Cấu trúc trọng nam trong gia đình và tập quán sinh đẻ của người Việt - Nguyễn Văn Chính

X· héi häc sè 3&4 (67&68), 1999 85<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> CÊu tróc träng nam trong gia ®×nh vµ<br /> tËp qu¸n sinh ®Î cña ng−êi ViÖt<br /> <br /> NguyÔn V¨n ChÝnh<br /> <br /> <br /> ë ViÖt Nam, c¸c gi¸ trÞ v¨n hãa cò ®−îc xem lµ bÞ ¶nh h−ëng nÆng nÒ bëi ®¹o Khæng,<br /> ®Æc biÖt trong lÜnh vùc gi¸o dôc vµ gia ®×nh. Tuy nhiªn, cho ®Õn hiÖn thêi, cßn cã rÊt Ýt nh÷ng<br /> nghiªn cøu vÒ ¶nh h−ëng gi¸o thuyÕt nµy lªn qu¸ tr×nh x· héi hãa cña trÎ em trong x· héi<br /> ViÖt Nam.<br /> Bµi viÕt nµy chØ nªu lªn mét vµi quan s¸t d©n téc häc vµ x· héi häc nh»m xem xÐt<br /> mét vÊn ®Ò ®−îc gîi ra tõ nhiÒu nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶ T©y ¢u vÒ mèi liªn hÖ gi÷a møc<br /> sinh cao vµ vai trß kinh tÕ cña trÎ em trong c¸c x· héi n«ng d©n ch©u ¸. VÊn ®Ò nµy thùc ra<br /> ®· ®−îc giíi khoa häc th¶o luËn s«i næi tõ ®Çu thËp kû 60 cña thÕ kû nµy, ®Æc biÖt lµ tõ khi<br /> Mamdani c«ng bè c«ng tr×nh nghiªn cøu næi tiÕng cña «ng, cuèn HuyÒn tho¹i vÒ kiÓm so¸t<br /> d©n sè (1972), trong ®ã cho r»ng trÎ em lµ mét nguån lao ®éng quan träng ®èi víi c¸c gia ®×nh<br /> tiÓu n«ng ch©u ¸, vµ nh÷ng c«ng viÖc do trÎ em ®¶m nhiÖm lµ mét nguån bæ sung cho lao<br /> ®éng cña ng−êi lín. Mamdani cho r»ng cã nhiÒu con lµ mét chiÕn l−îc ®Ó lµm t¨ng tÝch lòy<br /> kinh tÕ cña hé gia ®×nh v× theo «ng, nh÷ng ng−êi n«ng d©n Ýt cã ®iÒu kiÖn n©ng cao møc sèng<br /> th× kh«ng nh÷ng kh«ng t×m c¸ch gi¶m møc sinh mµ ng−îc l¹i, hä cßn mong muèn t¨ng thªm<br /> sè con (Mamdani 1972:127). Sau Mamdani, hµng lo¹t c¸c nghiªn cøu nh©n häc kh¸c vÒ c¸c x·<br /> héi n«ng d©n ch©u ¸ ®· ñng hé hoÆc ph¸t triÓn lý thuyÕt cña «ng vÒ mèi liªn hÖ gi÷a møc sinh<br /> cao vµ lao ®éng cña trÎ em, ch¼ng h¹n, Hull (1975), Mueller (1976), White (1975, 1976), Nag<br /> (1972), Phan §¹i Do·n (1983, 1987), Nag vµ Kak (1984), v.v...<br /> Dùa trªn tµi liÖu ®−îc tËp hîp tõ ®ît nghiªn cøu thùc ®Þa dµi ngµy t¹i mét lµng thuéc<br /> tØnh H¶i D−¬ng n¨m 1995 lµ lµng Giao, bµi viÕt nµy sÏ tËp trung th¶o luËn vÒ mèi quan hÖ<br /> gi÷a tû lÖ sinh cao vµ vÊn ®Ò sö dông lao ®éng cña trÎ em trong x· héi n«ng d©n. Trong khi<br /> kh«ng chèi bá c¸c vai trß kinh tÕ cña trÎ em ®−îc nhiÒu nhµ nghiªn cøu nhÊn m¹nh, chóng<br /> t«i cho r»ng chÝnh c¸c yÕu tè cÊu tróc cña gia ®×nh, c¸c rµng buéc v¨n hãa vµ c¸c gi¸ trÞ x·<br /> héi cña trÎ em lµ nguyªn nh©n c¬ b¶n cña t×nh tr¹ng møc sinh cao.<br /> §Ó lµm râ gi¶ thiÕt nµy, tr−íc hÕt chóng t«i sÏ ph©n tÝch vai trß cña trÎ em trong cÊu<br /> tróc gia ®×nh vµ dßng hä, chØ ra t¹i sao sinh con, ®Æc biÖt lµ con trai, l¹i quan träng ®Õn nh−<br /> vËy ®èi víi c¸c gia ®×nh ViÖt Nam vµ sau ®ã sÏ xem xÐt ¶nh h−ëng cña ®¹o Khæng lªn gi¸o<br /> dôc gia ®×nh vµ qu¸ tr×nh x· héi hãa cña trÎ em, mét qu¸ tr×nh ®· ¨n s©u, bÐn rÔ trong x· héi<br /> ta tõ nhiÒu thÕ kû qua vµ vÉn ®ang cßn lµ t¸c nh©n s©u xa cña ®éng c¬ sinh ®Î mµ th−êng<br /> g©y ra nh÷ng bÊt æn cho c¸c ch−¬ng tr×nh kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh.<br /> 1. VÞ trÝ cña trÎ em trong cÊu tróc gia ®×nh vµ dßng hä<br /> Sèng trong bèi c¶nh cña mét céng ®ång n«ng th«n víi hµng lo¹t c¸c quan hÖ x· héi vµ<br /> kinh tÕ phøc t¹p, ng−êi n«ng d©n lu«n lu«n gi÷ t− c¸ch lµ thµnh viªn cña mét hay nhiÒu tæ<br /> chøc kinh tÕ-x· héi tån t¹i trong lµng. Gièng nh− nhiÒu lµng kh¸c ë ®ång b»ng s«ng Hång,<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 86 CÊu tróc träng nam trong gia ®×nh vµ tËp qu¸n sinh ®Î cña ng−êi ViÖt<br /> <br /> lµng Giao trong lÞch sö còng ®−îc cÊu t¹o trªn c¬ së cña nh÷ng bé phËn hîp thµnh. NÕu xem<br /> lµng ViÖt lµ mét cÊu tróc th× ta cã thÓ gäi nh÷ng bé phËn nµy lµ c¸c cÊu tróc phô. C¸c cÊu<br /> tróc phô Êy cã thÓ bao gåm c¸c nhãm céng ®ång nhá trong lµng, ch¼ng h¹n, c¸c tæ chøc theo<br /> ®Þa bµn c− tró (xãm, ngâ), theo huyÕt thèng (dßng hä), c¸c céng ®ång tÝn ng−ìng (thê thÇn b¶o<br /> hé lµng, héi phËt tö, nh÷ng ng−êi theo ®¹o thiªn chóa v.v...), c¸c tæ chøc theo giíi tÝnh (gi¸p,<br /> ch¼ng h¹n, lµ mét tæ chøc cña nh÷ng ng−êi ®µn «ng trong khi héi ch− bµ l¹i chØ bao gåm<br /> nh÷ng ng−êi phô n÷ theo ®¹o PhËt), vµ nhiÒu lo¹i ph−êng héi kh¸c nh− héi hä, héi ®ång<br /> niªn, héi t− v¨n vµ c¸c ph−êng nghÒ nghiÖp. Tr¶i qua nhiÒu thËp kû c¸ch m¹ng, kh«ng kÓ<br /> mét vµi lo¹i héi nh− gi¸p vµ t− v¨n ®· mÊt ®i hoÆc biÕn d¹ng, hÇu hÕt c¸c tæ chøc cßn l¹i ®·<br /> chøng tá søc sèng dai d¼ng cña nã ®Ó råi phôc håi m¹nh mÏ tõ sau c¸c c¶i c¸ch kinh tÕ håi<br /> cuèi thËp kû 1980. Tuy nhiªn, v−ît lªn trªn c¶ mét phøc hîp c¸c mèi quan hÖ trong lµng, gia<br /> ®×nh vÉn lu«n lu«n næi bËt lªn nh− lµ mét tæ chøc quan träng nhÊt trong ®êi sèng cña d©n<br /> lµng. Thùc ra, trong ý niÖm cña ng−êi d©n ®Þa ph−¬ng, thuËt ng÷ gia ®×nh kh«ng h¼n lµ ®Ó<br /> chØ mét gia ®×nh h¹t nh©n gåm cha mÑ vµ c¸c con cña hä mµ cßn ®Ó chØ mét ph¹m vi t−¬ng<br /> ®èi lín h¬n, gäi lµ chi hä (gia ®×nh më réng). MÆc dï khuynh h−íng "h¹t nh©n hãa" gia ®×nh<br /> ®ang t¨ng lªn gÇn ®©y, h×nh thøc gia ®×nh më réng vÉn ®ãng mét vai trß quan träng trong ®êi<br /> sèng cña d©n lµng Giao1. Do ®ã, muèn hiÓu ®−îc vÞ trÝ cña trÎ em trong x· héi, ng−êi ta<br /> kh«ng thÓ bá qua cÊu tróc cña gia ®×nh mµ trong ®ã ®øa trÎ ®−îc sinh ra, nu«i d−ìng, gi¸o<br /> dôc vµ tr−ëng thµnh.<br /> 1.1. Dßng hä.<br /> HÖ thèng th©n téc ViÖt Nam ®−îc x©y dùng trªn c¬ së cña mét m« h×nh träng nam,<br /> gäi lµ hä, dßng hä hay gia téc (patrilineage). Thµnh viªn cña hä tin r»ng m×nh ®−îc sinh ra tõ<br /> mét «ng tæ chung (thñy tæ), ng−êi mµ hä cã bæn phËn thê cóng vµ tin t−ëng sÏ ®−îc tæ tiªn<br /> ban phóc vµ che chë. Mét dßng hä th«ng th−êng bao gåm nhiÒu chi hä trong ®ã ng−êi tr−ëng<br /> hä thê «ng tæ chung cña dßng hä trong khi c¸c tr−ëng chi cã tr¸ch nhiÖm thê c¸c vÞ tæ tõ tø<br /> ®¹i trë xuèng. Sù ph©n nhiÖm nµy thùc ra ph¶n ¸nh c¸c møc ®é th©n s¬ kh¸c nhau cña c¸c<br /> quan hÖ th©n téc trong hä.<br /> C¸c thµnh viªn trong hä th−êng c¶m thÊy cã bæn phËn gióp ®ì lÉn nhau, c¶ vÒ vËt<br /> chÊt lÉn tinh thÇn, ®Æc biÖt trong c¸c dÞp quan, h«n, tang, tÕ còng nh− nh÷ng dÞp gÆt h¸i.<br /> Trao ®æi lao ®éng gi÷a c¸c hé gia ®×nh lµ thµnh viªn cña cïng mét dßng hä còng th−êng<br /> ®−îc nh×n nhËn, ®Æc biÖt tõ khi vai trß kinh tÕ hé gia ®×nh ®−îc c«ng nhËn trë l¹i. NhiÒu<br /> khi nh÷ng tranh chÊp gi÷a c¸c c¸ nh©n kh¸c hä ®· trë thµnh xung ®ét gi÷a c¸c hä. §iÒu<br /> nµy cho thÊy hÖ thèng th©n téc, víi t− c¸ch lµ mét cÊu tróc x· héi, cã mét ý nghÜa quan<br /> träng trong ®êi sèng lµng x·. Tuy nhiªn, cÇn nhËn thÊy c¸c quan hÖ hä hµng còng cã nh÷ng<br /> cÊp ®é kh¸c nhau cÇn ph¶i lµm râ.<br /> ThuËt ng÷ hä th−êng ®−îc sö dông ®Ó chØ c¸c quan hÖ hä hµng chung, cã sù ph©n<br /> biÖt râ rµng gi÷a hä ®»ng cha (hä néi) vµ hä ®»ng mÑ (hä ngo¹i). Trong c¸c quan hÖ hai<br /> chiÒu nµy, còng cã sù ph©n biÖt gi÷a hä xa (chØ c¸c thµnh viªn cña cïng mét hä nh−ng<br /> kh¸c chi) vµ hä gÇn (c¸c thµnh viªn trong cïng mét chi hä, thê cïng mét «ng tæ tø ®¹i trë<br /> <br /> <br /> 1<br /> Houtart vµ Lemercinier (1981) cho r»ng khuynh h−íng "h¹t nh©n hãa" c¸c gia ®×nh ë ®ång b»ng B¾c Bé ®· t¨ng lªn<br /> trong khi L−¬ng V¨n Hy (1989) nhÊn m¹nh tÝnh hai chiÒu cña quan hÖ th©n téc ViÖt Nam, mµ theo «ng, “vÉn ®ang<br /> tån t¹i nh− lµ nh÷ng th«ng sè c¨n b¶n cña nÒn t¶ng gia ®×nh vµ c¸c quan hÖ giíi trong suèt thÕ kû 20" (1989: 741-42).<br /> Quan s¸t cña chóng t«i ë lµng Giao n¨m 1995 chØ ra r»ng khuynh h−íng t¸ch hé h×nh nh− cã chiÒu h−íng gia t¨ng<br /> m¹nh tõ khi chÕ ®é kho¸n s¶n phÈm ra ®êi vµ ®Æc biÖt tõ khi chÝnh s¸ch chia l¹i ruéng ®Êt cho hé gia ®×nh n«ng d©n<br /> ®−îc ¸p dông vµo ®Çu nh÷ng n¨m 1990.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn V¨n ChÝnh 87<br /> <br /> xuèng). H¬n n÷a, quan hÖ hä hµng cßn ®−îc ph©n biÖt gi÷a hä ruét vµ hä nãi chung.<br /> Ch¼ng h¹n, nh÷ng ng−êi anh em do cïng mét bè - mÑ sinh ra, gäi lµ anh chÞ em ruét, ®èi<br /> l¹i víi anh chÞ em hä lµ nh÷ng ng−êi do nh÷ng anh chÞ em cïng thÕ hÖ víi bè, mÑ sinh ra.<br /> Trong khi "cïng víi c¸c mèi quan hÖ kh¸c, sù ph©n biÖt gi÷a hä néi vµ hä ngo¹i cho thÊy<br /> sù thõa nhËn tÇm quan träng cña c¸c quan hÖ hä hµng trong vµ ngoµi gia ®×nh h¹t nh©n"<br /> (L−¬ng V¨n Hy 1989: 747), nã còng, trªn thùc tÕ, chØ ra mét ngô ý râ rµng vÒ c¸c møc ®é<br /> kh¸c nhau gi÷a quyÒn vµ nghÜa vô trong néi hµm cña hai kh¸i niÖm ruét vµ hä. Ch¼ng<br /> h¹n, ®èi víi mét ®øa trÎ, cËu ruét (anh em trai cña mÑ) ®−¬ng nhiªn quan träng h¬n cËu<br /> hä, (nh÷ng ng−êi anh em hä cña mÑ) vµ ®æi l¹i, ng−êi cËu ruét còng c¶m thÊy cã quyÒn vµ<br /> bæn phËn víi ch¸u ruét cao h¬n ®èi víi ch¸u hä cña m×nh.<br /> 1.2. Gia ®×nh vµ trÎ em trong gia ®×nh<br /> Con trai vµ vÞ trÝ ng−êi con trai c¶<br /> C¸c quan hÖ hä hµng dùa trªn cÊu tróc träng nam g¸n cho nh÷ng ng−êi con trai, ®Æc<br /> biÖt ng−êi con trai c¶, mét vÞ trÝ quan träng. KÕt qu¶ kh¶o s¸t cña chóng t«i t¹i lµng Giao chØ<br /> ra r»ng trong khi phÇn lín c¸c hé gia ®×nh trong lµng (69% tæng sè hé) lµ lo¹i gia ®×nh h¹t<br /> nh©n cã hai thÕ hÖ cïng chung sèng, gåm cha mÑ vµ c¸c con cña hä, cã ®Õn 30% sè hé vÉn bao<br /> gåm tõ ba thÕ hÖ trë lªn sèng chung d−íi mét nãc nhµ. KÕt qu¶ pháng vÊn víi d©n lµng cho<br /> thÊy m« h×nh gia ®×nh cò trong ®ã coi gia ®×nh nhiÒu thÕ hÖ nh− lµ mét biÓu t−îng cña ®oµn<br /> kÕt vµ h¹nh phóc gia ®×nh vÉn cßn ®−îc coi träng trong nh÷ng ng−êi giµ. Trong qu¸ khø, hé<br /> gia ®×nh víi bèn hoÆc n¨m thÕ hÖ cïng chung sèng ®−îc coi lµ lý t−ëng vµ ®−îc nhµ n−íc<br /> phong kiÕn ®Ò cao2. Tõ sau c¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945, biÓu t−îng nµy ®· mÊt ®i sù<br /> hËu thuÉn cña hÖ thèng chÝnh trÞ. MÆc dÇu vËy, quan s¸t lèi c− tró cña hé, ng−êi ta vÉn cã<br /> thÓ nhËn ra r»ng hÇu hÕt c¸c hé gia ®×nh cã ba thÕ hÖ cïng chung sèng ë lµng Giao lµ c¸c hé<br /> cña nh÷ng ng−êi con trai c¶. Nh÷ng ng−êi nµy sau khi c−íi ®· ë l¹i trong cïng khu«n viªn<br /> víi cha mÑ vµ nh÷ng ng−êi anh chÞ em ch−a c−íi cña m×nh trong khi nh÷ng ng−êi em trai<br /> kh¸c th−êng ®−îc cha mÑ gióp lµm nhµ vµ lËp gia ®×nh riªng sau khi c−íi. Ng−êi con trai c¶<br /> th−êng ®−îc gi÷ ë l¹i víi cha mÑ bëi v× anh ta sÏ thõa h−ëng tõ ng−êi cha kh«ng chØ nhµ cöa<br /> mµ cßn tiÕp tôc kÕ thõa bæn phËn thê cóng gia tiªn.<br /> Trong nh÷ng gia ®×nh ®«ng con, ng−êi con trai ót th−êng thiÖt thßi h¬n so víi c¸c anh<br /> bëi v× kho¶ng c¸ch tuæi t¸c gi÷a ng−êi con c¶ vµ con ót t−¬ng ®èi lín. Khi ng−êi con ót lín lªn<br /> th× c¸c anh ®· cã gia ®×nh riªng vµ bè mÑ còng ®· giµ. V× thÕ, khuynh h−íng bï ®¾p cho con<br /> ót ®−îc biÓu hiÖn t−¬ng ®èi râ ë c¸c gia ®×nh lo¹i nµy. Ng−êi mÑ th−êng ë víi ng−êi con ót ®Ó<br /> gióp ®ì viÖc nhµ. Nh÷ng ng−êi con trai trong c¸c gia ®×nh chØ cã mét con trai duy nhÊt<br /> th−êng ®−îc chiÒu chuéng mét c¸ch ®Æc biÖt, Ýt khi bÞ bè mÑ b¾t lµm viÖc nÆng cho ®Õn lóc<br /> tr−ëng thµnh. Kh«ng cã c¬ së ®Ó kh¼ng ®Þnh sù ph©n biÖt ®èi xö gi÷a con trai vµ con g¸i<br /> nh−ng cha mÑ ch¾c ch¾n kú väng vµo nh÷ng ng−êi con trai . V× vËy sù h−íng nghiÖp cho c¸c<br /> con trai ®−îc thÓ hiÖn t−¬ng ®èi râ rµng.<br /> Con g¸i<br /> "Con g¸i lµ con ng−êi ta", c©u ng¹n ng÷ quen thuéc nµy cã ngô ý râ rµng ®èi víi vÞ<br /> trÝ cña ng−êi con g¸i so víi c¸c anh em trai cña hä. Nh÷ng quan s¸t trùc tiÕp ë c¸c gia<br /> ®×nh lµng Giao cho thÊy r»ng con g¸i th−êng b¾t ®Çu lµm c¸c c«ng viÖc vÆt trong nhµ ë ®é<br /> <br /> 2<br /> C¸c s¸ch "§¹i Nam Thùc Lôc" vµ “§¹i Nam NhÊt Thèng ChÝ ” cho biÕt d−íi triÒu NguyÔn, nhµ n−íc cã ®Þnh kú xem<br /> xÐt vµ tÆng th−ëng cho nh÷ng gia ®×nh gåm bèn hoÆc n¨m thÕ hÖ cïng chung sèng hßa thuËn nh»m cæ sóy cho lý<br /> t−ëng h¹nh phóc gia ®×nh theo quan ®iÓm Nho gi¸o.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 88 CÊu tróc träng nam trong gia ®×nh vµ tËp qu¸n sinh ®Î cña ng−êi ViÖt<br /> <br /> tuæi sím h¬n con trai. ViÖc sím ®Þnh h−íng vµo c¸c c«ng viÖc néi trî cña con g¸i xuÊt ph¸t<br /> tõ quan niÖm cña x· héi x−a ®èi víi vai trß cña mét ng−êi vî sÏ ph¶i ®¶m nhiÖm trong<br /> t−¬ng lai. Nguyªn t¾c c− tró bªn nhµ chång sau h«n nh©n ®· ®Æt nh÷ng ng−êi con g¸i ë vÞ<br /> trÝ "ng−êi ngoµi" nh− c©u nãi cöa miÖng cña nhiÒu ng−êi, n÷ nhi ngo¹i téc. §Æc biÖt, kÓ tõ<br /> khi lÊy chång, ng−êi con g¸i kh«ng cßn vai trß quyÕt ®Þnh ë nhµ bè mÑ ®Î n÷a, mÆc dÇu hä<br /> vÉn gi÷ mèi quan hÖ th−êng xuyªn vµ lµm c¸c bæn phËn cña ng−êi con ®èi víi bè mÑ vµ hä<br /> néi cña m×nh. Qu·ng thiÕu thêi cña con g¸i ®−îc xem lµ mét qu¸ tr×nh x· héi hãa hoÆc<br /> häc nghÒ trong ®ã ng−êi mÑ sÏ kÌm cÆp ®Ó gióp hä n¾m ®−îc c¸c c«ng viÖc néi trî khi vÒ<br /> nhµ chång. Thµnh c«ng cña mét ng−êi phô n÷ trong con m¾t cña gia ®×nh nhµ chång ®−îc<br /> ®¸nh gi¸ cao ë chç c« ta hoµn thµnh c¸c viÖc néi trî thÕ nµo vµ liÖu c« cã sinh ®−îc con<br /> trai cho nhµ chång hay kh«ng. Con g¸i ë lµng Giao ngµy nay còng ®−îc thõa h−ëng mét<br /> phÇn gia tµi cña cha mÑ ®Ó l¹i trong khi cña håi m«n kh«ng ph¶i lµ mét ®iÒu kiÖn nhÊt<br /> thiÕt ®èi víi con g¸i khi lÊy chång. NhiÒu gia ®×nh kh«ng cã con trai còng chÊp nhËn cho<br /> göi rÓ vµ ng−êi con g¸i trong tr−êng hîp nµy ®−îc thõa h−ëng toµn bé gia tµi cña cha mÑ<br /> m×nh. Tuy nhiªn, c− tró bªn nhµ vî vÉn kh«ng ®−îc d− luËn hoµn toµn ñng hé.<br /> Anh em cïng cha kh¸c mÑ<br /> MÆc dï LuËt H«n nh©n vµ Gia ®×nh ng¨n cÊm chÕ ®é ®a thª, t×nh tr¹ng lÊy nhiÒu vî vÉn<br /> ®−îc tËp qu¸n ®Þa ph−¬ng ngÊm ngÇm ®ång ý. Ch¼ng h¹n, trong sè nh÷ng ng−êi ®µn «ng ®· kÕt<br /> h«n cña hä Vò Xu©n, cã 12 ng−êi hai vî vµ mét ng−êi ba vî. §éng c¬ lÊy nhiÒu vî hiÖn nay phÇn<br /> lín b¾t nguån tõ ý muèn cã con trai ®Ó nèi dâi mÆc dï trong qu¸ khø, nh÷ng ®éng c¬ kh¸c nh− cã<br /> thªm lao ®éng còng th−êng ®−îc nãi tíi. ChÝnh v× vËy, nhiÒu ng−êi vî t©m sù r»ng hä chØ c¶m<br /> thÊy cã chç ®øng ch¾c ch¾n ë gia ®×nh nhµ chång khi ®· sinh ®−îc con trai.<br /> Trong c¸c gia ®×nh ®a thª, th©n phËn cña c¸c con phô thuéc vµo vÞ trÝ cña ng−êi mÑ<br /> chóng. Theo tËp qu¸n, con cña ng−êi vî hai sÏ gäi con cña ng−êi vî c¶ lµ anh chÞ, kh«ng kÓ<br /> tuæi t¸c. Khi ng−êi vî c¶ kh«ng cã con, con cña ng−êi vî thø sÏ cã nghÜa vô coi bµ lµ mÑ c¶ vµ<br /> trong tr−êng hîp nµy, tôc thay thÕ cho phÐp con trai c¶ cña vî hai thõa kÕ gia s¶n vµ nèi dâi<br /> tæ tiªn. MÆc dÇu vËy, trong nhiÒu gia ®×nh ®a thª, sù tranh chÊp gi÷a c¸c con cïng cha kh¸c<br /> mÑ vÉn lµ chñ ®Ò ®µm tiÕu trong d©n lµng. Vµ sù l¹m dông søc lao ®éng trÎ con cña nh÷ng bµ<br /> mÑ ghÎ còng th−êng x¶y ra.<br /> Con nu«i<br /> NhËn con nu«i lµ mét tËp qu¸n kh¸ phæ biÕn ë lµng Giao c¶ trong qu¸ khø vµ hiÖn t¹i.<br /> Tuy nhiªn, cÇn ph©n biÖt hai h×nh thøc nhËn con nu«i, gäi lµ con nu«i lËp tù vµ con nu«i.<br /> LËp tù lµ mét h×nh thøc nhËn mét ng−êi con trai thuéc dßng trùc hÖ ®Ó lµm con nu«i<br /> trong tr−êng hîp cÆp vî chång kh«ng cã con ®Î ®Ó nèi dâi. Ng−êi con lËp tù cã ®Çy ®ñ th©n<br /> phËn nh− con ®Î. TËp tôc nµy trong qu¸ khø t−¬ng ®èi phæ biÕn, ®−îc luËt ph¸p phong kiÕn<br /> c«ng nhËn. HiÖn t¹i ë lµng Giao còng cã vµi cÆp vî chång kh«ng con nhËn ch¸u ruét (c¶ trai<br /> lÉn g¸i) lµm con lËp tù. Tuy nhiªn, mét kh¶o s¸t trªn 400 hé ë mét lµng Th¸i B×nh n¨m 1984<br /> ®· ph¸t hiÖn 16 cÆp vî chång kh«ng con ®· nhËn con nu«i v× cïng mét môc ®Ých lµ ®Ó cã<br /> ng−êi nèi dâi (TrÞnh ThÞ Quang, 1984: 47-52).<br /> H×nh thøc nhËn con nu«i kh«ng nh»m môc ®Ých thõa tù phæ biÕn h¬n. Nã th−êng b¾t<br /> nguån tõ nhiÒu lý do, c¶ duy lý lÉn duy t×nh, vµ kh«ng bÞ rµng buéc bëi quan hÖ dßng m¸u<br /> hoÆc giíi tÝnh cña ®øa trÎ.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn V¨n ChÝnh 89<br /> <br /> Kh«ng con lµ bÊt hiÕu3<br /> Xem xÐt ¶nh h−ëng cña ®¹o Khæng trong x· héi ViÖt Nam, §µo Duy Anh nhËn xÐt<br /> r»ng mçi ng−êi ViÖt Nam, trong suèt cuéc ®êi hä, ®Òu hÝt thë kh«ng khÝ cña Khæng tö, uèng<br /> n−íc cña Khæng tö, ¨n c¬m cña Khæng tö, vµ cho ®Õn ngµy tËn thÕ, vÉn sèng trong vßng<br /> c−¬ng táa cña nh÷ng nghi lÔ Khæng gi¸o (§µo Duy Anh, 1994:23). Theo «ng, c¸c gi¸ trÞ ®¹o<br /> ®øc Khæng gi¸o ®· ¨n s©u bÐn rÔ trong x· héi ViÖt Nam trong nhiÒu thÕ kû, vµ ®−îc hÖ thèng<br /> ph¸p lý cña nhµ n−íc hç trî. Kinh LÔ, ch¼ng h¹n, cho phÐp ng−êi chång ®−îc bá vî nÕu hä<br /> ph¹m vµo mét trong 7 ®iÒu r¨n, trong ®ã kh«ng cã con lµ lý do ®Çu tiªn. §Ó xÐt xem tµn d−<br /> cña t− t−ëng nµy cßn ¶nh h−ëng m¹nh mÏ ®Õn møc nµo tíi tËp qu¸n sinh ®Î trong x· héi ViÖt<br /> Nam, chóng t«i ®· tËp trung sù quan s¸t cña m×nh vµo nh÷ng cÆp vî chång kh«ng cã con ë<br /> lµng Giao vµ l¾ng nghe d− luËn x· héi xem ng−êi ta nãi vµ nghÜ g× vÒ hä.<br /> Tr−êng hîp 1: Ph¹m lµ mét cùu chiÕn binh tõng chiÕn ®Êu ë miÒn Nam trong chiÕn<br /> tranh. Anh trë vÒ lµng vµ c−íi vî n¨m 1975. S¸u n¨m sau kh«ng sinh ®−îc con, vî Ph¹m c¶m<br /> thÊy cuéc sèng chång vî nh− vËy thËt v« nghÜa, hä ®· quyÕt ®Þnh ly dÞ. Ph¹m c−íi vî thø hai<br /> n¨m 1986 nh−ng cho ®Õn hiÖn thêi (1995), hä vÉn kh«ng cã con.<br /> Ph¹m nãi r»ng anh kh«ng mÊy tin t−ëng ë c¸c ®Êng siªu nhiªn nªn khi c−íi lÇn ®Çu,<br /> anh ®· kh«ng chän ngµy lµnh. Bè mÑ Ph¹m cho r»ng con trai hä c−íi ph¶i ngµy xÊu, bÞ quû<br /> thÇn quÊy qu¶ nªn ®· lµm lÔ c−íi l¹i. Hä nhê thÇy chän ngµy tèt ®Ó ®ãn d©u l¹i theo ®óng<br /> nghi thøc vµ mêi mét ng−êi ®«ng con nhiÒu ch¸u trong hä tr¶i chiÕu phßng loan víi mong mái<br /> sÏ sím cã con. Tuy nhiªn, tÊt c¶ nh÷ng nghi thøc cã tÝnh biÓu tr−ng nh− vËy ®Òu kh«ng xoay<br /> chuyÓn ®−îc t×nh h×nh cña hä. Bè ®Î cña Ph¹m, trong nçi d»n vÆt nghi ngê vÒ kh¶ n¨ng cã<br /> con cña con trai, ®· khuyªn anh nªn theo tôc th¶ cá, vèn ®−îc ngÇm chÊp nhËn ë vïng nµy,<br /> cho vî ®−îc quan hÖ víi ng−êi kh¸c nh»m môc ®Ých cã con.<br /> Tr−êng hîp 2. Vò còng lµ mét cùu binh. Anh sinh ra trong mét gia ®×nh kh¸ gi¶ ë<br /> lµng. ¤ng néi Vò ®· tõng lµ tiªn chØ, cßn bè Vò lµ lý tr−ëng d−íi thêi thùc d©n. Vò c−íi vî<br /> n¨m 1973, lóc míi häc xong phæ th«ng, nh− anh gi¶i thÝch, v× anh lµ con trai mét, bè mÑ cÇn<br /> sím cã ch¸u néi, anh ®ång ý c−íi ®Ó lµm võa lßng cha mÑ dï ch−a kÞp yªu. Bè Vò cÈn thËn ®·<br /> tù m×nh xem ngµy c−íi cho con trai vµ lµm ®óng c¸c nghi lÔ cña nho gia. Kh«ng may, sau<br /> nhiÒu n¨m, hä kh«ng cã con. Bè Vò muèn anh c−íi vî hai nh−ng anh kh«ng muèn. Trong nçi<br /> ch¸n n¶n ®Õn cïng cùc v× kh«ng khuyªn b¶o ®−îc con trai, «ng ®· mét ngµy vøt tÊt c¶ s¸ch<br /> th¸nh hiÒn xuèng ao råi ®æ l¨n ra èm. ¤ng ®· qua ®êi mÊy n¨m sau ®ã, mang nçi hËn kh«ng<br /> ng−êi nèi dâi vÒ n¬i vÜnh h»ng. Vî Vò lu«n sèng trong t×nh tr¹ng n¬m níp. C« cè lµm viÖc thËt<br /> nhiÒu ®Ó quªn ®i nçi bÊt h¹nh kh«ng con.<br /> Tr−êng hîp 3. Hoµng xuÊt th©n tõ mét nhµ nghÌo trong lµng. Nh÷ng n¨m nghÒ ch¹m<br /> gç ré lªn, anh bçng trë thµnh mét ng−êi giÇu cã nhê bu«n gç vÒ b¸n cho ®¸m thî ch¹m. Ng«i<br /> nhµ hai tÇng cña anh ngù ë vÞ trÝ ®Ñp nhÊt ngay cæng lµng. Nh−ng anh kh«ng thÊy nçi h¹nh<br /> phóc giÇu cã lµ trän vÑn chØ v× hai ng−êi c−íi nhau ®· trªn 20 n¨m mµ vÉn kh«ng cã con. Cã<br /> nh÷ng lêi ®ån r»ng anh cã vî lÏ ë ®©u ®ã v× th−êng Ýt ë nhµ. Vî Hoµng nãi chÞ c¶m thÊy søc<br /> Ðp nÆng nÒ tõ phÝa bè mÑ chång v× téi chÞ kh«ng cã con. Hä th−êng nãi chÞ chÞu qu¶ b¸o tõ<br /> tiÒn kiÕp nªn ph¶i n¨ng cÇu khÊn míi mong cã hy väng. Theo lêi khuyªn, chÞ ®· ®i cÇu cóng ë<br /> nhiÒu n¬i nh− chïa H−¬ng vµ ®Òn ®øc th¸nh TrÇn. ChÞ ®· lµm nhiÒu viÖc nh− ph¸t t©m lµm<br /> phóc, mêi thÇy lµm sí cÇu cóng, hµnh lÔ vÒ chïa H−¬ng cÇu xin ®øc PhËt ban phóc cho mét<br /> <br /> 3<br /> Thµnh ng÷ nµy b¾t nguån tõ quan niÖm vÒ ®¹o hiÕu cña Nho gi¸o "bÊt hiÕu h÷u tam, v« hËu vi ®¹i", cho r»ng trong<br /> ba ®iÒu mµ ng−êi con trai ®¸ng téi lµ bÊt hiÕu th× kh«ng con nèi dâi lµ téi nÆng nhÊt.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 90 CÊu tróc träng nam trong gia ®×nh vµ tËp qu¸n sinh ®Î cña ng−êi ViÖt<br /> <br /> ng−êi con.. Nh÷ng nghi thøc cã tÝnh biÓu tr−ng nh− xoa ®Çu cËu, mêi cËu cïng vÒ, mua vÐ xe ®ß<br /> cho cËu, cho cËu tiÒn ¨n quµ däc ®−êng vµ mêi cËu cïng ¨n mçi ngµy, v.v... ®−îc thùc hiÖn víi<br /> lßng thµnh t©m. Nh−ng nhiÒu n¨m ®· qua mµ chÞ vÉn ch−a ®−îc to¹i nguyÖn. Bè mÑ chång cø<br /> mçi lÇn ®Õn th¨m l¹i nãi m¸t: - Chóng mµy chØ thÝch lµm giÇu mµ kh«ng cã con th× ®Ó ®©u cho<br /> hÕt. Lµm g× th× còng ph¶i nghÜ ®Õn cha mÑ, dßng gièng cña gia ®×nh vµ hä hµng. Vî Hoµng nãi<br /> chÞ cø c¶m thÊy nh− téi ®å dï kh«ng cã lµm g× nªn téi. ChÞ nãi chÞ vÉn kh«ng ngõng hy väng r»ng<br /> mét ngµy kia råi trêi phËt sÏ rñ lßng th−¬ng ban cho chÞ mét ®øa con.<br /> 2. d−íi c¸i bãng cña tæ tiªn<br /> Tôc nèi dâi vµ chÝnh s¸ch kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh<br /> Ba tr−êng hîp tr×nh bÇy tãm t¾t ë trªn chØ ra r»ng truyÒn thèng l©u ®êi cña c¸c gi¸<br /> trÞ Khæng gi¸o vÉn ®ang ¶nh h−ëng m¹nh mÏ ®Õn tËp qu¸n sinh ®Î cña ng−êi d©n lµng Giao.<br /> §éng lùc cã con trai m¹nh ®Õn nçi ng−êi ta d¸m v−ît qua nh÷ng giíi h¹n ®−îc nhµ n−íc qui<br /> ®Þnh chÝnh thøc vÒ kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh ®Ó ®¹t môc ®Ých. C¸c kh¶o s¸t x· héi häc ë khu vùc<br /> ®ång b»ng s«ng Hång chØ ra r»ng ®· cã nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ trong kho¶ng m−êi n¨m qua<br /> vÒ sè con mong muèn cña c¸c cÆp vî chång. NguyÔn Lan Ph−¬ng b¸o c¸o r»ng kÕt qu¶ nghiªn<br /> cøu cña c« ë mét lµng gi÷a hai thêi ®iÓm 1984 vµ 1994 cho thÊy nÕu nh− n¨m 1984, cã<br /> kho¶ng 59% ng−êi ®−îc pháng vÊn nãi r»ng hä muèn cã ba con vµ kho¶ng 16% muèn cã tõ<br /> bèn con trë lªn th× ®Õn 1994, tû lÖ ng−êi muèn cã ba con ®· gi¶m xuèng cßn 14% trong khi<br /> gÇn nh− kh«ng cã ng−êi nµo nãi hä muèn cã 4 con trë lªn. Thªm vµo ®ã, ë n¨m 1984, kh«ng ai<br /> nãi hä chØ muèn cã mét con. M−êi n¨m sau, tû lÖ ng−êi muèn cã mét con ®· t¨ng lªn tíi 4%.<br /> Tuy nhiªn, cÇn ph¶i nãi r»ng ë c¶ hai cuéc kh¶o s¸t ®Òu kh«ng thÊy cã ng−êi nãi hä kh«ng<br /> muèn cã con (NguyÔn Lan Ph−¬ng, 1995:49)4. §¸ng l−u ý lµ trong khi sè ®«ng nh÷ng ng−êi<br /> n«ng d©n nãi hä muèn quy m« gia ®×nh ë møc 2 con, cã ®Õn 88,3% sè phô n÷ vµ 86,8% sè ®µn<br /> «ng ®−îc hái nãi hä muèn cã Ýt nhÊt mét con trai (TrÇn Lan H−¬ng 1995: 53-54). §iÒu nµy cã<br /> thÓ gióp gi¶i thÝch t¹i sao ch−¬ng tr×nh kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh l¹i th−êng bÞ ph¸ vì ngay ë<br /> tÇm hé gia ®×nh.<br /> ChÝnh s¸ch kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh thùc ra ®· ®−îc h×nh thµnh ngay tõ ®Çu nh÷ng<br /> n¨m 60 víi ChØ thÞ 216/CP (1961) cña chÝnh phñ ViÖt Nam (ViÖn Th«ng tin Khoa häc x· héi<br /> 1995:48-72) nh−ng nã chØ ®−îc ®Æt ra mét c¸ch cÊp b¸ch tõ sau 1975 trë ®i. Nh÷ng biÖn ph¸p<br /> hµnh chÝnh, gi¸o dôc vµ tuyªn truyÒn còng ®−îc t¨ng c−êng cïng víi viÖc phæ biÕn c¸c<br /> ph−¬ng tiÖn tr¸nh thai ®Õn tËn cÊp th«n x· (Vâ Quý Nh©n 1991:115). Nh÷ng biÖn ph¸p hµnh<br /> chÝnh m¹nh mÏ do nhµ n−íc quy ®Þnh ®èi víi ng−êi vi ph¹m chÝnh s¸ch kÕ ho¹ch hãa gia<br /> ®×nh ®−îc ¸p dông chÆt chÏ ë lµng Giao. Theo quy ®Þnh cña chÝnh quyÒn ®Þa ph−¬ng, x· sÏ<br /> ph¹t 150 ki-l«-gam thãc ®èi víi nh÷ng ng−êi ®Î con thø ba vµ 300 ki-l«-gam thãc cho nh÷ng<br /> ai ®Î con thø t− trë lªn hoÆc khai trõ ra khái §¶ng nÕu ng−êi vi ph¹m lµ ®¶ng viªn. Cho ®Õn<br /> 1995, ë lµng nµy ®· cã ba c« gi¸o bÞ buéc cho th«i viÖc vµ hai ®¶ng viªn bÞ khai trõ v× lý do<br /> ph¸ vì kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh. MÆc dÇu vËy, quan s¸t tõ thùc ®Þa cho thÊy c¸c biÖn ph¸p<br /> m¹nh Ýt cã hiÖu qu¶ ®èi víi nh÷ng cÆp vî chång ch−a cã con trai.<br /> C¸n bé y tÕ x· cho biÕt trong n¨m 1995, cã 96 ng−êi ë lµng Giao ®· ®Õn tr¹m y tÕ x·<br /> ®Ó thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh trong ®ã cã 12 tr−êng hîp ®×nh s¶n (5 ®µn<br /> «ng vµ 7 phô n÷). N¹o thai lµ mét biÖn ph¸p ®−îc sö dông t−¬ng ®èi phæ biÕn víi 75 tr−êng<br /> <br /> 4<br /> §¸ng tiÕc lµ do tËp trung vµo ®éng c¬ cã con, NguyÔn Lan Ph−¬ng ®· kh«ng cung cÊp cho ta biÕt sè con thùc cã cña<br /> mçi gia ®×nh hoÆc tû lÖ lÇn sinh trung b×nh cña mçi phô n÷ trong kho¶ng 1984-1994 ®Ó gióp hiÓu ®−îc thùc tr¹ng cña<br /> viÖc gi¶m tû lÖ sinh gi÷a hai thêi ®iÓm.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn V¨n ChÝnh 91<br /> <br /> hîp trong 2 n¨m 1994-1995. Tuy nhiªn, nh÷ng phµn nµn vÒ t¸c dông phô cña c¸c biÖn ph¸p<br /> tr¸nh thai nh− ®Æt vßng, ®×nh s¶n vµ n¹o thai lµ kh¸ phæ biÕn. V× thÕ, chØ thÊy nh÷ng ng−êi<br /> ®· cã tõ hai con trai trë lªn míi h−ëng øng biÖn ph¸p ®×nh s¶n.<br /> Lý thuyÕt vÒ gi¶m møc sinh hiÖn nay cho r»ng ®iÒu kiÖn sèng thay ®æi ®· dÉn ®Õn<br /> nhËn thøc cña c¸c bËc cha mÑ vÒ sè con còng thay ®æi (Freedman, 1994:89-101). Cã thÓ ghi<br /> nhËn mét thùc tÕ lµ sù thay ®æi cña hÖ thèng kinh tÕ tõ tËp thÓ sang hé gia ®×nh c¸ thÓ gÇn<br /> ®©y còng gãp phÇn thay ®æi −íc väng vÒ sè con bëi v× nh÷ng chi phÝ ®−îc bao cÊp tr−íc ®©y<br /> nh− gi¸o dôc vµ y tÕ nay dån lªn quü gia ®×nh buéc c¸c c¸ nh©n ph¶i tÝnh to¸n khi cã thªm<br /> con. Tuy vËy, nh÷ng søc Ðp cña d− luËn x· héi lªn c¸c cÆp vî chång ch−a cã con trai lµ rÊt<br /> ®¸ng kÓ, nhÊt lµ ®èi víi nh÷ng ng−êi ®µn «ng lµ con trai duy nhÊt cña gia ®×nh.<br /> T¸c ®éng cña viÖc gi¶m tû lÖ sinh<br /> Tµi liÖu cã ®−îc cho thÊy tû lÖ t¨ng tr−ëng d©n sè ë lµng Giao ®· gi¶m m¹nh trong<br /> vßng ba m−¬i n¨m qua, tõ 3.5% trong nh÷ng n¨m 60 xuèng gÇn 2.0% trong nh÷ng n¨m 90<br /> (§BL§ 1993). Sè con trung b×nh cña mét phô n÷ trong løa tuæi sinh ®Î hiÖn nay ë møc 3,2.<br /> §iÒu tra nh©n khÈu häc gi÷a kú 1994 ë quy m« quèc gia còng chØ ra khuynh h−íng gi¶m tû lÖ<br /> sinh cña mçi phô n÷ tõ 3,3 xuèng cßn 3,0 trong vßng s¸u n¨m qua (TCTK 1995:20)5.<br /> Nh− chóng t«i ®· ph©n tÝch, nguyªn nh©n cña khuynh h−íng gi¶m tû lÖ sinh phÇn nµo<br /> ®ã cã vai trß tÝch cùc cña ch−¬ng tr×nh kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh. Tuy nhiªn, nh÷ng chuyÓn biÕn<br /> nhanh chãng cña hÖ thèng kinh tÕ-x· héi mÊy thËp kû qua d−êng nh− cã t¸c ®éng quan träng<br /> dÉn ®Õn tû lÖ sinh gi¶m ®i. Tr−íc hÕt, ®éng c¬ sinh con ë c¸c gia ®×nh n«ng d©n ®ang tr¶i qua<br /> nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ. NiÒm h¹nh phóc gia ®×nh ®«ng con nhiÒu ch¸u tõng lµ lý t−ëng cña thêi<br /> ®¹i cò d−êng nh− kh«ng cßn ®−îc sè ®«ng ®Ò cao n÷a trong khi con c¸i nh− lµ mét nguån an sinh<br /> tuæi giµ còng ®ang tr¶i qua nh÷ng th¸ch thøc cã tÝnh thêi ®¹i. ChÝnh s¸ch kho¸n 10 víi viÖc chia<br /> l¹i ruéng ®Êt cho c¸c hé gia ®×nh n«ng d©n ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho nh÷ng cÆp vî chång trÎ tho¸t<br /> khái rµng buéc cña gia ®×nh lín vµ cho hä c¬ héi tù lËp nhiÒu h¬n trong lµm ¨n vµ sinh con.<br /> ChÝnh s¸ch chia ruéng ®Êt theo ®Çu ng−êi còng cho phÐp ng−êi giµ quyÒn sö dông m¶nh ®Êt<br /> riªng cña hä mµ kh«ng qu¸ lÖ thuéc vµo c¸c con. §Êy chÝnh lµ lý do t¹i sao quy m« gia ®×nh hai<br /> hoÆc ba con ®ang ®−îc −a thÝch ë n«ng th«n hiÖn nay.<br /> B¶ng 1: Tæng tû suÊt sinh vµ chia theo nhãm tuæi cña phô n÷ trong ®é tuæi sinh ®Î<br /> ë ViÖt Nam gi÷a hai thêi ®iÓm 1989-1993.<br /> <br /> Nhãm tuæi 1989 1993<br /> 15-19 0.035 0.041<br /> 20-24 0.197 0.187<br /> 25-29 0.209 0.187<br /> 30-34 0.155 0.109<br /> 35-39 0.100 0.060<br /> 40-44 0.049 0.033<br /> 45-49 0.014 0.002<br /> Tæng tû suÊt sinh 3.8 3.1<br /> --------------------------<br /> <br /> <br /> 5<br /> Tæng ®iÒu tra d©n sè 1989 cho biÕt tû lÖ sinh th« trªn c¶ n−íc trong thêi kú 1955-1959 lµ 45 phÇn ngh×n. Tû lÖ nµy<br /> gi¶m xuèng 38 phÇn ngh×n trong qu·ng thêi gian 1970-1974 vµ chØ cßn 31 phÇn ngh×n ë thêi kú 1985-1989 (TCTK,<br /> 1991:98).<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 92 CÊu tróc träng nam trong gia ®×nh vµ tËp qu¸n sinh ®Î cña ng−êi ViÖt<br /> <br /> Nguån: Tæng côc Thèng kª, 1995:22<br /> <br /> Hareven cho r»ng nh÷ng thay ®æi d©n sè häc cã t¸c ®éng ®¸ng kÓ lªn vÞ trÝ cña trÎ con<br /> trong gia ®×nh (Hareven 1989:15-36). NhËn xÐt nµy cã thÓ lµ cã Ých ®Ó xem xÐt tr−êng hîp cña<br /> lµng Giao, n¬i mµ qui m« gia ®×nh ®ang cã xu h−íng nhá l¹i vµ sè con trong mçi gia ®×nh ®ang cã<br /> chiÒu h−íng gi¶m ®i. HËu qu¶ cña qu¸ tr×nh nµy lµ kho¶ng c¸ch tuæi t¸c gi÷a ng−êi con c¶ vµ con<br /> thø bÞ rót ng¾n l¹i, sù quan t©m cña cha mÑ víi con c¸i sÏ t¨ng lªn, v.v... Tuy nhiªn, vÊn ®Ò ®−îc<br /> th¶o luËn ë ®©y lµ sè con trong mçi gia ®×nh n«ng d©n ®ang Ýt ®i sÏ cã ¶nh h−ëng thÕ nµo ®Õn<br /> quan ®iÓm cña cha mÑ nãi riªng, x· héi nãi chung vÒ gi¸ trÞ cña ®øa trÎ. Tµi liÖu d©n téc häc vÒ<br /> tËp qu¸n ch¨m sãc trÎ con ë lµng Giao sÏ gióp hiÓu râ h¬n vÊn ®Ò nµy.<br /> Göi con vµo cöa th¸nh lµ mét phong tôc l©u ®êi cña ng−êi ViÖt. Thêi tr−íc, nh÷ng<br /> ®øa trÎ th−êng xuyªn yÕu ®au hoÆc lµ con mét cña gia ®×nh th−êng ®−îc cha mÑ b¸n, göi cho<br /> thÇn linh tr«ng nom gióp vµ ng−êi ta chØ lµm lÔ xin vÒ khi chóng ®· tr−ëng thµnh. NhiÒu gia<br /> ®×nh ®· göi con cho thÇn ch¨m sãc ®Õn hÕt ®êi6. Ng−êi ta tin t−ëng r»ng b»ng c¸ch göi con cho<br /> thÇn th¸nh, chóng sÏ ®−îc b¶o vÖ khái sù h·m h¹i cña ma quû. Mét khi ®øa trÎ ®· ®−îc göi vµo<br /> cöa ®Òn (chïa), sÏ ®−îc xem lµ con cña thÇn (PhËt), cha mÑ vµ anh chÞ kh«ng ®−îc phÐp ®èi xö tÖ<br /> víi con nu«i cña th¸nh, ch¼ng h¹n nh− sai lµm viÖc nÆng, chöi m¾ng hay ®¸nh ®Ëp v× nh− vËy lµ<br /> xóc ph¹m ®Õn thÇn linh. §· cã mét thêi, tôc nµy bÞ liÖt vµo nh÷ng hµnh vi mª tÝn dÞ ®oan vµ bÞ<br /> cÊm. MÆc dï cho ®Õn hiÖn thêi, sù cÊm ®o¸n nµy vÉn ch−a ®−îc chÝnh thøc b·i bá nh−ng ng−êi<br /> d©n kh«ng cßn c¶m thÊy lo ng¹i khi lµm lÔ göi con vµo cöa th¸nh. Nh÷ng th«ng tin cã ®−îc cho<br /> thÊy ë khu vùc ®ång b»ng s«ng Hång, tôc nµy ®ang gia t¨ng ®¸ng kÓ trong kho¶ng h¬n mét thËp<br /> kû qua, kÓ tõ sau c¶i c¸ch kinh tÕ nh÷ng n¨m ®Çu 80. H¬n mét tr¨m ®øa trÎ ë lµng Giao ®· ®−îc<br /> göi, b¸n cho c¸c vÞ thÇn tr«ng gi÷ tõ 1981 ®Õn nay (1995). NhiÒu tµi liÖu ®· m« t¶ viÖc thùc hµnh<br /> nghi lÔ nµy nh− lµ mét sù l·ng phÝ vµ tèn kÐm (NguyÔn Thanh B×nh, 1993:3). Tuy nhiªn, nhiÒu<br /> bËc cha mÑ ®· kh«ng ngÇn ng¹i mêi thÇy lµm lÔ "b¸n con" vµo "cöa th¸nh" chØ v× nçi lo ng¹i vu<br /> v¬ cho sù "ch¼ng may" cña ®øa con. Mét ng−êi bè ®· nãi víi t«i r»ng anh kh«ng tin l¾m vµo siªu<br /> nhiªn, nh−ng nÕu cã chuyÖn g× x¶y ®Õn víi con anh th× anh sÏ ©n hËn c¶ ®êi v× ®· kh«ng lµm hÕt<br /> nh÷ng g× cã thÓ cho con.<br /> Bªn c¹nh tôc göi con vµo "cöa th¸nh" ®ang phôc håi vµ phæ biÕn réng r·i ë vïng ®ång<br /> b»ng s«ng Hång, tôc cÇu tù còng gia t¨ng nhanh chãng. ChÝnh s¸ch kiÓm so¸t møc sinh<br /> kh«ng chØ buéc c¸c cÆp vî chång trÎ ph¶i suy tÝnh vÒ sè con mµ cßn chó träng ®Õn giíi tÝnh<br /> cña ®øa trÎ. NhiÒu ng−êi ch−a cã con trai ®· tr«ng cËy vµo ®Êng siªu nhiªn vµ hµng n¨m, sè<br /> ng−êi hµnh h−¬ng ®Õn c¸c ®Òn chïa ®Ó cÇu tù ®ang kh«ng ngõng t¨ng lªn.<br /> Sù håi sinh nhanh chãng cña c¸c nghi lÔ trong x· héi ViÖt Nam cã vai trß t¸c ®éng ®¸ng<br /> kÓ cña c¸c c¶i c¸ch kinh tÕ gÇn ®©y, trong ®ã sù kiÓm so¸t cña nhµ n−íc ®èi víi lÜnh vùc nµy<br /> phÇn nµo ®· ®−îc níi láng (L−¬ng V¨n Hy 1993:259). Tuy nhiªn, còng khã cã thÓ chèi bá r»ng sù<br /> håi phôc vµ phæ biÕn nh÷ng tËp qu¸n vµ nghi lÔ truyÒn thèng liªn quan ®Õn ®øa trÎ nh− nãi tíi ë<br /> trªn cßn lµ hËu qu¶ cña t×nh tr¹ng gi¶m møc sinh trong mÊy thËp kû qua.<br /> 3. §¹o hiÕu vµ vÊn ®Ò x· héi hãa cña trÎ em<br /> Cã thÓ nãi r»ng x· héi ViÖt Nam tiÒn hiÖn ®¹i ®−îc ®Æc tr−ng bëi sù ®éc t«n cña Khæng<br /> gi¸o trong c¸c lÜnh vùc qu¶n lý nhµ n−íc vµ gi¸o dôc. LuËt nhµ n−íc tõ triÒu Lª ®Õn NguyÔn (thÕ<br /> kû 15-19) ®Òu ®· vËn dông c¸c nguyªn lý cña ®¹o ®øc nho gi¸o vµo qu¶n lý nhµ n−íc vµ gia ®×nh<br /> (Phan §¹i Do·n 1992:5-7). Nh÷ng ®¹o luËt nµy ®Òu nhÊn m¹nh c¸c mèi quan hÖ gi÷a cha mÑ vµ<br /> <br /> 6<br /> Nh÷ng vÞ thÇn th−êng ®−îc tin cËy göi con ch¸u nhê tr«ng nom gióp ë lµng Giao lµ §øc Th¸nh TrÇn, §øc Th¸nh<br /> MÉu, §øc Th¸nh Giãng, §øc Th¸nh Phï ñng, Thµnh hoµng lµng vµ §øc PhËt.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn V¨n ChÝnh 93<br /> <br /> con c¸i, gi÷a vî víi chång, vµ gi÷a nh÷ng ng−êi anh chÞ em. Trong gia ®×nh, quyÒn lùc tuyÖt ®èi<br /> cña ng−êi cha ®−îc luËt ph¸p ñng hé. C¸c ®¹o luËt x−a chñ yÕu dùa trªn tinh thÇn c¬ b¶n cña<br /> ®¹o Khæng ®Ó duy tr× gia ®×nh, trong ®ã ch÷ HiÕu rÊt ®−îc coi träng. HiÕu ®−îc xem nh− lµ nÒn<br /> t¶ng c¬ b¶n cña quan hÖ cha mÑ-con c¸i. Mét mÆt, ®¹o hiÕu quy ®Þnh c¸c bæn phËn t«n kÝnh vµ<br /> ch¨m sãc cha mÑ cña con c¸i7. MÆt kh¸c, ®¹o hiÕu ®Æc biÖt nhÊn m¹nh bæn phËn v©ng lêi cña c¸c<br /> con ®èi víi cha mÑ. §¹o lý nµy thËm chÝ kh«ng dõng ë lÜnh vùc gi¸o dôc mµ cßn ®−îc hÖ thèng<br /> chÝnh trÞ vµ ph¸p luËt b¶o hé. §µo Duy Anh cho biÕt luËt Gia Long khÐp nh÷ng ng−êi con kh«ng<br /> ch¨m sãc hoÆc bá r¬i cha mÑ vµo téi bÊt hiÕu b»ng c¸ch ®¸nh 80 tr−îng vµ truy cøu nh÷ng ng−êi<br /> con cã hµnh vi bÊt kÝnh víi cha mÑ (§µo Duy Anh 1938:123). LuËt Tù §øc thËm chÝ cßn trõng<br /> ph¹t kh«ng nh÷ng ®øa con bÊt hiÕu mµ c¶ lý tr−ëng vµ tr−ëng téc do sù thiÕu quan t©m cña hä<br /> (Phan §¹i Do·n, 1992:6). Cïng víi nh÷ng quy ®Þnh chÆt chÏ vÒ quyÒn vµ bæn phËn cña cha mÑ<br /> víi c¸c con, Khæng gi¸o còng nhÊn m¹nh sù ph©n biÖt vÒ nh÷ng th©n phËn kh¸c nhau gi÷a con<br /> trai vµ con g¸i, con c¶ vµ con thø, con nhµ giÇu vµ con nhµ nghÌo. Tµi liÖu håi cè thu thËp ®−îc tõ<br /> nh÷ng ng−êi d©n lµng Giao sÏ gãp phÇn cñng cè thªm vÊn ®Ò nµy.<br /> Tr−íc hÕt, nh÷ng c©u chuyÖn ®êi sèng cña d©n lµng cho thÊy qu¸ tr×nh x· héi hãa trÎ em<br /> thêi kú tr−íc c¸ch m¹ng kh¸c nhau ®¸ng kÓ, phô thuéc vµo giíi tÝnh vµ tÇng líp xuÊt th©n cña<br /> chóng. Con trai c¸c nhµ giÇu th−êng b¾t ®Çu ®i häc vµo qu·ng 10 ®Õn 12 tuæi vµ tïy vµo tõng<br /> hoµn c¶nh mµ kÐo dµi thêi gian ®i häc ®Õn 10 hay 15 n¨m. Môc ®Ých ®i häc cña hä th−êng ®−îc<br /> h−íng ®Õn viÖc tham gia vµo "chÝnh sù" (viÖc lµng, n−íc) sau nµy (Vò Ngäc Kh¸nh, 1985:88).<br /> Ngay c¶ d−íi thêi thùc d©n, khi mµ ch÷ quèc ng÷ ®· ®−îc phæ biÕn ë c¸c tr−êng hµng tæng, hµng<br /> huyÖn th× ë lµng - x·, c«ng viÖc d¹y häc phÇn lín vÉn cßn do c¸c «ng ®å ®¶m nhiÖm. §iÒu nµy cã<br /> thÓ ®−îc gi¶i thÝch nh− lµ sù h¹n chÕ cña hÖ thèng gi¸o dôc thêi thùc d©n nh−ng mÆt kh¸c, ph¶i<br /> thÊy r»ng nh÷ng ®¹o ®øc nho gi¸o mµ c¸c «ng ®å lµ ng−êi truyÒn t¶i cho thÕ hÖ trÎ vÉn cßn ®ang<br /> ®−îc ®Ò cao trong x· héi.<br /> Trong khi häc ch÷ th¸nh hiÒn ®−îc xem lµ c«ng viÖc ®¸ng träng cña c¸c cËu Êm con<br /> nhµ giÇu th× sù häc cña nh÷ng ng−êi con g¸i l¹i Ýt ®−îc quan t©m. TÊt c¶ nh÷ng ng−êi phô n÷<br /> lín lªn d−íi chÕ ®é cò ë lµng Giao ®Òu kh«ng biÕt ®äc ch÷ H¸n hay ch÷ ViÖt vµ ch−a tõng<br /> ®−îc ®Õn tr−êng. Tuy nhiªn, ®iÒu nµy kh«ng cã nghÜa r»ng hä ®· kh«ng hÒ tiÕp nhËn nÒn<br /> gi¸o dôc nho gi¸o. DËy dç con g¸i ®Ó chóng n¾m ®−îc lÔ, nghÜa lµ c«ng viÖc cña cha mÑ ë nhµ.<br /> V× vËy kh«ng cã g× ng¹c nhiªn khi ®a phÇn phô n÷ cao tuæi trong lµng ®Òu biÕt râ ý nghÜa cña<br /> Tam Tßng vµ Tø §øc. Vµi ng−êi trong sè hä thËm chÝ cßn cã thÓ ®äc thuéc lßng nh÷ng ®o¹n<br /> dµi v¨n vÇn khuyªn nhñ ®µn bµ, con g¸i do c¸c nhµ nho chuyÓn thÓ tõ nh÷ng nguyªn t¾c xö<br /> thÕ cña nho gi¸o. §¹o ®øc Khæng gi¸o ¸p ®Æt lªn phô n÷ th©n phËn phô thuéc vµo ng−êi ®µn<br /> «ng trong suèt cuéc ®êi hä. Th©n phËn phô thuéc nµy d−êng nh− kh«ng cã sù kh¸c biÖt nhiÒu<br /> gi÷a con g¸i nhµ giÇu vµ con nhµ nghÌo.<br /> Kh¸c víi con trai c¸c nhµ kh¸ gi¶ theo ®ßi sù häc ®Ó tham gia vµo ®êi sèng chÝnh trÞ cña<br /> lµng x·, con trai nhµ b×nh d©n còng th−êng ®−îc göi cho mét thÇy ®å ®Ó häc d¨m ba ch÷, nh−ng<br /> cã lÏ chñ yÕu lµ ®Ó häc lèi xö thÕ ë ®êi, nh− ng−êi ta th−êng nãi, "tiªn häc lÔ", "häc ®Ó lµm ng−êi".<br /> NhiÒu ng−êi cßn nhí ®−îc, tuæi th¬ Êu cña hä th−êng g¾n víi nhiÒu chuyÖn buån, ®ãi vµ khæ<br /> nh−ng bï l¹i, hä còng cã nhiÒu thêi gian ®Ó vui thó víi b¹n bÌ ®ång løa. Cã lÏ bµi häc vµo ®êi cña<br /> hä lµ nh÷ng bµi häc kh«ng cã thÇy gi¸o, ®ã lµ nh÷ng tôc ng÷, ca dao, ®ång dao nãi vÒ gia ®×nh, x·<br /> héi, thiªn nhiªn, øng xö, t×nh yªu... C¸i kho tµng phong phó cña ®êi sèng d©n d· Êy ®· kh«ng chØ<br /> <br /> <br /> 7<br /> Theo Vò TuÊn S¸n, c¸c bæn phËn ch¨m sãc cha mÑ cña con c¸i trªn tinh thÇn ®¹o hiÕu ph¶i bao gåm c¶ vËt chÊt lÉn<br /> tinh thÇn, trong ®ã chñ yÕu lµ sù t«n kÝnh vµ phông d−ìng (Vò TuÊn S¸n 1995:4).<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 94 CÊu tróc träng nam trong gia ®×nh vµ tËp qu¸n sinh ®Î cña ng−êi ViÖt<br /> <br /> bï ®¾p cho hä nh÷ng thiÕu hôt cña ®êi sèng häc ®−êng mµ còng hun ®óc nÕp sèng v¨n hãa trong<br /> s¸ng cña t©m hån nhiÒu thÕ hÖ ng−êi d©n ViÖt.<br /> C¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945 ®· mang l¹i nh÷ng ®æi thay to lín trong ®êi sèng con<br /> trÎ. MÊy thËp kû chuyÓn hãa x· héi chñ nghÜa ®· ph¸ vì c¸c trËt tù cò. TrÎ em ®−îc ®Õn tr−êng,<br /> ®−îc ®µo t¹o ®Ó trë thµnh nh÷ng con ng−êi míi cho chñ nghÜa x· héi. B×nh ®¼ng gi÷a nam vµ n÷<br /> còng nh− quyÒn trÎ em ®−îc ®Ò cao. HÖ thèng gi¸o dôc x· héi chñ nghÜa ®· thay thÕ c¸c «ng ®å<br /> cïng nh÷ng bµi häc lu©n lý nho gi¸o cña hä. Nhµ n−íc c¸ch m¹ng hy väng sö dông hÖ thèng gi¸o<br /> dôc x· héi chñ nghÜa ®Ó lo¹i bá c¸c tµn d− gi¸o dôc cò, bëi v× "chÕ ®é cò cña thùc d©n vµ phong<br /> kiÕn kh«ng khái cßn ®Ó l¹i Ýt nhiÒu ¶nh h−ëng kh«ng tèt trong nh÷ng ®Çu ãc trÎ con. VËy chóng<br /> ta ph¶i dïng tinh thÇn vµ ®¹o ®øc míi ®Ó röa gét nh÷ng ¶nh h−ëng Êy"(Hå ChÝ Minh, 1990:138).<br /> Kh¸c víi nÒn gi¸o dôc cò chØ nhÊn m¹nh ®Õn ®¹o ®øc Nho gi¸o, nÒn gi¸o dôc míi kh«ng chØ d¹y<br /> kiÕn thøc v¨n hãa vµ ®¹o ®øc LªninÝt mµ cßn ®−a vµo néi dung rÌn luyÖn th©n thÓ vµ lao ®éng<br /> s¶n xuÊt. T− t−ëng cña nÒn gi¸o dôc míi ®−îc Hå Chñ TÞch nhiÒu lÇn nhÊn m¹nh r»ng nã ph¶i<br /> chó träng ®Õn ®øc dôc, d¹y cho c¸c ch¸u ®¹o ®øc c¸ch m¹ng, t×nh yªu tæ quèc, yªu chñ nghÜa x·<br /> héi, yªu lao ®éng vµ ng−êi lao ®éng, thËt thµ, dòng c¶m (Hå ChÝ Minh 1990:227). Kh«ng ai cã thÓ<br /> phñ nhËn nh÷ng thµnh tùu cña nÒn gi¸o dôc míi khi mµ tû lÖ biÕt ch÷ trong d©n chóng t¨ng lªn<br /> ®ét biÕn vµ sù ph©n biÖt nam-n÷ trong gi¸o dôc vµ c¸c lÜnh vùc x· héi kh¸c ®· ®−îc c¶i thiÖn<br /> ®¸ng kÓ. Nhµ n−íc ®· ñng hé m¹nh mÏ qu¸ tr×nh toµn cÇu hãa c¸c quyÒn c¬ b¶n cña trÎ em b»ng<br /> viÖc phª chuÈn gÇn nh− ngay lËp tøc C«ng −íc quèc tÕ vÒ quyÒn cña trÎ em do Liªn HiÖp quèc ®Ò<br /> x−íng (1989). MÆc dï nÒn gi¸o dôc míi ®· ®¹t nhiÒu thµnh tùu, tuy vËy kho¶ng c¸ch gi÷a lý<br /> thuyÕt vµ thùc tÕ vÉn cßn lµ ®iÒu ®¸ng ph¶i suy ngÉm ®Ó cã nh÷ng ®iÒu chØnh phï hîp.<br /> Trong thêi gian nghiªn cøu thùc ®Þa ë lµng Giao, chóng t«i ®· cã dÞp tæ chøc nh÷ng cuéc<br /> th¶o luËn víi c¸c cô cao tuæi trong lµng ®Ó t×m hiÓu c¸ch suy nghÜ cña hä ®èi víi líp trÎ h«m nay.<br /> Chóng t«i nhËn ra r»ng, hÇu hÕt ng−êi cao tuæi ®Òu cã ý kiÕn t−¬ng ®èi gièng nhau trong c¸ch<br /> nhËn ®Þnh r»ng trÎ con hiÖn nay "h−" h¬n ngµy x−a. BiÓu hiÖn ë chç chóng: 1/ d¸m tr¸i ý cha mÑ<br /> vµ c·i l¹i c¶ ng−êi giµ; 2/ Ýt quan t©m ch¨m sãc ®Õn cha mÑ c¶ vÒ vËt chÊt lÉn tinh thÇn vµ 3/ bá<br /> qua sù khuyªn b¶o cña cha mÑ ®Ó lµm theo ý riªng. NhiÒu ng−êi thËm chÝ cßn ®Ò nghÞ truy cøu<br /> tr¸ch nhiÖm d©n sù nh÷ng ng−êi con bÊt hiÕu vµ thiÕu tr¸ch nhiÖm víi cha mÑ. Theo hä, nguyªn<br /> nh©n cña xu h−íng "bÊt hiÕu" ®ang t¨ng lªn cña con trÎ hiÖn nay lµ do nÒn gi¸o dôc míi ®· gÇn<br /> nh− bá qua gi¸o dôc vÒ gia ®×nh, do t×nh tr¹ng xuèng cÊp ®¹o ®øc nãi chung vµ phÇn nµo do t¸c<br /> ®éng tiªu cùc cña viÖc ®Ò cao ®ång tiÒn trong nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng. Nh÷ng ®iÒu t©m sù cña<br /> ng−êi giµ h«m nay vÒ con ch¸u hä râ rµng ph¶n ¸nh nh÷ng m©u thuÉn thÕ hÖ vÒ c¸c gi¸ trÞ ®ang<br /> thay ®æi. Hä cã khuynh h−íng nhËn xÐt c¸ch øng xö cña líp trÎ theo nh÷ng chuÈn mùc nho gi¸o<br /> mµ hä ®· tiÕp thu ®−îc tõ hÖ thèng gi¸o dôc cò trong ®ã quyÒn uy cña cha mÑ lµ tuyÖt ®èi trong<br /> khi thÕ hÖ trÎ muèn tho¸t ra khái nh÷ng rµng buéc cña nh÷ng chuÈn mùc Êy8.<br /> 4. KÕt luËn<br /> Chóng t«i ®· ph©n tÝch c¸c cÊu tróc x· héi vµ rµng buéc v¨n hãa mµ trong ®ã th©n phËn<br /> cña mçi ®øa trÎ ®−îc x¸c ®Þnh cïng c¸c gi¸ trÞ x· héi g¾n víi nã. B»ng c¸ch tËp trung s©u h¬n<br /> vµo c¸c tËp qu¸n sinh ®Î vµ nh÷ng nhËn thøc vÒ vai trß cña con trÎ trong mèi liªn hÖ víi c¸c tËp<br /> qu¸n sinh ®Î vµ nh÷ng nhËn thøc vÒ vai trß cña con trÎ trong mèi liªn hÖ víi c¸c rµng buéc v¨n<br /> <br /> 8<br /> CÇn l−u ý r»ng vµo nh÷ng n¨m 90- thËp kû cuèi cïng cña thÕ kû 20, ng−êi ta thÊy nhiÒu tµi liÖu Nho gi¸o cò phæ<br /> biÕn tõ nh÷ng thÕ kû tr−íc, l¹i ®−îc in Ên vµ ph¸t hµnh réng r·i, c¶ hîp ph¸p vµ bÊt hîp ph¸p. Tr−íc nh÷ng chao ®¶o<br /> cña t×nh tr¹ng "xuèng cÊp" cña ®¹o ®øc, d− luËn x· héi d−êng nh− muèn phôc håi mét sè khÝa c¹nh cña ®¹o hiÕu<br /> trong nho gi¸o. Cuéc tranh luËn vÒ vÊn ®Ò nµy ®−îc b¸o §¹i ®oµn kÕt khëi x−íng trong n¨m 1995 vµ ®−îc nhiÒu b¹n<br /> ®äc vµ c¸c b¸o kh¸c ®· h−ëng øng.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />  NguyÔn V¨n ChÝnh 95<br /> <br /> hãa-gi¸o dôc tõ mét viÔn c¶nh lÞch sö-d©n téc häc, chóng t«i hy väng bµi viÕt cã thÓ mang l¹i mét<br /> c¸i nh×n hÖ thèng vÒ vÞ trÝ cña trÎ em trong gia ®×nh còng nh− ý nghÜa cña c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ<br /> cña chóng vµ xin rót ra vµi nhËn xÐt kÕt luËn nh− sau.<br /> Tr−íc hÕt, trong mét phøc hîp cña c¸c quan hÖ x· héi cña ®êi sèng th«n x·, gia ®×nh vµ<br /> hä téc næi lªn nh− mét thÓ chÕ quan träng nhÊt. ChÝnh cÊu tróc träng nam cña gia ®×nh vµ dßng<br /> hä ®· x¸c ®Þnh th©n phËn kh¸c nhau cña mçi ®øa trÎ. Nguyªn t¾c träng nam cña gia ®×nh ®·<br /> ph©n biÖt t«n ty trËt tù ng−êi trªn vµ kÎ d−íi, ®µn «ng vµ ®µn bµ. Nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc Khæng<br /> gi¸o ®· gãp phÇn cñng cè c¸c nguyªn t¾c nµy b»ng viÖc nhÊn m¹nh ®Õn c¸c th©n phËn, cao hay<br /> thÊp vµ c¸c nghÜa vô mµ th©n phËn Êy ®ßi hái. Trong v¨n hãa nho gi¸o vÒ gia ®×nh, "vÊn ®Ò cã ý<br /> nghÜa kh«ng ph¶i lµ ë chç ng−êi ta lµ mét ®øa trÎ, mµ lµ ë chç ®øa trÎ Êy lµ con trai hay con g¸i,<br /> ®Î tr−íc hay ®Î sau, vµ lµ con nhµ th−êng d©n hay kÎ bÇn cïng" (Dardess 1991:88).<br /> Thø hai, mÆc dï ë mét møc ®é nµo ®Êy, ng−êi ta cã thÓ nãi ®Õn sù láng lÎo trong c¸c<br /> quan hÖ giíi tÝnh vµ bæn phËn trong m« h×nh gia ®×nh cña ng−êi ViÖt so víi m« h×nh gia ®×nh c¸c<br /> d©n téc §«ng ¸ kh¸c (Hirschman & Vò M¹nh Lîi 1994:28) th× ng−êi con trai, ®Æc biÖt con trai<br /> tr−ëng, vÉn tiÕp tôc ®ãng vai trß trung t©m trong gia ®×nh ng−êi ViÖt. Thê cóng tæ tiªn vµ sù tiÕp<br /> nèi dßng téc lµ nh÷ng ®éng c¬ quan träng nhÊt trong viÖc theo ®uæi ®Ó cã con trai. §¹o ®øc<br /> Khæng gi¸o xem viÖc kh«ng cã con nèi dâi nh− mét téi nÆng víi tæ tiªn vµ lµ biÓu hiÖn cña sù bÊt<br /> hiÕu víi cha mÑ vÉn ®ang cßn t¸c ®éng m¹nh lªn tËp qu¸n sinh ®Î ë khu vùc n«ng th«n ngµy<br /> nay. Tuy nhiªn, ®éng c¬ theo ®uæi con trai ë ViÖt Nam kh«ng dÉn ®Õn nh÷ng hµnh ®éng cùc t¶<br /> nh− ë Trung Quèc, n¬i mµ "nh÷ng ®øa con g¸i cã Ýt c¬ héi sèng cßn h¬n con trai" do n¹n giÕt thai<br /> nhi hoÆc bá r¬i (Croll 1995:165) mÆc dÇu nã vÉn lµ nguyªn nh©n chÝnh ®Ó ng−ßi ta lµm ng¬ tr−íc<br /> chÝnh s¸ch kiÓm so¸t møc sinh cña nhµ n−íc9. Tµi liÖu vÒ tËp qu¸n sinh ®Î cña ng−êi lµng Giao<br /> còng gîi ra c¸ch suy nghÜ míi vÒ gi¸ trÞ x· héi cña ®øa trÎ. Trong khi c¸c nghiªn cøu d©n sè häc<br /> ®· lµm dÊy lªn cuéc th¶o luËn vÒ mèi liªn hÖ gi÷a tû lÖ sinh cao vµ gi¸ trÞ kinh tÕ cña trÎ con<br /> trong c¸c x· héi ch©u ¸, th× ph©n tÝch cña chóng t«i, ng−îc l¹i, t×m thÊy mét mèi liªn hÖ gi÷a c¸c<br /> gi¸ trÞ v¨n hãa, rµng buéc x· héi vµ ®Æc ®iÓm cÊu tróc cña gia ®×nh víi tËp qu¸n sinh ®Î trong x·<br /> héi n«ng d©n ViÖt Nam. ChÝnh c¸c gi¸ trÞ vµ rµng buéc nµy còng lµ c¨n nguyªn cña t×nh tr¹ng tû<br /> lÖ sinh cao trong c¸c x· héi n«ng d©n mµ nghiªn cøu nh©n häc-d©n sè häc kh«ng thÓ bá qua.<br /> Thø ba, thÕ giíi hiÖn ®¹i h«m nay cã khuynh h−íng nhÊn m¹nh tÝnh toµn cÇu hãa vÒ<br /> c¸c quyÒn cña trÎ em. Trong quan niÖm ph−¬ng T©y, tuæi th¬ ®−îc xem nh− mét qu¸ tr×nh<br /> dµi cña t×nh tr¹ng ch−a chÝn vµ do ®ã trÎ con cÇn vµ cã quyÒn ®−îc trî gióp. V¨n hãa ViÖt<br /> Nam truyÒn thèng ng−îc l¹i ®Æt lªn vai trÎ con nh÷ng bæn phËn h¬n lµ quyÒn. Trong sè<br /> nh÷ng bæn phËn Êy lµ nghÜa vô cña em víi anh, cña con c¸i víi cha mÑ, cña ch¸u ch¾t víi c¸c<br /> bËc tiÒn nh©n, v.v... §−îc sinh ra vµ nu«i d−ìng trong m«i tr−êng v¨n hãa nh− vËy, trÎ em<br /> ngay tõ nhá ®· sím tiÕp thu vµ thùc hµnh c¸c khu«n mÉu ®¹o ®øc Êy mét c¸ch tù nhiªn.<br /> Nh×n tõ viÔn c¶nh ®æi thay cña x· héi, nh÷ng rµng buéc v¨n hãa nµy lµ mét g¸nh nÆng cña<br /> qu¸ khø ®èi víi viÖc mang l¹i c¸c quyÒn thùc sù cho trÎ em. Trong khi nh÷ng lêi hïng biÖn<br /> vÉn vang lªn vÒ b¶o vÖ c¸c quyÒn lîi cña trÎ, céi rÔ s©u xa cña t×nh tr¹ng l¹m dông tuæi th¬<br /> n»m s©u trong c¸c nÒn t¶ng v¨n hãa l¹i vÉn th−êng bÞ lê ®i. §Êy chÝnh lµ nh÷ng th¸ch thøc<br /> cña qu¸ tr×nh chuyÓn hãa toµn cÇu tõ bæn phËn sang quyÒn cña trÎ em ë c¸c x· héi n¬i mµ<br /> nh÷ng khu«n mÉu ®¹o ®øc b¶o thñ vÉn ®ang c¾m rÔ nh− lµ mét t¸c nh©n cña sù tr× trÖ.<br /> <br /> <br /> 9<br /> DÉu chØ lµ hiÕm hoi, c«ng luËn ë ViÖt Nam còng tõng kh«ng Ýt lÇn lªn tiÕng vÒ hµnh ®éng bÊt nh©n cña mét sè bËc<br /> cha (mÑ) ®· bá mÆc hµi nhi khi ®øa trÎ sinh ra lµ con g¸i. Tuy nhiªn, ë lµng Giao ch−a bao giê nghe nãi ®Õn hiÖn<br /> t−îng nh− vËy x¶y ra.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 96 CÊu tróc träng nam trong gia ®×nh vµ tËp qu¸n sinh ®Î cña ng−êi ViÖt<br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o:<br /> 1. Croll, E. : 1995 Changing identities of Chinese Women: Rhetoric, Experience and Self-perception in<br /> Twentieth Century China. London & New Jersey: Zed Books<br /> 2. §¶ng bé x· L−¬ng §iÒn: LÞch sö §¶ng bé x· L−¬ng §iÒn. CÈm B×nh, H¶i H−ng - 1993.<br /> 3. §µo Duy Anh: 1937. Infuence of Confucianism in Vietnam. Vietnamese Studies. 1/1994: 23-25.<br /> 4. §µo Duy Anh: 1938. ViÖt Nam v¨n hãa sö c−¬ng. Quan H¶i Tïng Th−. In l¹i 1992. §¹i häc S−<br /> ph¹m thµnh phè Hå ChÝ Minh.<br /> 5. Dardess, J. : 1991 Childhood in Premodern China. In Hawes, J. & N. Ray Hines (eds) Children in<br /> Historical and Comparative Perspective, New York-London: Green Wood Press, pp. 71-91.<br /> 6. Freedma, R. : Nh×n l¹i lý thuyÕt gi¶m møc sinh. T¹p chÝ X· héi häc sè 3 (47), 1994. Tr. 89-101.<br /> 7. Hirschman, Ch. & Vò M¹nh Lîi: Gia ®×nh vµ c¬ cÊu hé gia ®×nh ViÖt Nam, vµi nÐt ®¹i c−¬ng tõ mét<br /> cuéc kh¶o s¸t x· héi häc d©n sè gÇn ®©y. X· héi häc sè 3 (1994). Tr. 14-28<br /> 8. Hå ChÝ Minh: VÒ vÊn ®Ò gi¸o dôc. Nhµ xuÊt b¶n Gi¸o dôc. Hµ Néi -1990<br /> 9. Houtart, F. & G. Lemerciner: La sociologie de une commune Vietnamiene. Louvain-la-Nieuve:<br /> Catholic Universty of Louvain-1981.<br /> 10. Hull, T. : 1975 Each child bring its won fortune: An enquiry into the value of children in a Javanese<br /> villagi. Ph. D thesis, Canberra: ANU.<br /> 11. L−¬ng §øc ThiÖp: 1971 X· héi ViÖt Nam. Sµi Gßn. Hoa Tiªn<br /> 12. Luong Van Hy: 1989 Vietnamese kinship: Structural principles and social transformation in<br /> Northern Vietnam. The Journal of Asian Studies, Vol.48, No.4, pp.741-756<br /> 13. Luong Van Hy: 1992 Revolution in the village. Tradition and Transformation in North Vietnam<br /> 1925-1986. Honolunu: University of Hawaii Press.<br /> 14. Luong Van Hy: 1993 Economic Reforms and the Intensification of Rituals in two northern<br /> Vietnamese village 1980-1990. In Ljunggren, B. (ed). The challenge of Reform in Indochina,<br /> Cambridge: Harvard University .<br /> 15. Mamdani, M.: 1972 The myth of populatin control. Family, Cast and Class in an Indian village.<br /> N.Y. Monthly Press.<br /> 16. Nag, M. & N. Kak: 1984 Demographic Transition in a Punjab Village. Population and Development<br /> Review, 10 (4), pp. 661-678.<br /> 17. NguyÔn Lan Ph−¬ng: NhËn xÐt vÒ sù chuyÓn ®æi gi¸ trÞ cña ®øa con sau m−êi n¨m ë mét x·. T¹p<br /> chÝ X· héi häc sè 2 (50), 1995. Tr. 45-50.<br /> 18. NguyÔn Thanh B×nh: Mét kiÓu b¸n con. B¸o Phô n÷ ViÖt Nam ngµy 26.9.1993. Tr.3<br /> 19. Phan §¹i Do·n: Ch÷ hiÕu trong quan hÖ gia ®×nh, lµng x· ng−êi ViÖt truyÒn thèng. T¹p chÝ D©n téc<br /> häc sè 2 (1992). Tr. 5-7 &42.<br /> 20. Tæng côc Thèng kª: §iÒu tra nh©n khÈu häc gi÷a kú: B¸o c¸o s¬ bé. Hµ Néi-1995. Nxb Thèng kª<br /> 21. TrÇn Lan H−¬ng: MÊy nhËn xÐt vÒ d− luËn x· héi ë n«ng th«n vÒ sè con vµ giíi tÝnh cña ®øa con.<br /> T¹p chÝ X· héi häc sè 2 (50), 1995. Tr. 51-54.<br /> 22. TrÞnh ThÞ Quang: MÊy vÊn ®Ò vÒ quan hÖ th©n téc ë n«ng th«n. T¹p chÝ X· héi häc sè 2 (6), 1984. Tr. 47-52.<br /> 23. ViÖn Th«ng tin Khoa häc x· héi: Ph¸p luËt D©n sè ViÖt Nam: Giíi thiÖu vµ b×nh luËn. Nxb Khoa<br /> häc x· héi. Hµ Néi-1995.<br /> 24. Vâ Quý Nh©n: 1991 Fertility and family planning in Vietnam: trends and challenge. In Forbes, D.<br /> et all (eds). Doi Moi: Vietnam’s Renovation, Policy and Performance. Canberra: ANU.<br /> 25. White, B. : 1982 Child Labour and Population Growth in Rural Asia. In Development and Change,<br /> 13 (4): pp. 587-610<br /> 26. White, B. : 1975 The Economic Importance of Chilren in a Javanese Village. In Nag, M. (ed)<br /> Population and Social Organization. The Hague: Mouton.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn<br />