Đạo đức truyền thống ở Việt Nam hiện nay mấy vấn đề lý luận và thực tiễn

ĐẠO ĐỨC TRUYỀN THỐNG Ở VIỆT NAM HIỆN NAY<br /> MẤY VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN<br /> <br /> TRẦN CHÍ MỸ<br /> NCS, CBGD Trường ĐHKHXH &NV TPHCM<br /> <br /> Cơ chế thị trường, hội nhập quốc tế và công cuộc công nghiệp hoá, <br /> hiện đại hoá (CNH, HĐH)  ở  Việt Nam hiện nay đang là những nhân tố <br /> mới tác động mạnh mẽ  đến đạo đức truyền thống của dân tộc, tạo nên <br /> những biến đổi dữ dội và nhanh chóng trong lĩnh vực này.<br /> Những tác động và biến đổi đó có mặt tích cực và tiêu cực của nó. <br /> Chúng ta không thể không nhìn nhận và thích ứng với những mặt tích cực  <br /> và tiêu cực của những tác động và biến đổi đó. Thái độ  hư  vô chủ  nghĩa <br /> hoặc khư  khư  giữ  lấy mọi giá trị  đạo đức truyền thống đều bất lợi đối  <br /> với sự tiến bộ của đạo đức lẫn kinh tế, xã hội.<br /> 1. Đạo đức xã hội, cái thiện, cái ác nơi con người không phải thiên  <br /> định, bẩm sinh, bất biến mà là một hiện tượng lịch sử, nảy sinh trong đời  <br /> sống xã hội, phản ánh các quan hệ  xã hội, do đó biến đổi cùng với sự <br /> biến đổi của xã hội.<br /> Nguyên nhân sâu xa của sự biến đổi đời sống xã hội, trong đó có đời <br /> sống đạo đức là những nhân tố thuộc về đời sống vật chất, thuộc về kinh  <br /> tế. C. Mác đã chỉ ra rằng: “Tôn giáo, gia đình, nhà nước, pháp quyền, đạo  <br /> đức, khoa học, nghệ thuật… chỉ là những hình thức đặc thù của sản xuất  <br /> và phục tùng quy luật chung của sản xuất” (1). Tục ngữ Việt Nam có câu <br /> “Có thực mới vực được đạo”. Lại cũng có câu “đói cho sạch, rách cho  <br /> thơm” –đây là một lời khuyên, một lời căn dặn kèm theo một sự  đòi hỏi  <br /> đối với con người rằng điều kiện vật chất kinh tế có khó khăn, thiếu thốn  <br /> cũng phải sống có văn hoá, có đạo đức chứ không phải đói là sạch, rách là <br /> thơm. Đó là chưa kể phải đề phòng “Bần cùng sinh đạo tặc”. <br /> Tuy nhiên, kinh tế  không quyết định một cách máy móc đối với đạo <br /> đức. Kinh tế  phát triển, mức sống cao không tự  nhiện đem đến một nền  <br /> đạo đức tốt đẹp. Nhiều nước tư bản phát triển, có trình độ  văn minh vật  <br /> chất và mức sống cao nhưng theo nhận xét của chính những người trong <br /> cuộc thì: “Trong các nền văn minh gọi là phát triển của chúng ta, tồn tại  <br /> một tình trạng kém phát triển thảm hại về  văn hoá, trí não, đạo đức và <br /> tình người” (2).<br /> 2. Sự biến đổi tích cực hay tiêu cực của đạo đức vừa phụ thuộc một <br /> cách quyết định vào cơ  sở  kinh tế  vừa phụ  thuộc vào một loạt nhân tố <br /> khác, tuy không phải là quyết định như: chính trị  (định hướng, chính trị, <br /> nhà nước, pháp luật); truyền thống văn hoá, lịch sử, giáo dục, phong tục,  <br /> tín ngưỡng…  Ở đây cần nhắc lại ý kiến của Ph. Angghen phê phán chủ <br /> nghĩa duy kinh tế trong thời đại của ông (3). Về phần mình, Ph. Angghen  <br /> cũng đã nhìn nhận rằng: “Mác và tôi, một phần nào, phải chịu trách nhiệm <br /> về  việc những anh em trẻ  đôi khi nhấn mạnh quá mức vào mặt kinh tế. <br /> Đối với kẻ thù, chúng tôi phải nhấn mạnh nguyên lý chủ yếu mà họ phủ <br /> nhận, và chúng tôi cũng ít có thì giờ, có địa điểm và cơ  hội để  mang lại  <br /> một vị trí xứng đáng cho những nhân tố khác tham gia vào sự tác động qua <br /> lại đó” (4).<br /> 3. Ở Việt Nam hiện nay, sự nghiệp CNH, HĐH, cơ chế thị trường và <br /> hội nhập vào thế giới đương đại, bên cạnh những tác động tích cực, cũng <br /> đã bộc lộ mặt trái của nó, ảnh hưởng tiêu cực đến đạo đức truyền thống <br /> của dân tộc.<br /> Sự  tính toán đơn thuần về  đồng tiền và lợi nhuận lắm lúc gạt bỏ <br /> những điều lương thiện, chân chính và đạo nghĩa. Khi tiền được sùng bái <br /> và tôn thờ  thì nó sẽ  trở  thành một lực lượng có tác dụng xuyên tạc phổ <br /> biến “những cá tính” (5) và “những liên hệ  xã hội” (6). Tiền càng được <br /> tôn sùng bao nhiêu thì sức mạnh xuyên tạc bản chất con người của nó  <br /> càng trở nên vô hạn, khó lường và đáng sợ bấy nhiêu. Nó làm “lẫn lộn và  <br /> thay đổi mọi sự vật” (7).<br /> Đại thi hào Anh Uyliam Sếcxpia đã viết trong vở  kịch “Ti –môn  ở <br /> Aten” rằng: <br /> “Ở đây có vàng là đủ để làm đen thành trắng, <br /> Xấu thành đẹp, mọi tội lỗi thành công lý, <br /> Mọi cái thấp hèn thành cao quý, <br /> Kẻ hèn nhát thành dũng sĩ <br /> Và người già thành trẻ và tươi” (8).<br /> Sống trong một xã hội kinh tế  hàng hoá chưa phát triển, đại thi hào <br /> Việt Nam Nguyễn Du cũng đã nhạy cảm thấy trước:<br /> “Trong tay sẵn có đồng tiền<br /> Dẫu lòng đổi trắng thay đen khó gì”.<br /> Hội nhập quốc tế là cơ hội để tranh thủ những khả năng vật chất kỹ <br /> thuật, công nghệ, những kinh nghiệm và tri thức hiện đại đang rất cần <br /> thiết cho sự phát triển đất nước. Mặt khác không thể bỏ qua là cả những <br /> căn bệnh phương tây, những phản giá trị cũng nhân cơ hội này mà lây lan, <br /> đột nhập vào đời sống tinh thần của nhân dân ta, phá hoại đạo đức, thuần <br /> phong mỹ  tục của dân tộc. Cũng về  mặt này, chúng ta không bao giờ <br /> được quên rằng, trên thế  giới hiện nay đang có những thế  lực nuôi tham <br /> vọng nhất thể hoá, toàn cầu hoá tư bản chủ nghĩa, họ muốn áp đặt những  <br /> giá trị riêng của họ lên cả toàn cầu. Quên điều đó là ngây thơ về chính trị <br /> và trong thực tiễn không tránh khỏi phải trả giá đắt.<br /> Nhớ  lại 150 năm trước, trong “Tuyên ngôn của Đảng Cộng sản”, C. <br /> Mác – Ph.Angghen đã dự báo: “Nhờ cải tiến mau chóng công cụ sản xuất  <br /> và làm cho các phương tiện giao thông trở nên vô cùng tiện lợi, giai cấp tư <br /> sản lôi cuốn đến cả  những dân tộc dã man nhất vào trào lưu văn minh.  <br /> Giá rẻ của những sản phẩm của giai cấp  ấy là trọng pháo bắn thủng tất  <br /> cả những bức vạn lý trường thành và buộc những người dã man bài ngoại  <br /> một cách ngoan cường nhất cũng phải hàng phục. Nó buộc tất cả các dân  <br /> tộc phải thực hành phương thức sản xuất tư  sản, nếu không sẽ  bị  tiêu <br /> diệt. Nó buộc các dân tộc phải du nhập cái gọi là văn minh, nghĩa là phải  <br /> trở thành tư sản. Nói tóm lại, nó tạo ra cho nó một thế giới theo hình ảnh <br /> của nó” (9).<br /> So với chủ nghĩa tư bản cổ điển, chủ nghĩa tư bản hiện đại có nhiều <br /> phương tiện tối tân hơn để  thực hiện tham vọng đó, có điều làm được  <br /> hay không, quyết định không phải ở bản thân nó. <br /> Quá trình CNH, HĐH là một tất yếu để  đưa đất nước thoát khỏi <br /> nghèo nàn lạc hậu. Tuy nhiên, những tác động tiêu cực của nó đối với đạo  <br /> đức truyền thống của dân tộc cũng không nhỏ. Đó là tình trạng nghèo nàn <br /> và xấu đi của các quan hệ  con người, bao gồm quan hệ  giữa con người  <br /> với con người và quan hệ giữa con người với thiên nhiên.<br /> Tóm lại, xét từ góc độ đạo đức, cơ chế thị trường, hội nhập quốc tế, <br /> CNH, HĐH đều có mặt tích cực và tiêu cực của nó.<br /> Vậy đạo đức truyền thống của dân tộc phải được xử lý như thế nào <br /> để cho nó trở thành đôi cánh chứ  không phải gánh nặng với sự phát triển <br /> của đất nước theo định hướng XHCN? Chúng tôi hiểu, phạm vi vấn đề <br /> đặt ra là hết sức rộng lớn. Trong giới hạn khả năng và sức lực của mình, <br /> chúng tôi chỉ có thể giải trình một số khía cạnh của vấn đề  bằng một số <br /> giải pháp mà thực tiễn mấy năm qua đòi hỏi và gợi ý:<br /> ­Phân tích tình hình xã hội, xác định các giá trị đạo đức truyền thống <br /> và hệ giá trị đạo đức mới để xây dựng, để thực hiện.<br /> Mỗi khi hoàn cảnh lịch sử, cơ  sở  kinh tế  – xã hội và hệ  tư  tưởng <br /> thay đổi thì đạo đức truyền thống cũng có những biến đổi, vừa có mặt kế <br /> thừa và phát triển, có mặt đào thải và loại bỏ, vừa có sự hình thành những  <br /> giá trị đạo đức mới.<br />  Những cái gì có thể kế thừa và phát triển, cái gì cần phải thải loại?  <br /> Những giá trị  đạo đức mới cần xây dựng là gì? Thực tế  cho thấy không <br /> phải bất kỳ  ai, lúc nào cũng có thể  nhận biết và xử  lý đúng đắn những <br /> vấn đề đó. Một số  người này thì dựa vào chuẩn mực cũ kỹ  của đạo đức  <br /> truyền thống để  cổ  vũ một mô thức  ứng xử  lỗit hời, hoặc để  phê phán <br /> không chỉ những hiện tượng tiêu cực mà cả những cái mới không chịu gò  <br /> vào khuôn mẫu cổ xưa. Một số người khác thì coi những chuẩn mực đạo <br /> đức truyền thống là thủ phạm của tình trạng đói nghèo và lạc hậu của đất <br /> nước… Hàng loạt cái mới trong  đời sống tinh thần của xã hội xuất hiện <br /> từ  quan hệ  nội sinh và từ  con đường du nhập, trong đó có cả  giá trị  và <br /> phản giá trị. Cái thiện, cái ác, cái đẹp, cái xấu nhiều nơi, nhiều lúc như <br /> vàng thau lẫn lộn. Tình hình đó làm cho việc lựa chọn các giá trị, các <br /> chuẩn mực đạo đức đích thực để mong muốn, để noi theo đối với mỗi cá <br /> nhân, gia đình, mỗi tập thể và cộng đồng đang rất khó khăn, lúng túng. Đã <br /> có không ít trường hợp nhầm lẫn một cách khôi hài và tội nghiệp: vứt bỏ <br /> viên ngọc  để  nhặt  lấy hòn sỏi; phỉ  báng các giá trị  truyền thống,  ôm <br /> choàng lấy những giá trị lai căng từ phương Tây.<br /> Do đó, xác định các giá trị đạo đức truyền thống và hệ giá trị đạo đức <br /> mới để xây dựng, để thực hiện là một việc rất quan trọng và rất cần thiết  <br /> để lấy đó làm kim chỉ nam cho mọi hoạt động và mọi quan hệ con người, <br /> làm tiêu điểm để  các tầng lớp nhân dân theo đó mà gióng hướng, mà <br /> không đi lạc, phân biệt thiện ác, tốt xấu…, để  mọi người tự  xác định <br /> đúng thái độ và hành vi của mình trước mọi diễn biến của cuộc sống.<br /> ­Tăng cường triệt để  vai trò của nhà nước trong việc tạo điều kiện <br /> giảm thiểu những biến đổi tiêu cực, thúc đẩy và phát huy những biến đổi <br /> tích cực của đạo đức.<br /> Cơ  chế  thị  trường, hội nhập quốc tế  là một tất yếu mang tính thời <br /> đại. Nhưng cũng phải thấy rằng đó là một quá trình đầy mâu thuẫn phức <br /> tạp.  Ơ  Việt Nam, mâu thuẫn bao trùm là mâu thuẫn giữa khuynh hướng  <br /> tự  giá đi lên chủ nghĩa xã hội và khuynh hướng tự  phát đi theo chủ  nghĩa  <br /> tư bản. Hai khuynh hướng này tồn tại đan xen, tác động và đấu tranh lẫn <br /> nhau hết sức phức tạp, quyết liệt trên mọi lĩnh vực và trong mọi phạm vi <br /> của cuộc sống con người. Dựa vào quyền lực và thực lực của mình, Nhà <br /> nước sử  dụng những biện pháp thích hợp để  điều tiết các lợi ích và các  <br /> quan hệ lợi ích để hạn chế, ngăn chặn sự phân hoá quá mức dẫn đến tình <br /> trạng đối kháng, xung đột lợi ích trong xã hội. Cần lưu ý rằng, địa hạt mà <br /> đạo đức biểu hiện ra không chỉ   ở  chỗ  giải quyết các lợi ích mà còn và  <br /> quan trọng hơn là  ở  chỗ  giải quyết các quan hệ  lợi ích. Sự  thống nhất <br /> trong tính đa dạng của các lợi ích do sự điều tiết của Nhà nước tạo nên sẽ <br /> là cơ sở kinh tế – xã hội cho sự hình thành đạo đức mới. Mặt khác, pháp  <br /> luật của Nhà nước là chỗ dựa của đạo đức trong việc điều chỉnh hành vi <br /> con người trong quan hệ  với người khác, với cộng đồng xã hội và với  <br /> thiên nhiên. Đạo đức có kết hợp được với pháp luật mới có thể  giúp con  <br /> người không chỉ phân biệt được mà còn đấu tranh cho cái thiện, cái ác, cái <br /> tốt, cái đẹp thắng cái xấu. Hoàn thiện và thực thi pháp luật của Nhà nước  <br /> là điều kiện quan trọng đảm bảo cho kinh tế và đạo đức vận động và phát  <br /> triển theo định hướng đã được xác định.<br /> ­Coi trọng và tăng cường giáo dục đạo đức trong toàn xã hội nhằm <br /> thúc đẩy một cách tự giác sự hình thành, phát triển và hoàn thiện dần của  <br /> đạo đức mới.<br /> Thực tế cuộc sống đã xác nhận rằng sự tăng lên của cải vật chất và <br /> dịch vụ  không phải bao giờ  cũng hỗ  trợ  cho sự  phát triển và hoàn thiện <br /> của đạo đức. Việc trang bị  thêm của cải vật chất mà không đi đôi với  <br /> việc trang bị  ý thức đạo đức thì những của cải vật chất được trang bị <br /> thêm đó nhiều khi lại trở  thành nguyên nhân của sự  phá phách đời sống <br /> tinh thần của con người, làm tổn hại tư  chất và đạo đức của nó. Không  <br /> phải cứ  giàu lên thì đạo đức thoái hoá cũng không phải cứ  nghèo đói là  <br /> đạo đức trong sáng. Đạo đức có tính chủ  động tương đối trong những <br /> phạm vi nhất định. Trong cùng một môi trường xã hội nhưng có người, có <br /> gia đình thì giữ được nền nếp luân lý của mình; có người, có gia đình lại  <br /> không giữ được. Giữ được hay không, điều đó tuỳ thuộc rất lớn vào giáo <br /> dục nói chung, giáo dục đạo đức nói riêng.<br /> Tính năng động, sự  khôn ngoan, những nỗ  lực ý chí của con người <br /> được khơi dậy bởi cơ  chế  kinh tế mới, bởi giao lưu quốc tế nếu không <br /> được sự  soi sáng bởi lương tâm và trách nhiệm đạo đức thì chúng không <br /> còn   là   biểu   hiện   của   năng   lực   bản   chất   người   nữa   mà   chỉ   là   những  <br /> phương tiện và tác nhân kích thích cho những thói xấu đạo đức nảy sinh: <br /> lừa đảo, trộm cướp, tham nhũng…<br /> Giáo dục đạo đức góp phần trực tiếp vào việc đánh thức lương tâm, <br /> tạo ra một hành lang trách nhiệm đạo đức cho hoạt động năng động của <br /> mỗi con người , biến ý chí nỗ lực, sự khôn ngoan của họ thành sức mạnh <br /> sáng tạo xã hội mới nhân đạo và nhân văn. Đạo đức là nét cơ bản của tính <br /> người. Giáo dục đạo đức góp phẩn làm cho con người mang tính người  <br /> nhiều hơn. Ơ con người thì :<br /> “Hiền dữ phải đâu là tính sẵn<br /> Phần nhiều do giáo dục mà nên”.<br />  (Hồ Chí Minh)<br /> ­Giữ  vững định hướng xã hội chủ  nghĩa trong mọi mặt đời sống và <br /> hoạt động xã hội.<br /> Chủ nghĩa tư bản có cách đặt vấn đề và cách giải quyết vấn đề đạo  <br /> đức của họ. Song, không thể có một nền đạo đức cao đẹp trong xã hội bị <br /> thống trị  bởi các luật của lợi nhuận, của quan hệ  “Trả  tiền ngay không  <br /> tình không nghĩa”.<br /> Anbe Anhxtanh, nhà bác học vĩ đại của thế  kỷ  XX sống  ở  chính <br /> nước tư  bản phát triển nhất, trước khi qua đời đã viết những dòng tâm <br /> huyết: “Theo tôi, chính sự què quặt của các cá nhân là điều xấu nhất trong <br /> các tai hoạ  của chủ  nghĩa tư  bản… Tôi tin chắc chỉ  có một cách loại bỏ <br /> những tai hoạ  nghiêm trọng  ấy là thiết lập một nền kinh tế  xã hội chủ <br /> nghĩa kèm theo một hệ thống giáo dục nhằm vào những mục tiêu xã hội” <br /> (10).<br /> Định hướng xã hội chủ nghĩa là đạo đức, là một bảo đảm đạo đức. <br /> Chủ nghĩa cộng sản trong bản chất của nó như C. Mác nói, là: “Chủ nghĩa <br /> nhân đạo hiện thực”. Xử lý những vấn đề đạo đức con người trong xã hội <br /> hiện đại trước sau vẫn là sứ mệnh của Chủ nghĩa xã hội.<br /> <br /> THE CURRENT TRADITIONAL MORALS IN VIETNAM – SOME <br /> LOGICAL AND PRACTICAL ISSUES<br /> TRAN CHI MY<br /> Industrialization   and   modernisation   process   basically   disagrees   with <br /> traditional societies. The process demands new institutions and values. The <br /> change of economic model also changes moral standards.   This is normal. <br /> But what is the best? There has been no correct answer in time. Many cases <br /> have tried to restore the old values or idolize foreign ones pitifully.<br /> Strongly based on the the traditional moral values, profound analysis of <br /> the present and orentation of the future to identify and establish the values <br /> and moral standards of both today and tomorrow are what should and can be <br /> done immediately.<br /> CHÚ THÍCH: <br /> (1)C.Mác: Bản thảo kinh tế  triết học năm 1844. Nxb Sự  thật, Hà  <br /> Nội, 1962, tr 129.<br /> (1)Richard Bergeron: Phản phát triển, cái giá phải trả  của chủ  nghĩa <br /> tự do, Nxb chính trị quốc gia, Hà Nội, 1995, tr338.<br /> (3)Xem:C.Mác­ Ph. Ăngghen: Tuyển tập, T VI, Nxb Sự thật, Hà Nội <br /> 1984, tr 726­727.<br />  (4) C.Mác­Ph. Ang­ghen: Sđđ, T VI, tr 729.<br /> (5), (6), (7) C. Mác: Bản thảo kinh tế  triết học năm 1844, NXb Sự <br /> thật, Hà Nội, 1962, tr 182.<br /> (8) Dẫn theo C. Mác: Sđd, tr 177.<br /> (9) C.Mác­ Ph. Ăngghen: Tuyển tập, T I, tr 546.<br /> (10) Dẫn theo Vũ Đình Cự: Hệ thống công nghệ  mới và xu thế  thời <br /> đại, trong Tài liệu tham khảo, Trung tâm thông tin công   tác tư  tưởng <br /> Trung ương tại TP. Hồ Chí Minh ấn hành, 1996, tr 19.<br />