊu lao ®éng<br /> nghÒ nghÖp x· héi cña x· héi ViÖt Nam ®−¬ng ®¹i, mµ ch−a ph©n tÝch thËt s©u nguyªn nh©n cña<br /> nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n t¹o ra sù chuyÕn ®æi theo h−íng nµy mµ kh«ng ph¶i theo h−íng kia.<br /> MÆt kh¸c ch−a dù b¸o ®−îc mét c¸ch khoa häc xu h−íng chuyÓn ®æi tiÕp tôc cña c¸c nhãm lao<br /> ®éng nghÒ nghiÖp x· héi. Tuy nhiªn cã t¸c gi¶ còng ®−a ra ®−îc dù b¸o cña xu h−íng chuyÓn ®æi<br /> tiÕp tôc trong t−¬ng lai vµ cho r»ng sù chuyÓn ®æi nµy ®· ®i ®Õn “ng−ìng” cña nã (hay nãi c¸ch<br /> kh¸c lµ cã dÊu hiÖu bÕ t¾c). Vµ theo t¸c gi¶3 th× §¶ng vµ Nhµ n−íc cÇn tiÕp tôc ®æi míi chÝnh s¸ch<br /> kinh tÕ, x· héi theo h−íng c«ng nghiÖp hãa hiÖn ®¹i hãa n«ng nghiÖp n«ng th«n, theo ph−¬ng<br /> ch©m “rêi nghÒ n«ng kh«ng rêi quª h−¬ng”. Cã nh− vËy míi thu hót ®−îc lao ®«ng n«ng nghiÖp<br /> sang lÜnh vùc c«ng nghiÖp vµ t¹o ®µ cho xu h−íng chuyÓn ®æi tiÕp tôc theo h−íng gi¶i thÓ c¬ cÊu<br /> thuÇn n«ng, vµ thóc ®Èy qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa t¹i chç. MÆt kh¸c còng h¹n chÕ ®−îc phÇn nµo t×nh<br /> tr¹ng di ®©n tù do lµm cho c¸c khu vùc ®« thÞ ngµy cµng qu¸ t¶i do sù gia t¨ng d©n sè. HoÆc còng<br /> cã t¸c gi¶4 mong muèn cã sù tÝch tô ruéng ®Êt ®Ó ®i tíi h×nh thµnh c¸c trang tr¹i gia ®×nh võa vµ<br /> nhá nh»m ®¹t tíi møc ®é chuyªn m«n hãa cao nh− c¸c n−íc ph¸t triÓn trªn thÕ giíi. ë ®©y vÉn cßn<br /> nhiÒu quan ®iÓm kh¸c nhau, vÝ dô nh− cã mét sè t¸c gi¶ cho r»ng nÕu qu¸ tr×nh tÝch tô ruéng ®Êt<br /> xÈy ra nh− hiÖn nay ë ®ång b»ng s«ng Cöu Long th× liÖu cã quay l¹i chÕ ®é “§Þa chñ phong kiÕn<br /> hay kh«ng”? Bëi v× mét thùc tÕ ®· vµ ®ang xÈy ra lµ tÊt yÕu sÏ h×nh thµnh mét tÇng líp c¸c «ng<br /> chñ míi vµ ®éi qu©n lµm thuª.<br /> <br /> CÇn tiÕp tôc nghiªn cøu ®Ó lµm s¸ng tá h¬n ®éng lùc thóc ®Èy qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi trong<br /> thêi gian qua, ®ång thêi còng ph¶i luËn gi¶i ®−îc nh÷ng nguyªn nh©n kinh tÕ - x· héi c¬ b¶n k×m<br /> h·m qu¸ tr×nh nµy. Lý gi¶i ®−îc mét c¸ch khoa häc “ng−ìng” cña qu¸ tr×nh nµy nh− thÕ nµo, vµ<br /> t¹i sao qu¸ tr×nh nµy l¹i cã nguy c¬ dõng l¹i ë “ng−ìng “®ã. H¬n n÷a, tõ thùc tÕ cuéc sèng vïng<br /> §ång B»ng S«ng Hång ®Êt chËt, ng−êi ®«ng hiÖn nay, nÕu chØ dùa vµo n«ng nghiÖp th× kh«ng thÓ<br /> ®−a møc sèng d©n c− vïng nµy giµu kh¸ lªn ®−îc. Do vËy, ®Þnh h−íng chuyÓn sang ph¸t triÓn<br /> ngµnh nghÒ phi n«ng nghiÖp nªn trë thµnh chiÕn l−îc cho vïng nµy. Muèn vËy ph¶i cã nh÷ng<br /> nghiªn cøu tiÕp tôc ®Ó cã thÓ ®−a ra ®−îc nh÷ng gi¶i ph¸p t×nh thÕ vµ nh÷ng gi¶i ph¸p mang tÝnh<br /> chiÕn l−îc l©u dµi.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 3<br /> Xem: T« Duy Hîp: X· héi häc n«ng th«n ViÖt Nam- mét sè thµnh qu¶ nghiªn cøu vµ kh¶ n¨ng vËn dông. T¹p chÝ X·<br /> héi häc sè 4/1994. Tr. 31.<br /> 4<br /> Xem: §µo ThÕ TuÊn: Kinh tÕ häc gia ®×nh. T¹p chÝ X· héi häc sè 1-1995. Tr. 16.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />