TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 22 (47) - Thaùng 11/2016<br />
<br />
<br />
<br />
Cuộc đấu tranh của công nhân Cảng Sài Gòn<br />
trong giai đoạn từ 1925 đến 1950<br />
<br />
Political struggles of workers in Saigon Port from 1925 to 1950<br />
<br />
PGS.TS. Nguyễn Đức Hòa<br />
Trường Đại họ n<br />
<br />
Nguyen Duc Hoa, Assoc.Prof.,Ph.D.<br />
Saigon University<br />
<br />
<br />
Tóm tắt<br />
Cảng Sài Gòn là một hệ thống cảng trên sông Sài Gòn, gồm Bason v thương ảng v nó đóng va tr<br />
quan trọng trong hính sá h xâm lược và khai thác thuộ địa của thực dân Pháp từ 1860 đến 1954. Số<br />
lượng công nhân bến cảng g a tăng nhanh hóng ùng với quá trình đô thị hóa Sài Gòn-Chợ Lớn và sự<br />
phát triển của Cảng Sài Gòn. Cuộ bã ông Ba on v o năm 1925 thắng lợi là mố đánh dấu sự trưởng<br />
thành vượt bậc của giai cấp công nhân Việt Nam, ũng như ủa công nhân Cảng Sài Gòn. Các cuộ đấu<br />
tranh của công nhân Cảng n đóng va tr quan trọng trong phong trào cách mạng ở Sài Gòn-Chợ<br />
Lớn trong g a đoạn từ 1925 đến 1950.<br />
Từ khóa: Cảng Sài Gòn, t , khai thác thu địa, công nhân, giai cấp công nhân, cu c<br />
đấu tranh, bãi công Ba Son.<br />
Abstract<br />
Saigon Port is a network of ports located on the bank of Saigon River, consisting of Bason shipyard and<br />
ommer al ports. It played an mportant role n the Fren h’s nvas on and olon al e onom<br />
exploitations of Vietnam from 1860 to 1954. The development of Saigon Port, accompanied with the<br />
urbanization of Saigon-Cholon, rapidly expanded the number of port workers. The victorious Bason<br />
Strike in 1925 marked an impressive growth of the working class in Vietnam. Later struggles of the<br />
working class in Saigon Port contributed significantly to the revolutionary movements in Saigon-<br />
Cholon from 1925 to 1950.<br />
Keywords: Saigon Port, French domination, colonial exploitation, workers, working class, struggles,<br />
Bason Strike.<br />
<br />
<br />
<br />
1. Đặt vấn đề với thế giới bên ngoài. Nằm ở giữa trung<br />
Sài Gòn có vai trò rất quan trọng đối tâm của thành phố, Cảng Sài Gòn từ lâu<br />
với Nam Bộ do vị trí địa – chính trị, địa – giữ vai trò là trung tâm phục vụ kinh tế<br />
quân sự trọng yếu, ũng như địa – kinh tế thương mại giữa các khu vực và quốc tế.<br />
vô cùng thuận lợ , trong đó Cảng Sài Gòn Nghiên cứu cuộc đấu tranh của công nhân<br />
l đầu mối thương mại, và là cửa ngõ nối Cảng Sài Gòn luôn là những vấn đề cần<br />
á on đường hàng hải trên Biển Đông ra thiết, vừa có tính lý luận, vừa mang ý nghĩa<br />
<br />
<br />
12<br />
khoa học và thực tiễn giúp chúng ta hiểu Quân cảng được hình thành từ khi<br />
biết sâu hơn về cuộ đấu tranh của độ ngũ Pháp dời dân công giáo (theo linh mục<br />
công nhân Sài Gòn trong lịch sử. Lefèbre từ Đ Nẵng vào) từ Vàm Thị Nghè<br />
Dưới sự lãnh đạo của Đảng, phong về phía cầu Bông, để có chỗ xây dựng<br />
tr o đấu tranh của công nhân luôn giữ vai xưởng sữa chữa tàu được gọi là Ba Son [6,<br />
trò quan trọng và giữ vị trí trung tâm trong tr.258]. Quân cảng dài khoảng 600m, từ<br />
các cuộ đấu tranh xã hội ở cá đô thị vốn nhà máy Ba Son tớ ông trường Mê Linh<br />
luôn gắn với hoạt động ông thương ngày nay (hồ đó gọi là bến cảng Quai<br />
nghiệp và dịch vụ. Nghiên cứu về công Primauguet). Hải quân Pháp cho xây dựng<br />
nhân Cảng Sài Gòn giúp chúng ta hiểu sâu và mở rộng thủy xưởng xưa ủa Nguyễn<br />
hơn về sứ mệnh lịch sử của giai cấp công Ánh (khu vực Ba Son), và biến ông xưởng<br />
nhân Sài Gòn-Chợ Lớn và giai cấp công hải quân này thành một ăn ứ để sửa chữa<br />
nhân Việt Nam nói chung trong cuộ đấu v đóng mới tàu phục vụ cho công cuộc<br />
tranh giành độc lập dân tộc. xâm lược và khai thác thuộ địa.<br />
2. Nội dung Thương ảng Sài Gòn trải dài từ công<br />
2.1. Sự hình thành đội ngũ công nhân trường Mê L nh (R gault de enou lly) đến<br />
Cảng Sài Gòn đầu cầu Khánh Hội (Quai Francis Garnier).<br />
Công nhân Việt Nam là lự lượng xã Bến Nhà Rồng bên Khánh Hộ ũng thuộc<br />
hội mới quan trọng ra đời trong công cuộc thương ảng v o như nối tiếp thương<br />
khai thác thuộ địa lần thứ nhất của thực cảng. Dù chỉ có chiều d hơn 600m, song<br />
dân Pháp. Trước chiến tranh thế giới lần Thương ảng Sài Gòn có tớ 6 đại lộ châu<br />
thứ nhất, đội ngũ công nhân Việt Nam có đầu vào bến; ó ha đường xe lửa và xe<br />
mới khoảng 10 vạn người, nhưng đến năm đ ện, nhà ga ở gần kề và rất thuận tiện cho<br />
1929 đã lên tớ 221.050 người [13, tr.234]. mọi hoạt động phục vụ xuất nhập cảng<br />
Phần lớn công nhân xuất thân từ nông dân hàng hóa.<br />
lao động bị bần cùng hóa, phần còn lại từ Theo tác giả Charles Lemire, Cảng Sài<br />
những người thợ thủ công, tiểu thương, Gòn bắt đầu hoạt động từ ngày 22-2-1860<br />
tiểu chủ… bị phá sản bổ sung vào các nhà để xuất nhập khẩu mọi loại hàng hóa [14,<br />
máy, hầm mỏ, đồn đ ền. tr.66]. Ngay trong năm 1860, 246 h ếc tàu<br />
Từ khi Nam kỳ bị thực dân Pháp chở đ khoảng 54.000 tonneaux, giá trị<br />
chiếm thành thuộ địa, kinh tế Nam kỳ, đặc khoảng 5 triệu quan Pháp [6, tr.260]. Việc<br />
biệt là kinh tế thương mại phát triển rất mở rộng các hoạt động xuất khẩu lúa gạo<br />
mau chóng. Nam kỳ đứng h ng đầu Đông và nông sản của tư bản Pháp đã thu hút và<br />
Dương về sản lượng hàng hóa xuất khẩu, l m g a tăng đáng kể số lượng người lao<br />
chủ yếu là các sản phẩm nông nghiệp. động trên bến cảng Sài Gòn.<br />
Ng nh thương ngh ệp ở Nam Kỳ có sự Thương ảng Sài Gòn từ lúc được Hải<br />
chuyển biến nhanh chóng nhất là ngoại quân Pháp cho mở cửa trở lại (22-2-1860)<br />
thương, thông qua Cảng Sài Gòn. gắn liền vớ vùng đất Xóm Chiếu - Khánh<br />
Do sự đầu tư ủa nh nước thực dân và Hội thuộ a Định xưa (Quận 4 ngày<br />
nhiều hãng vận tải Pháp, Cảng Sài Gòn nay), dần dần quy tụ nhiều dân lao động<br />
thành một cảng lớn, được chia làm hai đến đây l m ăn, ư ngụ. Trong hai cuộc<br />
phần: quân cảng v thương cảng [1]. khai thác thuộ địa của thực dân Pháp, quy<br />
<br />
13<br />
mô hoạt động xuất nhập khẩu hàng hóa qua bóc lột và bất công xã hội.<br />
Cảng Sài Gòn ngày càng lớn, nên ngày Do khu vực cảng Sài Gòn tập trung<br />
càng thu hút đông đảo lự lượng lao động đông đảo ông nhân, ngườ lao động và là<br />
làm thuê, nhất là phu khuân vác hàng hóa thương khẩu lớn nhất Đông Dương đón t u<br />
trên bến cảng. Họ l ngườ địa phương v thuyền á nước khắp nơ trên thế giới cập<br />
l dân ư khu vực khác tới bến cảng làm bến, nên các luồng tư tưởng mới của thời<br />
việ để kiếm sống. Những ngườ lao động đại, nhất là tư tưởng cách mạng bên ngoài<br />
này chính là lự lượng bổ sung vào độ ngũ được truyền bá nhanh chóng, hấp dẫn<br />
công nhân Cảng Sài Gòn ng y ng đông nhiều ngườ yêu nướ , trong đó ó người<br />
đảo sau này. thanh n ên yêu nước Nguyễn Tất Thành.<br />
Ở Sài Gòn, bên cạnh những công nhân 2.2. Sự kiện Nguyễn Tất Thành rời<br />
làm việc trong xí nghiệp công nghiệp hoặc bến cảng Sài Gòn đi ra nước ngoài tìm<br />
làm việc trong các nhà máy xay xát phục đường cứu nước<br />
vụ xuất cảng gạo, ông nhân ơ khí trong Với sự hấp dẫn của tư tưởng Cách<br />
quân cảng Ba on v.v… hình th nh một mạng tư sản Pháp 1789, người thanh niên<br />
á h tương đối tập trung, còn số lượng lớn yêu nước Nguyễn Tất Th nh đ sang Pháp<br />
ông nhân phân tán như ông nhân vận tải, v á nước phương Tây để tìm xem những<br />
công nhân khuân vác ở các bến cảng Sài gì ẩn dấu đằng sau những từ “tự do, bình<br />
n. Cũng phải kể tới những người thợ, đẳng, bác ái” [21, tr.11]. Qua sự g úp đỡ<br />
viên chức làm việc trong các công ty của cụ Nghè Trương a Mô, Nguyễn Tất<br />
thương mại lớn nhỏ l ên quan đến hoạt Th nh v o n v đến ư ngụ tại nhà<br />
động của Thương ảng Sài Gòn hoặc số ông Lê Văn Đạt (là anh em họ với cụ Nghè<br />
lượng không nhỏ công nhân làm việc trên Trương a Mô) ở xóm cầu Rạch Bần (nay<br />
hàng vạn chiếc thuyền ở những con sông, l 185/1 đường Cô Bắc, Q1, Tp.HCM) [9,<br />
kênh rạch Nam Kỳ và hệ thống giang cảng tr.72]. au đó cụ Trương a Mô giới thiệu<br />
Chợ Lớn. anh Thành tớ ơ sở của Liên Thành phân<br />
Cảng Sài Gòn càng phát triển thì càng cu c tạ đường Paul Téstra, Chợ Lớn (nay<br />
quy tụ đông đảo lự lượng ông nhân đến l đường Châu Văn L êm, Q5, Tp.HCM).<br />
Sài Gòn làm việc và sinh sống. Trong hai Ngày 5-6-1911, Nguyễn Tất Thành lấy tên<br />
cuộc khai thác thuộ địa của thực dân l Văn Ba đã lên tàu Amiral Latouche<br />
Pháp, thành phần đ ều hành hoạt động của Tréville rời bến cảng Sài Gòn, sang Pháp<br />
Thương ảng Sài Gòn chủ yếu l người “xem họ l m như thế nào rồi trở về giúp<br />
Pháp, bảo đảm độc quyền ho tư bản Pháp đồng b o húng ta” [8, p.21]. Văn Ba -<br />
[17]. Sự thịnh vượng của đô thị Sài Gòn Nguyễn Tất Thành một mình dũng ảm<br />
vốn gắn liền với các hoạt động thương mại dấn thân vào cuộ h nh trình đầy chông<br />
của Cảng Sài Gòn, đã đem lại lợi nhuận ga , để đ tìm on đường cứu nước cho dân<br />
kế h xù ho tư bản Pháp, nhưng lại tạo ra tộc Việt Nam.<br />
sự bần ùng hóa đông đảo các tầng lớp, Khi Nguyễn Tất Th nh đến Sài Gòn,<br />
giai cấp lao động. Cuộc đấu tranh của công Thương ảng n đang được mở<br />
nhân Cảng Sài Gòn ũng l một bộ phận rộng, phát triển. Thương ảng Sài Gòn có<br />
trong á phong tr o yêu nước của nhân 5 cầu t u, trong đó ó ầu tàu vận tải<br />
dân Sài Gòn – Chợ Lớn chống lại áp bức, đường sông (thuộc hãng Messagerries<br />
<br />
14<br />
fluriales), cầu tàu Canton và cầu tàu lớn 2.3. Cuộc đấu tranh của công nhân<br />
thuộc hãng Năm Sao (Chargeurs Réunis) Cảng Sài Gòn trong phong trào cách mạng<br />
nằm trên khu vực Quai Le Myre de Vilers của nhân dân Sài Gòn-Chợ Lớn<br />
(nay là bến Bạ h Đằng, Q1). Cảng Nhà Chính sá h đầu tư, đẩy mạnh khai thác<br />
Rồng thuộc Q4 ngày nay là của hãng thuộ địa của thự dân Pháp đã đưa lại<br />
Messagerries Maritimes (hiện đang l bảo những kết quả khách quan ngoài ý muốn<br />
tàng Hồ Chí Minh); cầu tàu của hãng Năm của chúng. Nó tạo sự tập trung và sự phát<br />
Sao dành cho những con tàu viễn dương triển nhanh chóng cả về chất lượng và số<br />
của hãng nằm gần đầu đường Charner lượng của giai cấp công nhân Việt Nam.<br />
(Nguyễn Huệ ngày nay). Giai cấp ông nhân đã trưởng th nh, đủ<br />
Nguyễn Tất Thành lấy tên l Văn Ba khả năng lãnh đạo các phong tr o đấu tranh<br />
ra đ trên on t u Amiral Latouche Tréville, yêu nước. Ngay năm 1912, xuất hiện<br />
là một trong 7 on t u thương mại của phong tr o đấu tranh của công nhân Ba<br />
hãng Năm ao huyên hở thường kỳ giữa Son kết hợp với bãi khóa của học sinh<br />
Pháp v Đông Dương từ năm 1901 [18, trường Bách Nghệ n ó Tôn Đức<br />
tr.86]. Tàu Amiral Latouche Tréville (công Thắng tham gia [13, tr.126].<br />
suất 2.800 mã lực) do xưởng đóng t u La Người công nhân bến cảng Sài Gòn bị<br />
Lo re (vùng a nt Naza re) đóng, hạ thủy tư bản Pháp v tư sản mại bản bóc lột rất<br />
vào 21-9-1903 v đăng ký tại cảng La nặng nề, cuộc sống lam lũ hẳng khác nô<br />
Havre năm 1904. Tàu Amiral Latouche lệ, nên họ sớm đứng lên đấu tranh dưới<br />
Tréville từ Hải Phòng cập bến cảng Sài nhiều hình thức chống lại bóc lột và áp bức<br />
Gòn vào ngày 2-6-1911, có tải trọng 3.572 giai cấp. Sống v lao động tập trung trong<br />
tấn, đ ều khiển là thuyền trưởng Maisen sản xuất công nghiệp đã rèn luyện cho<br />
với thủy thủ đo n gồm 69 người [7]. Ngày người công nhân Cảng Sài Gòn tinh thần<br />
3-6-1911, Nguyễn Tất Thành với tên ăn đo n kết, ý thức tổ chức và kỷ luật, giúp<br />
ước mới là Văn Ba xuống tàu làm phụ kết thành một khối thống nhất. Giai cấp<br />
bếp. Ngày 5-6-1911, tàu Amiral Latouche ông nhân đã bướ đầu giác ngộ về vị trí<br />
Tréville nổ neo, theo lịch hành trình đến và vai trò của mình [15, tr.446] v đ ều đó<br />
cảng Singapore (8-6-1911), Colombo (14- được thể hiện qua nhiều hình thứ đấu<br />
6-1911), Said, Ai Cập (30-6-1911) v đến tranh vì quyền lợi của giai cấp, hình thức<br />
cảng Marseille (6-7-1911). Chiếc tàu phổ biến nhất là bãi công.<br />
Amiral Latouche Tréville xuất bến vào Hình thứ đấu tranh của của công nhân<br />
ngày 5-6-1911 chở theo người phụ bếp từ thấp lên cao, từ đấu tranh bỏ việc phá<br />
Văn Ba (Nguyễn Tất Thành) bước vào giao kèo tiến lên đánh lại bọn a ký, đốc<br />
cuộc hành trình d đầy sóng gió, gian nan, công gian ác hoặc biểu tình tập thể v đưa<br />
thử thách. yêu sách chung lên giới chủ. Bãi công là<br />
Sự kiện Nguyễn Tất Thành rời bến hình thứ đấu tranh hợp pháp của công<br />
cảng n ra đ tìm đường cứu nước có nhân vì quyền lợi dân sinh, dân chủ trong<br />
ảnh hưởng quan trọng tới sự truyền bá chủ g a đoạn này.<br />
nghĩa Má – Lênin và sự phát triển của Năm 1919, ông nhân, thủy thủ tàu<br />
công nhân Cảng n, ũng phong trào á nơ đậu ở cảng Hả Ph ng đấu tranh đ<br />
công nhân Việt Nam sau này. tăng lương. Trong uốn Bản án chế đ thực<br />
<br />
15<br />
dân Pháp, Nguyễn Ái Quố ó nó đến Nguyễn Ái Quốc và các nhà cách mạng<br />
thắng lợi của cuộc bãi công của công nhân, khác chuyển sách báo, tài liệu cách mạng,<br />
thủy thủ tàu Sascno (Sharnhort) tại cảng ũng như truyền bá chủ nghĩa Má - Lênin,<br />
Hải Phòng (15/8/1919) và những ảnh tư tưởng cách mạng vô sản tới công nhân<br />
hưởng dây chuyền của nó tới cuộ đấu Cảng Sài Gòn, và các lự lượng yêu nước<br />
tranh diễn ra tại cảng Sài Gòn. Nguyễn Ái ở Sài Gòn – Chợ Lớn. Đến năm 1920, Tôn<br />
Quốc cho rằng phong tr o đấu tranh của Đức Thắng từ Pháp trở về xưởng Ba Son<br />
thủy thủ Pháp đã ó ảnh hưởng tích cực thành lập Công hộ đỏ, một tổ chức chính<br />
đến phong tr o đấu tranh của giai cấp công trị theo xu hướng vô sản đầu tiên của công<br />
nhân Việt Nam [5]. Phản ánh cùng nội nhân Sài Gòn – Chợ Lớn. Theo thống kê<br />
dung như vậy, tờ báo Pháp L’O n on (ra của thự dân Pháp đã ó 25 uộc bãi công<br />
ngày 3-2-1920) cho biết từ sau vụ bãi công của công nhân Việt Nam trong g a đoạn từ<br />
của tàu Sharnhort, mỗi lần có tàu ra vào hai 1920 đến 1925 [10, tr.306]. Một số cuộc<br />
bến cảng Đông Dương ( ảng Hải Phòng và bãi công của công nhân Sài Gòn diễn ra<br />
cảng n) đều có sự đấu tranh của dưới ảnh hưởng của tổ chức Công hội do<br />
công nhân và thủy thủ. Tôn Đức Thắng thành lập. Công hội nhanh<br />
Tháng 3-1920, hơn 200 thủy thủ Pháp chóng phát triển ơ sở, thâm nhập vào công<br />
200 công nhân, thủy thủ trên các con tàu nhân Cảng Sài Gòn và công nhân các nhà<br />
Sharnhorst, Mannehein, Mèrès, Afèna, máy, xí nghiệp trên địa bàn Khánh Hội.<br />
Brasgayia, Meidenfels, Amiral ở cảng Sài Các cuộc bãi công của công nhân Sài<br />
n bã ông đ tăng phụ cấp sinh hoạt. Gòn nổ ra giữa lúc tình hình trong nước và<br />
Cuộ đấu tranh ó tá động, ảnh hưởng thế giới diễn ra nhiều sự kiện sô động. Tác<br />
không nhỏ tới sự tập hợp lự lượng đấu động đến độ ngũ ông nhân ảng Sài Gòn<br />
tranh mang tính tổ chức của công nhân, l phong tr o đấu tranh của tư sản dân tộc<br />
viên chức tại bến cảng n. Năm 1921, chống độc quyền cảng Sài Gòn. Nhằm độc<br />
một số công nhân Việt Nam làm việc trên chiếm thị trường Đông Dương, năm 1923,<br />
các hãng tàu Pháp gia nhập L ên đo n ông Hộ đồng thuộ địa Nam Kì đã quyết định<br />
nhân tàu biển ở Viễn Đông. Kh t u v o trao quyền xuất nhập khẩu ở cảng Sài Gòn<br />
bến cảng n, ông nhân đấu tranh đ cho một công ty Pháp. Giai cấp tư sản và<br />
phụ cấp đắt đỏ; lúc có việ đưa b nh lính địa chủ lớn ở Nam Kì đã kịch liệt phản đối,<br />
Việt Nam sang Xyri, công nhân phản đối, dùng báo chí hoặc các cuộc mít tinh công<br />
ủng hộ phong trào giải phóng Xyri, quyên kha đấu tranh để giành quyền kinh doanh<br />
góp lương thực hỗ trợ cho cuộ đấu tranh ở cảng Sài Gòn. Cuộ đấu tranh n y đã<br />
thắng lợi của thủy thủ Pháp. Đó l những được các tầng lớp nhân dân và công nhân<br />
cuộ đấu tranh có ý thức, tổ chức và quy n đồng tình, ủng hộ v đã ó t ếng<br />
mô ngày càng lớn [13, tr.280]. Phong trào vang tớ nước Pháp. Vì thế, chính quyền<br />
đấu tranh của công nhân, thủy thủ tại cảng thực dân ở Đông Dương buộc phải hoãn thi<br />
Hải Phòng và cảng Sài Gòn có phạm vi h nh độc quyền cảng Sài Gòn cho công ty<br />
rộng lớn, kéo dài liên tục trong thời gian từ Pháp trên.<br />
1919 đến 1921. Từ giữa 1925, phong tr o yêu nước và<br />
Từ năm 1920 đến 1927, cảng Sài Gòn dân chủ của các tầng lớp nhân dân trong<br />
là một trong những cửa ngõ quan trọng để nướ ó xu hướng ngày càng lan rộng.<br />
<br />
16<br />
Phong tr o ông nhân ó bước phát triển hưởng ứng và ủng hộ.<br />
nhảy vọt, xuất hiện nhiều cuộ đấu tranh có Cuộ đấu tranh của công nhân Ba Son<br />
quy mô lớn, bướ đầu có tổ chứ lãnh đạo. năm 1925 đã đánh dấu bước ngoặt của<br />
Tiêu biểu là cuộc bãi công của 1.000 công phong trào công nhân Việt Nam, chuyển<br />
nhân Ba on ( n) dưới sự lãnh đạo dần lên trình độ tự giác. Cuộc bãi công có<br />
của tổ chức Công hộ Đỏ do Tôn Đức tổ chứ , lãnh đạo thống nhất, liên kết với<br />
Thắng đứng đầu. phong tr o đấu tranh khác và yêu sá h dưới<br />
Vào tháng 8-1925, những chiến hạm hình thứ đ hỏi quyền lợi kinh tế, nhưng<br />
Pháp gồm Jules Ferry, Le Maine do chiếc mục tiêu chính trị mới là chủ yếu.<br />
chiến hạm Jules Michelet chỉ huy vừa từ Cuộc bãi công Ba Son năm 1925 đánh<br />
Pháp đến Sài Gòn và phả đưa v o sửa gấp dấu một bước chuyển biến quan trọng<br />
ở Ba on để đ đ n áp phong tr o á h trong phong tr o đấu tranh của giai cấp<br />
mạng ở Quảng Châu, Trung Quố . Để thực công nhân Sài Gòn: có kết hợp đấu tranh<br />
hiện mục tiêu chính trị là giam chân chiếc kinh tế v đấu tranh chính trị. Đại hội VI<br />
soái hạm Jules Michelet, và những tàu Quốc tế Cộng sản đã nh ệt liệt biểu dương<br />
chiến khác của Hải quân Pháp, tỏ tình đo n tinh thần quốc tế vô sản của “ ông nhân Ba<br />
kết với nhân dân và phong trào cách mạng on đã bã ông không hịu sửa chữa chiếc<br />
Trung Quố , anh em ông nhân Ba on đã t u Jules M helet m đế quốc Pháp dùng<br />
đứng lên đấu tranh dưới hình thức bãi công để đ t n sát nhân dân Trung Quố ” [20,<br />
hợp pháp. Công nhân đ hủ Pháp thỏa tr.38]. Cuộc bãi công của công nhân Ba<br />
mãn các yêu sách kinh tế, đ húng thu Son 8-1925 là mố đánh dấu giai cấp công<br />
nhận lại những thợ bị sa thải và giữ nguyên nhân Việt Nam trưởng th nh v bước lên<br />
lệ nghỉ nửa giờ trướ kh lãnh lương (nghỉ vũ đ hính trị.<br />
vào 17 giờ như trước thay vì làm việc tới Vào tháng 7/1929, Đông Dương ng<br />
17 giờ 30). sản Đảng đã ử á đồng chí Ngô Gia Tự<br />
Ngày 4-8-1925 toàn thể công nhân Ba (tức Bách), Hoàng Quốc Việt (tức Hạ Bá<br />
Son nhất loạt nghỉ việc. Công hội Sài Gòn Cang), Lê Văn Lương, Nguyễn Trọng Nhã,<br />
đã tổ chức quyên góp ủng hộ những người Võ Phong v o n để phát triển phong<br />
bãi công. Cuối cùng chủ Pháp phả nhượng trào Công hộ đỏ và phát triển đảng viên<br />
bộ, chịu tăng lương 10% ho ông nhân v của Đảng. Cảng Sài Gòn tập trung đông<br />
trả lương ho những ngày công nhân nghỉ ông nhân l nơ đượ Đông Dương Cộng<br />
việc tham gia bãi công. Ngày 12-8-1925 sản Đảng chọn để xây dựng và phát triển<br />
công nhân trở lại làm việc, nhưng họ vẫn đảng viên mới cho tổ chức của mình. Thủy<br />
lãn ông để kéo dài thời gian sửa chữa tàu thủ Phan Đức là một trong những đảng<br />
Jules Michelet tới tận ngày 28-11-1925 v ên đầu tiên của Đông Dương Cộng sản<br />
mới xong [2]. Những người công nhân Ba Đảng ở Cảng Sài Gòn [19, tr.25].<br />
on đã tìm mọi cách ngăn trở, làm cho An Nam C ng sản Đảng ở Nam Kỳ<br />
những con tàu của Hải quân Pháp chậm trễ (do đồng hí Châu Văn L êm l m Bí thư)<br />
trong việc chở b nh lính v vũ khí sang đ n đã xây dựng được chi bộ ở các nhà máy có<br />
áp cách mạng Trung Quốc. Cuộc bãi công nhiều ông nhân, trong đó ó h bộ ở<br />
Ba Son được công nhân viên chức các nhà Cảng Sài Gòn, và một số nhà máy ở Khánh<br />
máy, công sở toàn thành phố Sài Gòn Hộ như nh máy FACI. Đến cuố năm<br />
<br />
17<br />
1929, cả Đông Dương Cộng sản Đảng và tinh, biểu dương lự lượng của hàng vạn<br />
An Nam Cộng sản Đảng đều có chi bộ ở nhân dân Sài Gòn nhân dịp Giuýtxtanh<br />
Cảng Sài Gòn. Cảng Sài Gòn và Khánh Gôda (Justin Godard) phái viên của Chính<br />
Hội là một trong những nơ ó tổ chức phủ Mặt trận nhân dân Pháp sang Việt Nam<br />
Công hộ đỏ và tổ chứ đảng hoạt động vào đ ều tra tình hình ở Đông Dương. Tổ chức<br />
loại sớm nhất ở Nam Kỳ lúc bấy giờ. Đảng Cộng sản Đông Dương ở Cảng Sài<br />
An Nam Cộng sản Đảng đã lập trạm n đã phát động và tổ chức cho công nhân<br />
giao liên ở chợ Xóm Chiếu - Khánh Hội. và các tầng lớp nhân dân thu thập nguyện<br />
Đây l địa đ ểm khá thuận lợ để tiếp nhận vọng tự do, dân chủ thông qua các Ủy ban<br />
các tài liệu, sách báo cách mạng từ nước àn đ ng gửi cho Mặt trận nhân dân Pháp-<br />
ngoài chuyển về nước qua Cảng Sài Gòn. hiện đang nắm quyền.<br />
Lý Tự Trọng -người được Nguyễn Ái Công nhân Cảng Sài Gòn và nhân dân,<br />
Quốc giáo dục, bồ dưỡng, đã trở thành lao động Sài Gòn tham gia vào cuộ đón<br />
một đảng viên của An Nam Cộng sản viên Toàn quyền mới Brêviê (J.Brévié) với<br />
Đảng. Anh hính l người phụ trách trạm quy mô còn to lớn hơn cuộ đón t ếp phái<br />
giao liên Xóm Chiếu, một ơ sở có tầm viên Giuýtxtanh Gôda (hai tuần trướ đó).<br />
quan trọng đặc biệt đối với sự truyền bá tư Công nhân tham gia với những khẩu hiện<br />
tưởng cách mạng của Nguyễn Ái Quốc và đấu tranh chính trị, đ dân s nh, dân hủ:<br />
truyền bá chủ nghĩa Má - Lênin vào Nam hoan nghênh Mặt trận nhân dân, đ tự do<br />
Kỳ. Sau Hội nghị hợp nhất các tổ chức dân chủ, tự do lập công hội, thi hành luật<br />
Cộng sản để thành lập Đảng Cộng sản Việt lao động, bỏ thuế thân, tố cáo bọn thực dân<br />
Nam (từ 6/1/1930 đến 7/2/1930), ở Sài gian ác ở thuộ địa, đ ân xá hoàn toàn<br />
Gòn lúc này có khoảng 20 chi bộ với tổng cho các chính trị phạm…<br />
số Đảng viên khoảng 130 người. Chi bộ Trong g a đoạn từ 1930 đến 1937,<br />
Cảng n do đồng chí Hồ Ba làm Bí phong tr o đấu tranh đ tự do dân chủ của<br />
thư, n Lý Tự Trọng l Đảng viên sinh lao động và các tầng lớp nhân dân Sài Gòn<br />
hoạt trong chi bộ này [19, tr.26-27]. diễn ra mạnh mẽ với các hình thức công<br />
Phong tr o đấu tranh công khai rộng lớn khai, hợp pháp như mít t nh, bã ông, bãi<br />
đầu tiên của công nhân Cảng Sài Gòn và khóa, biểu tình, đưa k ến nghị, bãi thị.<br />
công nhân Sài Gòn - Chợ Lớn tham gia là Công nhân Cảng n đã tham g a v o<br />
phong tr o Đông Dương Đại hội. V o năm các cuộc mít tinh lớn cùng với sự tham gia<br />
1936, Chính phủ Mặt trận nhân dân Pháp lên đông đảo của công nhân, nông dân, tiểu<br />
nắm quyền, thi hành một số chính sách dân thương, t ểu chủ, trí thức, thanh niên, phụ<br />
chủ tiến bộ, chuẩn bị ho đo n sang Đông nữ Sài Gòn bằng các khẩu hiệu đ tự do<br />
Dương đ ều tra vi phạm dân chủ của chính lập nghiệp đo n, lập h i Ái hữu, đ tr ệt để<br />
quyền thực dân Pháp ở thuộ địa. Những thi hành luật lao động, tăng t ền lương,<br />
tháng đầu năm 1937 đánh dấu một bước giảm sưu thuế, chống chiến tranh đế quốc<br />
phát triển mới phong trào đấu tranh của công và ủng hộ hoà bình.<br />
nhân bến cảng và công nhân Sài Gòn - Chợ Trong suốt hai tháng đầu năm 1940,<br />
Lớn. Từ Cầu Quay, tớ đường Charner, cho các chi bộ ở bến Cảng Khánh Hộ đã tổ<br />
đến khu vực bên trong Nhà Rồng, công nhân chứ được 5 cuộc bãi công của công nhân.<br />
Cảng n đã h a mình trong uộc mít Đầu năm 1945, nổi lên phong trào đấu tranh<br />
<br />
18<br />
của công nhân Cảng Sài Gòn đ dân s nh, kịp thờ đứng lên chiến đấu, mở đầu cho<br />
dân chủ vớ á yêu sá h đ tăng lương v cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp<br />
cải thiện đ ều kiện làm việc trên bến cảng. xâm lược, bảo vệ nền độc lập non trẻ của<br />
Cuộ đấu tranh của công nhân bến cảng đã Tổ quốc.<br />
thu hút sự tham gia của 10.000 công nhân ở Từ 23-9-1945 ho đến cuố năm 1945,<br />
khu vực Khánh Hội [4, tr.114]. cùng với nhân dân n đứng lên kháng<br />
Dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản chiến, giữ vững lời thề độc lập “ ho Tổ<br />
Đông Dương v V ệt M nh, phong tr o đấu quốc quyết s nh”, công nhân Cảng Sài Gòn<br />
tranh cách mạng ở Sài Gòn ngày càng lôi đã tham gia chiến đấu kìm chân quân xâm<br />
cuốn sự tham g a đông đảo của công nhân, lược Pháp, góp phần làm thất bại kế hoạch<br />
học sinh, sinh viên, giới trí thức và tầng lớp của chúng nhằm đánh nhanh, thắng nhanh,<br />
tiểu tư sản. Các tổ chức Công nhân cứu đánh lan rộng ra các khu vực xung quanh<br />
quốc đã phát tr ển tại khắp các xí nghiệp, Sài Gòn. Các chiến sĩ lự lượng vũ trang ở<br />
bến cảng. Bên cạnh các cuộ đấu tranh vì n đã đột nhập sân bay Tân ơn Nhất,<br />
quyền lợi dân sinh dân chủ, công nhân phá đốt kho tàng, phá nhà giam. Chiếc tàu Pháp<br />
hoại sản xuất của địch, chế tạo vũ khí ho Aléc vừa cập bến cảng Nhà Rồng bị đốt<br />
Việt Minh; lấy súng đạn của quân đội Nhật háy v o đêm 15-10-1945 [12, tr.35]. Công<br />
Bản gửi lên chiến khu cách mạng; hoặc nhân Cảng Sài Gòn gia nhập v o á đội<br />
tham gia in tài liệu, rải truyền đơn, phân cảm tử quân chặn đánh quân Pháp trên địa<br />
phát báo chí cách mạng. V o năm 1941, bàn quanh bến cảng (ở Bót số 6, Bót<br />
khi máy bay Nhật dội bom vào Sài Gòn thì Thương Khẩu và ở cầu Mácmahông).<br />
500 công nhân Xóm Chiếu và cảng Sài Hưởng ứng L i kêu gọi toàn dân<br />
n đã xuống đường bãi công [22]. kháng chiến của Đảng (12/12/1946), và L i<br />
Để chuẩn bị lự lượng cho khở nghĩa kêu gọi toàn quốc kháng chiến của Hồ Chủ<br />
giành chính quyền ở Sài Gòn, Xứ ủy Nam tịch (19/12/1946), công nhân Sài Gòn và<br />
Kỳ có cách tập hợp quần chúng một cách công nhân Cảng n đã tích cực tham<br />
hợp pháp, nhanh chóng và độ đáo, lợi dụng gia phá hoại kinh tế và hậu cần của quân<br />
người ngay trong tổ chức Thanh niên viễn chinh Pháp. Trong những năm 1947 –<br />
tiền phong do Nhật Bản lập ra (26-5-1945) 1948, công nhân Cảng n đã đốt cháy<br />
[11, tr.298]. Công nhân cảng Sài Gòn tích 60 bành vải, 250.000 tấn mủ cao su, tiêu<br />
cực tham gia trong tổ chức Tự vệ xung hủy 478 thùng rượu v.v…và phá hoại<br />
phong và Thanh niên tiền phong và bao vây nhiều vật tư hậu cần của quân đội Pháp ở<br />
các công sở, Bót Thương Khẩu, Bót số 6. bến cảng.<br />
au kh g nh được chính quyền ở Khánh Công nhân Cảng Sài Gòn đã tham gia<br />
Hội, hàng ngàn công nhân bến Cảng Sài vào phong tr o đấu tranh chính trị và yêu<br />
Gòn đã tham g a khở nghĩa ướp chính nước của công nhân và sinh viên, học sinh<br />
quyền, góp phần vào thắng lợi của cách Sài Gòn diễn ra từ cuố năm 1949 đầu năm<br />
mạng tháng Tám ở Sài Gòn vào 25-8-1945. 1950. Trong hai tháng 12/1949 và 1/1950 ở<br />
Khi quân Pháp gây hấn và quay trở lại n đã nổ ra 21 cuộ đấu tranh của<br />
xâm lược Nam Bộ (9-1945), công nhân bến công nhân [16, tr.93]. Phong tr o đấu tranh<br />
cảng Sài Gòn sát cánh cùng với nhân dân của Công nhân Cảng Sài Gòn là bộ phận<br />
Sài Gòn - Chợ Lớn và toàn dân Nam Bộ đã không tách rời các phong trào của công<br />
<br />
19<br />
nhân Sài Gòn-Chợ Lớn. Sự phát triển của Cảng Sài Gòn dựa<br />
Công nhân Cảng Sài Gòn là một trong trên biết bao mồ hô , nước mắt, công sức<br />
những ngườ đầu tiên tham gia vào phong của những ngườ lao động và công nhân<br />
tr o đấu tranh yêu nước của nhân dân Sài Cảng Sài Gòn. Cảng Sài Gòn càng phồn<br />
Gòn-Chợ Lớn chống lại sự có mặt của can thịnh bao nh êu, thì đời sống của người<br />
thiệp Mỹ ở bến cảng Sài Gòn. Vào ngày công nhân Cảng Sài n ng ơ ực bấy<br />
17-3-1950, Mỹ cho hai tàu chiến là nhiêu. Sự bóc lột tố đa, b n rút cùng kiệt<br />
Anderson và Sticken đến Sài Gòn diễu võ, sức lực ngườ lao động theo lối kinh tế vắt<br />
dương oa , dự định thực hiện cuộc thao sữa (economie de traite) của thực dân Pháp<br />
diễn quân sự với hải quân Pháp. Khi hai ng l m tăng mâu thuẫn đối kháng và<br />
tàu chiến phóng lôi của Mỹ thả neo tại bến cuộ đấu tranh gay gắt giữa chúng với các<br />
cảng Sài Gòn, ngay lập tức lự lượng công tầng lớp xã hội, nhân dân lao động ở Sài<br />
nhân Cảng Sài Gòn cùng hàng vạn nhân Gòn-Chợ Lớn nói chung và công nhân<br />
dân Sài Gòn đã xuống đường, biểu dương Cảng Sài Gòn nói riêng.<br />
sức mạnh chống Mỹ. Lự lượng vũ trang Trong quá trình phát triển, Cảng Sài<br />
cách mạng bên bờ Thủ Th êm đã ảnh cáo n đã quy tụ độ ngũ ông nhân đông đảo<br />
Mỹ bằng 20 quả súng cối nã trúng tàu Mỹ và họ sớm có tinh thần chống áp bức giai<br />
đậu trên bến cảng n. Trước khí thế cấp, tham g a v o á phong tr o đấu tranh<br />
đấu tranh của quần chúng cách mạng và yêu nước và cách mạng chống lại giới chủ<br />
công nhân bến cảng Sài Gòn, ngày 19-3- tư bản và thực dân Pháp xâm lược. Tư bản<br />
1950, hai tàu Mỹ không kèn không trống Pháp v tư sản mại bản là kẻ thù dân tộc và<br />
cút khỏi bến cảng Sài Gòn [6, tr.371]. đồng thời là kẻ thù của giai cấp công nhân<br />
Như vậy, công nhân cảng và nhân dân Sài Gòn-Chợ Lớn nói chung, công nhân<br />
Sài Gòn là những ngườ đã đ đầu trong Cảng Sài Gòn nói riêng. Cuộ đấu tranh<br />
cuộ đấu tranh chống can thiệp Mỹ và của độ ngũ ông nhân Cảng Sài Gòn diễn<br />
ngày 19-3-1950 trở thành ngày toàn quốc ra không chỉ vì quyền lợi giai cấp mà còn<br />
chống Mỹ của dân tộc Việt Nam! vì các tầng lớp, giai cấp cần lao Sài Gòn-<br />
Trang sử đấu tranh của công nhân bến Chợ Lớn dưới thời Pháp thuộc.<br />
cảng Sài Gòn còn ghi dấu những cuộc biểu Sự kiện ngườ thanh n ên yêu nước<br />
tình của công nhân bến cảng Khánh Hội kỷ Nguyễn Tất Thành rời bến cảng Sài Gòn,<br />
niệm ngày Quốc tế Lao động 1/5/1950 và ra đ tìm đường cứu nước (5-6-1911) trở<br />
ngày sinh nhật Bác Hồ 19-5-1950. thành mốc son, mở ra g a đoạn đấu tranh<br />
3. Kết luận theo on đường cách mạng vô sản của giai<br />
Thự dân Pháp đã sớm cho mở cửa lại cấp công nhân Việt Nam, công nhân Sài<br />
Cảng Sài Gòn từ cuối thế kỷ XIX để phục Gòn nói chung và công nhân Cảng Sài Gòn<br />
vụ cho mụ t êu xâm lượ , bình định Việt nói riêng.<br />
Nam. Cảng Sài Gòn trở thành công cụ Phong tr o đấu tranh của những người<br />
quan trọng của nh nước thự dân v tư công nhân bến cảng Sài Gòn đã góp phần<br />
bản Pháp trong quá trình xâm lược Sài Gòn tạo nên truyền thống đấu tranh cách mạng<br />
(1859-1860), tiến hành các cuộc khai thác hào hùng của giai cấp công nhân Sài Gòn-<br />
thuộ địa (1897-1929) và trở lại xâm lược Chợ Lớn, đóng góp vào thành công của sự<br />
Việt Nam (1945-1954). nghiệp đấu tranh g nh độc lập.<br />
<br />
20<br />
Nghiên cứu về phong tr o đấu tranh 11. Nguyễn Đứ H a (2010), “ áng tạo của Xứ<br />
của công nhân Cảng Sài Gòn góp phần ủy Nam Kỳ trong chuẩn bị lự lượng và<br />
đánh g á đúng hơn vị trí của độ ngũ ông chớp thờ ơ lãnh đạo khở nghĩa g nh<br />
chính quyền ở Sài G n tháng Tám 1945”,<br />
nhân cảng trong kinh tế thương mại, ũng<br />
Cách mạng tháng Tám ở Nam B , Nxb<br />
như va tr to lớn của họ trong cuộ đấu ĐH P TP.HCM, tr.298.<br />
tranh yêu nướ v o g a đoạn lịch sử này. 12. Nguyễn Đức Hòa (2016), Giáo trình Lịch sử<br />
Việt Nam từ 1945 đến 1975, Nxb Giáo dục<br />
TÀI LIỆU THAM KHẢO Việt Nam, Hà Nội.<br />
1. Annuaire des États Associétes 1952, Paris, 13. Đ nh Xuân Lâm, hủ biên, (2003), Đại<br />
1953. ương Lịch sử Việt Nam, Tập 2, Nxb Giáo<br />
2. Ban Lịch sử Cận hiện đại Việt Nam thuộc dục, Hà Nội.<br />
Viện sử học Việt Nam (1974), M t số vấn 14. Charles Lemire (1870), La Cochinchine<br />
đề giai cấp công nhân Việt Nam, Nxb Lao francais, Royaume de Cambodge, Paris.<br />
động, Hà Nội. 15. Hồ Chí Minh (1980), Hồ Chí Minh toàn tập,<br />
3. Cảng Sài Gòn quá trình hình thành và phát tập 1, NXB Sự thật Hà Nội.<br />
triển, Nxb Trẻ, Tp.HCM, 2008.<br />
4. Đảng Bộ Đảng Cộng sản Việt Nam Quận 4 16. Trần Thục Nga và nhiều tác giả (1987), Lịch sử<br />
(2000), Quận 4 Thành phố Hồ Chí Minh Việt Nam 1945 - 1975, Nxb Giáo dục, Hà Nội.<br />
mản đấ on ngư i và truyền thống, Nxb 17. Phủ Thống đốc Nam Kỳ, Hồ sơ 333, bản số<br />
Trẻ, Tp.HCM. 2, Phông Phủ Thống đốc Nam Kỳ, Trung<br />
5. Trần Văn u (1958), Giai cấp công nhân tâm Lưu trữ Quốc gia II.<br />
Việt Nam, Nxb Sự thật, Hà Nội.<br />
6. Trần Văn u (1987), Địa í văn óa 18. Nguyễn Phan Quang (1998), Gó êm ư<br />
Thành phố Hồ Chí Minh, Tập 1: Lịch sử, liệu Sài Gòn-G a Định (1859-1945), Nxb<br />
Nxb Thành phố Hồ Chí Minh. Trẻ, Tp.HCM.<br />
7. ouvernement énéral de L’Indo h ne 19. Lê Văn ơn (2008), “Từ phong trào Công<br />
(1911), Navigation de Port de Commerce de hộ đỏ đến tổ chứ Đảng đầu tiên ở Cảng<br />
Saigon, Narives presents sur rade, le 3 Juin n”, Cảng Sài Gòn quá trình hình<br />
1911, Trung tâm Lưu trữ Quốc gia II. thành và phát triển, Nxb Trẻ, Tp.HCM.<br />
8. Charles Fourniau (1970), Ho Chi Minh,<br />
20. “Tham luận của đại biểu Đông Dương tại<br />
notre camarade, Introduction historique,<br />
Đại hội lần thứ 2 Quốc tế Cộng sản”,<br />
Éditions Sociales, Paris.<br />
17/8/1928, Tạp chí Học tập, số (2), 1961.<br />
9. Nguyễn Đắc Hiền (1990), Cụ Phó bảng<br />
Nguyễn Sinh Sắc, Sở VHTT Đồng Tháp. 21. Trần Dân Tiên (1969), Những mẩu chuyện<br />
10. Ngô Văn H a, Dương K nh Quốc (1978), về đ i hoạ đ ng của Hồ Chủ tịch, Nxb Văn<br />
Giai cấp công nhân Việt Nam những năm học, Hà Nội.<br />
rước khi thành lậ Đảng, Nxb Lao động, 22. Tư l ệu Phòng truyền thống Cảng Sài Gòn,<br />
Hà Nội. 2008.<br />
<br />
<br />
Ngày nhận bài: 01/10/2016 Biên tập xong: 15/11/2016 Duyệt đăng: 20/11/2016<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
21<br />