Đề cương bài giảng kinh tế thương mại đại cương

Chia sẻ: Xnbcvxc Cvnvc | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:61

Thêm vào BST

Báo xấu

196
lượt xem 34
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Về mặt lịch sử, kinh tế loài người đã trải qua hai quá trình là Kinh tế tự nhiên và kinh tế hàng hóa. Xã hội loài người bắt đầu bằng kinh tế tự nhiên. Trong nền kinh tế tự nhiên con người sản xuất ra các sản phẩm với mục đích phục vụ cho nhu cầu của bản thân họ,vì thế chưa có trao đổi hàng hóa và dịch vụ....

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Đề cương bài giảng kinh tế thương mại đại cương

Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O TR¦êNG §¹I HäC TH¦¥NG M¹I Bé m«n kinh tÕ th¬ng m¹i --------***------- §Ò C¦¥NG BµI GI¶NG KINH TÕ TH¦¥NG M¹I §¹I C¦¥NG 1
Hµ néi th¸ng 2/2006 Bé GI¸O DôC Vµ §µO T¹O TR¦êNG §¹I HäC TH¦¥NG M¹I Bé m«n kinh tÕ th¬ng m¹i --------***------- §Ò C¦¥NG BµI GI¶NG KINH TÕ TH¦¥NG M¹I §¹I C¦¥NG Chñ biªn: TS. Ng« Xu©n B×nh Nh÷ng ngêi tham gia biªn so¹n: TS. Ng« Xu©n B×nh TS. Th©n Danh Phóc TS. Hµ V¨n Sù 2
Hµ néi th¸ng 2/2006 Ch¬ng 1: ch¬ng më ®Çu 1.1. B¶n chÊt kinh tÕ cña th¬ng m¹i 1.1.1. LÞch sö vÒ sù ra ®êi cña th¬ng m¹i Th¬ng m¹i lµ mét ph¹m trï kinh tÕ ra ®êi vµ tån t¹i g¾n liÒn víi sù ra ®êi vµ tån t¹i cña Kinh tÕ hµng hãa. VÒ mÆt lÞch sö, kinh tÕ loµi ngêi ®· tr¶i qua hai qu¸ tr×nh lµ Kinh tÕ tù nhiªn vµ kinh tÕ hµng hãa. X· héi loµi ngêi b¾t ®Çu b»ng kinh tÕ tù nhiªn. Trong nÒn kinh tÕ tù nhiªn con ngêi s¶n xuÊt ra c¸c s¶n phÈm víi môc ®Ých phôc vô cho nhu cÇu cña b¶n th©n hä,v× thÕ cha cã trao ®æi hµng hãa vµ dÞch vô. Trao ®æi hµng hãa chØ xuÊt hiÖn trong nÒn kinh tÕ hµng hãa khi ph©n c«ng lao ®éng x· héi ®· t¬ng ®èi ph¸t triÓn vµ chÕ ®é t h÷u h×nh thµnh. Trong lÞch sö ph¸t triÓn loµi ngêi trao ®æi hµng hãa xuÊt hiÖn vµo giai ®o¹n cuèi cña x· héi céng ®ång nguyªn thñy vµ thêi kú ®Çu cña chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ. Lóc ®Çu trao ®æi mang tÝnh ngÉu nhiªn vµ ®îc tiÕn hµnh trùc tiÕp theo h×nh thøc hµng ®æi hµng (H-H’). Khi x· héi xuÊt hiÖn tiÒn tÖ th× tõ ®ã trao ®æi ®îc tiÕn hµnh th«ng qua m«i giíi cña tiÕn tÖ (H - T - H’) vµ lu th«ng hµng hãa ra ®êi. Lu th«ng hµng hãa lµ h×nh th¸i ph¸t triÓn cña trao ®æi hµng hãa, ®ã lµ sù trao ®æi hµng hãa th«ng qua m«i giíi cña tiÒn tÖ. Lu th«ng hµng hãa ra ®êi lµm cho qu¸ tr×nh mua b¸n trao ®æi dÔ dµng h¬n, thuËn tiÖn , më réng h¬n vÒ kh«ng gian vµ thêi gian. Nã ®· thóc ®Èy m¹nh mÏ sù ph¸t triÓn cña trao ®æi vµ ®a ®Õn sù phñ ®Þnh trao ®æi hµng hãa trùc tiÕp. Tuy nhiªn sù t¸ch rêi gi÷a qu¸ tr×nh mua b¸n còng lµm xuÊt hiÖn mÇm mèng cña m©u thuÉn gi÷a s¶n xuÊt vµ tiªu dïng. Do vËy còng lµm n¶y sinh nh÷ng ®iÒu kiÖn dÉn tíi khñng ho¶ng s¶n xuÊt vµ tiªu thô. 3
Trong trao ®æi hµng hãa trùc tiÕp vµ lu th«ng hµng hãa, chñ thÓ cña ho¹t ®éng trao ®æi lµ nh÷ng ngêi s¶n xuÊt vµ nh÷ng ngêi tiªu dïng, kh«ng cã sù tham gia cña nh÷ng ngêi trung gian (th¬ng nh©n) . Môc ®Ých cña ho¹t ®éng trao ®æi lµ gi¸ trÞ sö dông. Sù ph¸t triÓn ngµy cµng cao cña ph©n c«ng lao ®éng x· héi ®· làm xuÊt hiÖn mét tÇng líp x· héi míi, ®ã lµ nh÷ng ngêi th¬ng gia. Kh¸c víi nh÷ng ngêi s¶n xuÊt trùc tiÕp vµ nh÷ng ngêi tiªu dïng trùc tiÕp, th¬ng gia bá tiÒn ra mua hµng hãa cña nh÷ng ngêi s¶n xuÊt, sau ®ã b¸n l¹i ®Ó kiÕm lêi trong ho¹t ®éng bu«n b¸n. Ho¹t ®éng kinh tÕ cña nh÷ng ngêi th¬ng gia th«ng qua mua b¸n ®Ó kiÕm lêi chÝnh lµ ho¹t ®éng th¬ng m¹i (T - H - T'). Kh¸c víi trao ®æi hµng hãa trùc tiÕp vµ lu th«ng hµng hãa, ho¹t ®éng th- ¬ng m¹i b¾t ®Çu b»ng tiÒn víi hµnh vi mua vµ kÕt thóc còng b»ng tiÒn víi hµnh vi b¸n. môc ®Ých cña ho¹t ®éng th¬ng m¹i kh«ng ph¶i lµ gi¸ trÞ sö dông mµ lµ gi¸ trÞ cô thÓ lµ nh»m vµo lîi nhuËn. Lu th«ng hµng hãa ra ®êi ®· phñ ®Þnh trao ®æi hµng hãa trùc tiÕp, ngîc l¹i th¬ng m¹i ra ®êi kh«ng ®a ®Õn sù phñ ®Þnh lu th«ng mµ tr¸i l¹i nã lµm cho lu th«ng hµng hãa ph¸t triÓn ë mét tr×nh ®é cao h¬n. Nh vËy, sù xuÊt hiÖn cña ho¹t ®éng th¬ng m¹i g¾n liÒn víi sù xuÊt hiÖn cña th¬ng gia. VÒ lÞch sö, nh÷ng ngêi th¬ng gia xuÊt hiÖn vµo cuèi chÕ ®é c«ng x· nguyªn thñy vµ ®Çu chÕ ®é phong kiÕn Nh÷ng ho¹t ®éng th¬ng m¹i lóc ®Çu chØ giíi h¹n chñ yÕu trong lÜnh vùc trao ®æi c¸c s¶n phÈm h÷u h×nh (th¬ng m¹i hµng hãa ), sau ®ã ®îc më réng sang c¸c s¶n phÈm v« h×nh (th¬ng m¹i dÞch vô), vµ trong nÒn kinh tÕ hiÖn ®¹i, th¬ng m¹i cßn liªn quan rÊt chÆt chÏ víi c¸c ho¹t ®éng ®Çu t vµ së h÷u trÝ tuÖ. Nh÷ng ngêi th¬ng gia ngµy cµng ®«ng trong x· héi nh lµ kÕt qu¶ tÊt yÕu cña qu¸ tr×nh ph©n c«ng lao ®éng x· héi ngµy cµng më réng vµ chuyªn s©u . Khi ®ã, mét bé phËn lao ®éng x· héi t¸ch khái s¶n xuÊt, ®éc lËp víi s¶n xuÊt, chuyªn lµm chøc n¨ng lu th«ng làm xuÊt hiÖn mét ngµnh kinh tÕ míi ®ã lµ ngµnh Th¬ng m¹i. Ngµnh th¬ng m¹i ra ®êi nh lµ kÕt qu¶ tÊt yÕu cña sù ph¸t triÓn trao ®æi vµ ph©n c«ng lao ®éng x· héi. Ph©n c«ng lao ®éng lÇn thø nhÊt b»ng viÖc t¸ch ch¨n nu«i ra khái trång trät ®· thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña trao ®æi vµ tiÒn tÖ xuÊt hiÖn trong giai ®o¹n nµy. Ph©n c«ng lao ®éng lÇn thø hai b»ng viÖc t¸ch thñ c«ng nghiÖp khái n«ng nghiÖp, s¶n xuÊt hµng hãa h×nh thµnh. 4
Ph©n c«ng lao ®éng lÇn thø ba víi viÖc t¸ch riªng chøc n¨ng tiªu thô khái chøc n¨ng s¶n xuÊt, ®· lµm xuÊt hiÖn mét ngµnh kinh tÕ chuyªn lµm chøc n¨ng trao ®æi, mua b¸n nh»m vµo môc ®Ých kiÕm lêi trong nÒn kinh tÕ ®ã lµ ngµnh th¬ng m¹i. Ph©n c«ng lao ®éng x· héi vÉn tiÕp tôc ph¸t triÓn vµ t¹o ra nhiÒu ngµnh míi. Trong lÜnh vùc th¬ng m¹i, ngoµi ngµnh ph©n phèi lµ ngµnh chuyªn cung cÊp c¸c dÞch vô mua b¸n hµng hãa h÷u h×nh gåm b¸n bu«n vµ b¸n lÎ, cßn cã c¸c ngµnh th¬ng m¹i dÞch vô chuyªn ®¶m nhËn viÖc cung øng dÞch vô cho thÞ trêng th«ng qua c¸c ho¹t ®éng th¬ng m¹i v× môc ®Ých lîi nhuËn (hiÖn nay theo ph©n lo¹i cña WTO, lÜnh vùc th¬ng m¹i dÞch vô ®îc ph©n thµnh 12 ngµnh, trong ®ã cã 155 tiÓu ngµnh dÞch vô kh¸c nhau). Ngµnh th¬ng m¹i ra ®êi võa lµ sù tiÕn bé cña lÞch sö, võa lµ ®iÒu kiÖn thóc ®Èy sù ph¸t triÓn mét bíc cao h¬n n÷a cña s¶n xuÊt hµng hãa. S¶n xuÊt hµng hãa vµ lu th«ng hµng hãa lµ 2 yÕu tè c¬ b¶n hîp thµnh Kinh tÕ hµng hãa. Kinh tÕ hµng hãa tÊt nhiªn s¶n sinh vµ h×nh thµnh thÞ trêng. V× thÕ, nãi tíi th¬ng m¹i, nãi ®Õn kinh tÕ hµng hãa, kh«ng thÓ t¸ch rêi ph¹m trï thÞ tr¬ng vµ kinh tÕ thÞ trêng. Kinh tÕ hµng hãa vµ kinh tÕ thÞ trêng, còng nh th¬ng m¹i vµ thÞ trêng ®ã lµ nh÷ng mÆt kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau cña cïng mét sù vËt. 1.1.2. B¶n chÊt kinh tÕ cña th¬ng m¹i 1.1.2.1. Mét sè c¸ch tiÕp cËn khi nghiªn cøu b¶n chÊt kinh tÕ cña Th¬ng m¹i Nghiªn cøu b¶n chÊt kinh tÕ cña Th¬ng m¹i chóng ta cã nhiÒu c¸ch tiÕp cËn kh¸c nhau. Trong gi¸o tr×nh nµy chóng t«i sÏ ®Ò cËp tíi 3 c¸ch tiÕp cËn c¬ b¶n nhÊt: a. Th¬ng m¹i - ho¹t ®éng kinh tÕ. NÕu nh×n díi gãc ®é mét ho¹t ®éng kinh tÕ th× th¬ng m¹i lµ mét trong nh÷ng ho¹t ®éng kinh tÕ c¬ b¶n vµ rÊt phæ biÕn trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng. Mäi ho¹t ®éng th¬ng m¹i ®Òu b¾t ®Çu b»ng hµnh vi mua hµng vµ kÕt thóc b»ng ho¹t ®éng b¸n.Môc ®Ých cña ho¹t ®éng th¬ng m¹i lµ nh»m t×m kiÕm lîi nhuËn. Cã thÓ tãm t¾t ho¹t ®éng th¬ng m¹i b»ng c«ng thøc sau: T - H - T' . §èi tîng cña c¸c ho¹t ®éng th¬ng m¹i lµ c¸c hµng hãa v¸ dÞch vô. Chñ thÓ cña ho¹t ®éng thong m¹i gåm nh÷ng ngêi b¸n (ngêi s¶n xuÊt hµng hãa, ngêi 5
cung øng dÞch vô, th¬ng gia ) vµ nh÷ng ngêi mua( ngêi s¶n xuÊt, th¬ng gia, nh÷ng ngêi tiªu dïng).Tuy nhiªn tham gia vµo ho¹t ®éng th¬ng m¹i cßn cã mét sè ngêi kh¸c nh : ngêi m«i giíi, ngêi ®¹i lý th¬ng m¹i ... Ho¹t ®éng th¬ng m¹i x¶y ra trong kh©u lu th«ng, trªn thÞ trêng víi nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ, x· h«i, luËt ph¸p, chÝnh tri, vµ m«i trêng vËt chÊt cô thÓ. Trong hµnh vi mua, ngêi ta chuyÓn ®æi h×nh th¸i gi¸ trÞ cña hµng hãa tõ h×nh th¸i tiÒn tÖ sang h×nh th¸i hiÖn vËt vµ cïng víi qu¸ tr×nh nµy lµ sù chuyÓn ®æi vÒ së h÷u, ngêi mua ®æi quyÒn së h÷u tiÒn tÖ ®Ó cã ®îc quyÒn së h÷u hµng hãa. Nhê vËy mµ cã ®îc quyÒn sö dông s¶n phÈm cho viÖc tháa m·n nhu cÇu. Trong hµnh vi b¸n hµng, qu¸ tr×nh diÔn ra hoµn toµn ngîc l¹i. Ho¹t ®éng th¬ng m¹i lµ mét qu¸ tr×nh bao gåm c¸c ho¹t ®éng c¬ b¶n lµ mua vµ b¸n. Ngoµi c¸c ho¹t ®éng c¬ b¶n cßn cã c¸c ho¹t ®éng hç trî cho c¸c ho¹t ®éng mua b¸n, ngêi ta gäi chung c¸c ho¹t ®éng nµy lµ dÞch vô th¬ng m¹i. DÞch vô th¬ng m¹i gåm tÊt c¶ nh÷ng ho¹t ®éng th¬ng m¹i ngoµi ho¹t ®éng th¬ng m¹i c¬ b¶n (ho¹t ®éng mua vµ b¸n ), chóng ph¸t sinh g¾n víi mua b¸n, hç trî cho mua b¸n ®îc thùc hiÖn nhanh chãng vµ cã hiÖu qu¶. Ho¹t ®éng th¬ng m¹i ®îc tiÕn hµnh theo nguyªn t¾c tù nguyÖn, tù tháa thuËn vµ cïng cã lîi. V× thÕ qu¸ tr×nh mua b¸n võa lµ qu¸ tr×nh c¹nh tranh võa lµ qu¸ tr×nh hîp t¸c gi÷a ngêi b¸n vµ ngêi mua. Th«ng qua c¸c ho¹t ®éng th¬ng m¹i, ngêi b¸n ®¹t ®îc gi¸ trÞ nh»m môc ®Ých lîi nhuËn, ngêi mua cã ®îc gi¸ trÞ sö dông ®Ó tháa m·n c¸c nhu cÇu tiªu dïng kh¸c nhau. ChÝnh nhê ho¹t ®éng th¬ng m¹i mµ s¶n xuÊt vµ tiªu dïng nèi liÒn víi nhau trong ®iÒu kiÖn cña kinh tÕ hµng hãa. b. Th¬ng m¹i - kh©u trao ®æi (lu th«ng) cña qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt x· héi T¸i s¶n xuÊt x· héi gåm 4 kh©u c¬ b¶n: S¶n xuÊt, ph©n phèi, trao ®æi vµ tiªu dïng. Bèn kh©u nµy cã quan hÖ mËt thiÕt vµ t¸c ®éng qua l¹i víi nhau trong ®ã mèi quan hÖ gi÷a s¶n xuÊt vµ tiªu dïng lµ mèi quan hÖ c¬ b¶n nhÊt. Lµ h×nh th¸i ph¸t triÓn cña trao ®æi vµ lu th«ng hµng hãa, th¬ng m¹i ®îc coi lµ mét kh©u c¬ b¶n cña t¸i s¶n xuÊt. Th¬ng m¹i chÝnh lµ kh©u trao ®æi n»m trung gian gi÷a s¶n xuÊt vµ tiªu dïng. Trong ®iÒu kiÖn x· héi hãa s¶n xuÊt vµ lu th«ng hµng hãa ngµy mét ph¸t triÓn, hµng hãa ®îc t¹o ra trong kh©u s¶n xuÊt, sau ®ã ®îc chuyÓn sang kh©u lu th«ng qua c¸c giai ®o¹n 6
kh¸c nhau cña kh©u lu th«ng: Mua, vËn chuyÓn, dù tr÷, b¸n. KÕt thóc kh©u lu th«ng, hµng hãa sÏ ®îc chuyÓn sang lÜnh vùc tiªu dïng. Trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ hµng hãa, ®¹i bé phËn c¸c s¶n phÈm vµ dÞch vô ®îc s¶n xuÊt ra ®Òu ph¶i tr¶i qua kh©u lu th«ng, th«ng qua ho¹t ®éng mua b¸n b»ng tiÒn míi cã thÓ chuyÓn sang lÜnh vùc tiªu dïng ®Ó tháa m·n nhu cÇu kh¸c nhau cña x· héi. V× thÕ kh©u lu th«ng rÊt quan träng. Nã lµ cÇu nèi gi÷a s¶n xuÊt vµ tiªu dïng. NÒn kinh tÕ hµng hãa gièng nh mét c¬ thÓ sèng. Trong ®ã, lu th«ng hµng hãa, th¬ng m¹i ®îc xem nh hÖ tuÇn hoµn. Th¬ng m¹i ph¸t triÓn, lu th«ng hµng hãa th«ng suèt lµ biÓu hiÖn cña nÒn kinh tÕ lµnh m¹nh, thÞnh vîng. c. Th¬ng m¹i - ngµnh kinh tÕ NÕu nh×n díi gi¸c ®é ph©n c«ng lao ®éng x· héi th× th¬ng m¹i ®îc coi lµ mét ngµnh kinh tÕ ®éc lËp cña nÒn kinh tÕ. Ngµnh th¬ng m¹i chuyªn ®¶m nhËn chøc n¨ng tæ chøc lu th«ng hµng hãa vµ cung øng c¸c dÞch vô cho x· héi th«ng qua viÖc thùc hiÖn mua b¸n nh»m sinh lîi. 1.1.2.2. B¶n chÊt kinh tÕ cña Th¬ng m¹i Nghiªn cøu Th¬ng m¹i díi c¸c gãc ®é c¬ b¶n: Ho¹t ®éng kinh tÕ, kh©u cña qu¸ tr×nh t¸i s¶n xuÊt x· héi còng nh gãc ®é ngµnh kinh tÕ cña nÒn kinh tÕ quèc d©n, chóng ta ®Òu nhËn thÊy ®Æc trng chung nhÊt cña Th¬ng m¹i lµ bu«n b¸n, trao ®æi hµng hãa vµ cung øng dÞch vô g¾n víi tiÒn tÖ vµ nh»m môc ®Ých lîi nhuËn. Tõ ®ã cã thÓ rót ra b¶n chÊt kinh tÕ chung cña Th¬ng m¹i lµ: Th¬ng m¹i lµ tæng hîp c¸c hiÖn tîng, c¸c ho¹t ®éng vµ c¸c quan hÖ kinh tÕ g¾n vµ ph¸t sinh cïng víi trao ®æi hµng hãa vµ cung øng dÞch vô nh»mi môc ®Ých lîi nhuËn. Th¬ng m¹i, tiÕng Anh lµ “Commerce” , ngoµi ra cßn cã thuËt ng÷ kh¸c lµ Trade, tiÕng Ph¸p “Commerce”, tiÕng Latinh “Commercium”, ... vÒ c¬ b¶n c¸c tõ nµy ®Òu ®îc hiÓu lµ bu«n b¸n hµng hãa víi môc ®Ých sinh lîi. LuËt Th¬ng m¹i cña níc Céng hßa x· héi chñ nghÜa ViÖt Nam còng ghi: Ho¹t ®éng Th¬ng m¹i lµ ho¹t ®éng nh»m môc ®Ých sinh lîi bao gåm: mua b¸n hµng hãa, cung øng dÞch vô, ®Çu t, xóc tiÕn th¬ng m¹i vµ c¸c ho¹t ®éng sinh lîi kh¸c. 1.1.3. Ph©n lo¹i Th¬ng m¹i 7
1.1.3.1. Theo ph¹m vi ho¹t ®éng th¬ng m¹i Ngêi ta ph©n thµnh Th¬ng m¹i néi ®Þa (néi th¬ng) vµ Th¬ng m¹i Quèc tÕ (ngo¹i th¬ng) Th¬ng m¹i néi ®Þa cã thÓ ®îc ph©n thµnh: Th¬ng m¹i thµnh thÞ vµ Th- ¬ng m¹i n«ng th«n, Th¬ng m¹i vïng ®Æc biÖt,th¬ng m¹i biªn giíi, th¬ng m¹i vïng s©u, vïng xa, ... Th¬ng m¹i néi ®Þa ph¶n ¸nh nh÷ng quan hÖ kinh tÕ thÞ trêng cña c¸c chñ thÓ kinh tÕ cña mét quèc gia. C¸c ho¹t ®éng th¬ng m¹i néi ®Þa vÒ c¬ b¶n diÔn ra trong ph¹m vi biªn giíi cña mét quèc gia. Th¬ng m¹i Quèc tÕ bao gåm viÖc mua b¸n hµng hãa vµ dÞch vô qua biªn giíi quèc gia cã thÓ ë ph¹m vi toµn cÇu (WTO), cã thÓ ë ph¹m vi khu vùc (EU, ASEAN ...) hoÆc th¬ng m¹i song ph¬ng gi÷a 2 quèc gia. Th¬ng m¹i quèc tÕ ph¶n ¸nh nh÷ng mèi quan hÖ kinh tÕ th¬ng m¹i gi÷a c¸c chñ thÓ kinh tÕ cña c¸c quèc gia víi nhau. Chóng tu©n thñ nh÷ng luËt lÖ vµ nh÷ng th«ng lÖ bu«n b¸n toµn cÇu, khu vùc vµ c¸c hiÖp ®Þnh th¬ng m¹i ký kÕt song ph¬ng gi÷a c¸c quèc gia. Trong ho¹t ®éng ngo¹i th¬ng, xuÊt khÈu lµ viÖc b¸n hµng hãa vµ dÞch vô cho níc ngoµi vµ nhËp khÈu lµ viÖc mua hµng hãa vµ dÞch vô cña níc ngoµi. Ngo¹i th¬ng lµ ho¹t ®éng kinh tÕ ®· cã tõ rÊt l©u, nhng ngo¹i th¬ng chØ thùc sù ph¸t triÓn trong thêi ®¹i T b¶n chñ nghÜa. Ngµy nay toµn cÇu hãa kinh tÕ thÕ giíi vµ tù do hãa th¬ng m¹i lµ mét xu híng phæ biÕn, th× sù ph¸t triÓn ngo¹i th¬ng hÕt søc m¹nh mÏ. Ngo¹i th¬ng kh«ng chØ cã ý nghÜa ®¬n thuÇn lµ sù trao ®æi bu«n b¸n víi bªn ngoµi mµ thùc chÊt cïng víi c¸c quan hÖ kinh tÕ ®èi ngo¹i kh¸c ngo¹i th¬ng tham gia vµo ph©n c«ng lao ®éng quèc tÕ. Th¬ng m¹i néi ®Þa diÔn ra trªn thÞ trêng néi ®Þa, ngo¹i th¬ng lµ ho¹t ®éng th¬ng m¹i diÔn ra trªn thÞ trêng quèc tÕ. ThÞ trêng thÕ giíi vµ thÞ trêng néi ®Þa lµ nh÷ng thÞ trêng kh¸c nhau v× vËy th¬ng m¹i néi ®Þa vµ ngo¹i th- ¬ng ®îc thùc hiÖn theo nh÷ng h×nh thøc vµ ph¬ng ph¸p hoµn toµn kh«ng gièng nhau. 1.1.3.2. Theo c¸c kh©u cña qu¸ tr×nh lu th«ng Ngêi ta ph©n thµnh Th¬ng m¹i b¸n bu«n vµ th¬ng m¹i b¸n lÎ. Th¬ng m¹i b¸n bu«n chñ yÕu x¶y ra trong lÜnh vùc bu«n b¸n c¸c s¶n phÈm vËt thÓ. Chñ thÓ cña ho¹t ®éng th¬ng m¹i b¸n bu«n lµ nh÷ng nhµ s¶n 8
xuÊt vµ th¬ng gia. Chóng ph¶n ¸nh c¸c mèi quan hÖ kinh tÕ th¬ng m¹i gi÷a nh÷ng nhµ s¶n xuÊt, gi÷a nhµ s¶n xuÊt víi th¬ng gia vµ gi÷a nh÷ng ngêi th- ¬ng gia víi nhau. Khi hoµn thµnh c¸c ho¹t ®éng mua b¸n bu«n, hµng hãa vÉn cha kÕt thóc qu¸ tr×nh lu th«ng, chóng n»m l¹i trong kh©u s¶n xuÊt ®Ó sau khi kÕt thóc s¶n xuÊt l¹i tiÕp tôc quay trë l¹i lu th«ng hoÆc vÉn n»m trong lu th«ng ®Ó chê b¸n cho ngêi tiªu dïng cuèi cïng. Th¬ng m¹i b¸n lÎ: ph¶n ¸nh mèi quan hÖ bu«n b¸n hµng hãa vµ c¸c dÞch vô gi÷a nh÷ng nhµ s¶n xuÊt, nhµ cung øng dÞch vô hoÆc c¸c th¬ng gia víi bªn kia lµ nh÷ng ngêi tiªu dïng cuèi cïng. Khi hoµn thµnh c¸c ho¹t ®éng mua, b¸n lÎ hµng hãa sÏ kÕt thóc qu¸ tr×nh lu th«ng vµ ®i vµo lÜnh vùc tiªu dïng ®Ó tháa m·n nh÷ng nhu cÇu kh¸c nhau cña x· héi. Sù ph©n biÖt gi÷a th¬ng m¹i b¸n bu«n vµ th¬ng m¹i b¸n lÎ dùa chñ yÕu vÒ sù kh¸c biÖt theo c¸c kh©u cña qu¸ tr×nh lu th«ng cña s¶n phÈm. BÊt kú mèi quan hÖ th¬ng m¹i nµo mµ mét bªn cã sù tham gia cña ngêi tiªu dïng cuèi cïng quan hÖ th¬ng m¹i ®ã thuéc vÒ th¬ng m¹i b¸n lÎ vµ ngîc l¹i th× ®ã lµ th- ¬ng m¹i b¸n bu«n. C¸c ho¹t ®éng b¸n bu«n diÔn ra ë c¸c chî ®Çu mèi, thÞ trêng víi trung t©m bu«n b¸n trong níc vµ quèc tÕ… Ngîc l¹i, ho¹t ®éng b¸n lÎ diÔn ra ë c¸c chî, c¸c cöa hµng chuyªn doanh, tæng hîp, c¸c siªu thÞ, héi chî th¬ng m¹i… 1.1.3.3. Theo ®èi tîng cña ho¹t ®éng th¬ng m¹i Ngíi ta ph©n thµnh th¬ng m¹i hµng hãa, th¬ng m¹i dÞch vô. Th¬ng m¹i hµng hãa vµ th¬ng m¹i dÞch vô lµ nh÷ng kh¸i niÖm ph©n biÖt víi nhau chñ yÕu dùa vµo sù kh¸c biÖt vÒ ®èi tîng cña ho¹t ®éng trao ®æi trong th¬ng m¹i. NÕu th¬ng m¹i hµng hãa vÒ c¬ b¶n lµ trao ®æi c¸c s¶n phÈm h÷u h×nh th× Th¬ng m¹i dÞch vô lµ lÜnh vùc trao ®æi, mua b¸n c¸c s¶n phÈm “v« h×nh” . Th¬ng m¹i dÞch vô lµ lÜnh vùc rÊt réng vµ phøc t¹p. Trong nÒn kinh tÕ hiÖn ®¹i, th¬ng m¹i dÞch vô ngµy cµng ph¸t triÓn m¹nh mÏ. Th¬ng m¹i dÞch vô tån t¹i song song cïng th¬ng m¹i hµng hãa vµ ngµy cµng gi÷ vÞ trÝ quan träng trong ®êi sèng kinh tÕ cña x· héi hiÖn ®¹i. Th¬ng m¹i hµng hãa gåm th¬ng m¹i hµng t liÖu s¶n xuÊt vµ th¬ng m¹i hµng tiªu dïng. 9
Ngêi ta cã thÓ ph©n chia th¬ng m¹i theo tõng nhãm hµng. VÝ dô: Th¬ng m¹i vÒ hµng c«ng nghiÖp, hµng n«ng s¶n, thùc phÈm, thñy s¶n,hay theo mÆt hµng VÝ dô nh: g¹o, cµ phª, chÌ hay s¾t thÐp, m¸y n«ng nghiÖp... 1.1.3.4. Theo kü thuËt trao ®æi, bu«n b¸n Ngêi ta ph©n thµnh th¬ng m¹i truyÒn thèng vµ th¬ng m¹i ®iÖn tö. Sù ph©n biÖt gi÷a hai kh¸i niÖm nµy dùa trªn sù kh¸c biÖt vÒ c¸c ph¬ng thøc mua b¸n trong th¬ng m¹i. C¸c ph¬ng thøc mua b¸n trong th¬ng m¹i truyÒn thèng ®îc xÈy ra trong m«i trêng tù nhiªn ë ®ã ngêi mua, ngêi b¸n thêng tiÕp xóc trùc tiÕp trªn thÞ trêng díi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau.Trong th¬ng m¹i truyÒn thèng ngêi mua ngêi b¸n gÆp gì trùc tiÕp, tiÕn hµnh c¸c giao dÞch mua b¸n ë c¸c chî, siªu thÞ, trung t©m th¬ng m¹i, héi chî triÓn l·m... th¬ng m¹i truyÒn thèng ®· cã tõ rÊt l©u cïng víi sù ra ®êi cña trao ®æi . Ngîc l¹i, th¬ng m¹i ®iÖn tö lµ mét ph¬ng thøc trao ®æi mua b¸n b»ng ph- ¬ng ph¸p ®iÖn tö trong m«i trêng ®iÖn tö. Th¬ng m¹i ®iÖn tö chØ xuÊt hiÖn trong x· héi hiÖn ®¹i. HiÖn nay th¬ng m¹i ®iÖn tö ®ang ph¸t triÓn rÊt nhanh chãng trªn toµn thÕ giíi vµ ®ã lµ xu híng ph¸t triÓn tÊt yÕu võa lµ yÕu tè hîp thµnh cña nÒn kinh tÕ sè hãa. Theo ®Þnh nghÜa phæ biÕn hiÖn nay, th¬ng m¹i ®iÖn tö lµ ph¬ng thøc ho¹t ®éng th¬ng m¹i b»ng c¸c ph¬ng ph¸p ®iÖn tö, lµ viÖc trao ®æi th«ng tin th¬ng m¹i th«ng qua c¸c ph¬ng tiÖn c«ng nghÖ ®iÖn tö mµ kh«ng cÇn ph¶i in ra giÊy trong bÊt cø c«ng ®o¹n nµo cña qu¸ tr×nh giao dÞch. C¸c ph¬ng tiÖn ®iÖn tö ®îc sö dông trong ph¬ng thøc mua b¸n nµy rÊt ®a d¹ng: ®iÖn tho¹i, m¸y fax, truyÒn h×nh,c¸c hÖ thèng thiÕt bÞ c«ng nghÖ thanh to¸n ®iÖn tö, c¸c m¹ng néi bé (intranet), m¹ng ngo¹i bé (extranet), m¹ng toµn cÇu internet… CÇn lu ý r»ng “Th¬ng m¹i ®iÖn tö” cßn ®îc hiÓu theo nghÜa réng h¬n so víi c¸ch hiÓu th«ng thêng chØ lµ bu«n b¸n c¸c hµng hãa vµ dÞch vô. Trong thùc tÕ, ¸p dông th¬ng m¹i ®iÖn tö sÏ lµm thay ®æi h×nh th¸i ho¹t ®éng cña gÇn nh tÊt c¶ c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ. Th¬ng m¹i ®iÖn tö sÏ trë thµnh ph¬ng thøc th¬ng m¹i phæ biÕn trong x· héi t¬ng lai, tuy nhiªn th¬ng m¹i truyÒn thèng vÉn gi÷ nguyªn gi¸ trÞ vÒ kinh tÕ vµ v¨n hãa, nã vÉn tån t¹i song song cïng víi th¬ng m¹i ®iÖn tö mÆc dï kinh tÕ thÞ trêng vµ th¬ng m¹i thÕ giíi kh«ng ngõng më réng vµ ph¸t triÓn. 1.1.3.5. Ph©n lo¹i theo møc ®é c¶n trë th¬ng m¹i 10
Ngêi ta ph©n thµnh th¬ng m¹i cã b¶o hé vµ th¬ng m¹i tù do hãa. Th¬ng m¹i b¶o hé thêng ®îc c¸c quèc gia ¸p dông trong mét sè lÜnh vùc nh¹y c¶m ®Ó b¶o vÖ c¸c lîi Ých quèc gia hoÆc ®Ó b¶o vÖ s¶n xuÊt trong n- íc, nhÊt lµ ®èi víi nh÷ng ngµnh c«ng nghiÖp non trÎ, míi h×nh thµnh. C¸c biÖn ph¸p thêng ®îc sö dông trong th¬ng m¹i b¶o hé lµ thuÕ quan vµ c¸c biÖn ph¸p phi thuÕ quan nh: c¸c biÖn ph¸p hµnh chÝnh, cÊm nhËp khÈu, h¹n ng¹ch, giÊy phÐp, c¸c quy ®Þnh kü thuËt, c¸c tiªu chuÈn... ®ång thêi c¸c quèc gia cßn cã thÓ ¸p dông nhiÒu chÝnh s¸ch u ®·i ®èi víi s¶n xuÊt trong níc. Th¬ng m¹i tù do hãa ®îc thÓ hiÖn qua viÖc xãa bá vµ gi¶m thiÓu hµng rµo thuÕ quan, dì bá c¸c hµng rµo phi thuÕ quan, b¶o ®¶m quyÒn tù do kinh doanh cho c¸c th¬ng nh©n, t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho hµng hãa trong níc vµ quèc tÕ lu th«ng th«ng suèt. Th¬ng m¹i tù do hãa cã nhiÒu cÊp ®é vµ h×nh thøc kh¸c nhau. 1.2. Nh÷ng lý thuyÕt c¬ b¶n vµ lîi thÕ so s¸nh trong th¬ng m¹i 1.2.1. Lý thuyÕt cña Adam Smith Lý thuyÕt vÒ lîi thÕ so s¸nh tuyÖt ®èi ra ®êi vµo cuèi thÕ kû XVII vµ ®Çu thÕ kû XIX. Ngêi ®Ò xíng ®Çu tiªn lµ David Hume (1752) tiÕp ®Õn lµ Adam Smith (1723-1790) vµ sau ®ã ®îc tiÕp tôc ph¸t triÓn bëi nh÷ng ngêi kÕ tôc cña «ng. Lîi thÕ tuyÖt ®èi ®Ò cËp tíi sè lîng cña mét lo¹i s¶n phÈm cã thÓ ®îc s¶n xuÊt, khi sö dông cïng mét nguån lùc ë hai níc kh¸c nhau. Lîi thÕ tuyÖt ®èi trong viÖc s¶n xuÊt mét lo¹i s¶n phÈm cã thÓ do c¸c lîi thÕ tù nhiªn hoÆc c¸c lîi thÕ cã ®îc do kü thuËt vµ sù lµnh nghÒ. Theo lý thuyÕt lîi thÕ so s¸nh tuyÖt ®èi th× c¸c quèc gia nªn chuyªn m«n hãa s¶n xuÊt nh÷ng s¶n phÈm mµ hä cã lîi thÕ tuyÖt ®èi sau ®ã b¸n nh÷ng hµng hãa nµy sang quèc gia kh¸c ®Ó ®æi lÊy c¸c s¶n phÈm mµ níc ngoµi cã lîi thÕ h¬n. B»ng viÖc chuyªn m«n hãa s¶n xuÊt nh÷ng s¶n phÈm cã lîi thÕ tuyÖt ®èi c¶ hai quèc gia ®Òu cã lîi khi quan hÖ th¬ng m¹i víi nhau. VÝ dô: Níc Mü cã ®iÒu kiÖn tù nhiªn thuËn lîi trong viÖc trång lóa m×. Ngîc l¹i níc Anh cã nhiÒu thuËn lîi trong s¶n xuÊt v¶i vãc. Khi ®ã níc Mü sÏ chuyªn m«n hãa s¶n xuÊt lóa m× cßn níc Anh sÏ chuyªn m«n hãa s¶n xuÊt v¶i vãc. Níc Anh sÏ s¶n xuÊt ®îc nhiÒu v¶i vãc h¬n vµ níc Mü còng sÏ s¶n xuÊt ®- îc nhiÒu lóa m× h¬n so víi khi hai níc ®ã cßn ë t×nh tr¹ng tù tóc tù cÊp. Níc 11
Mü sÏ tiÕn hµnh trao ®æi mét phÇn lóa m× ®Ó ®æi lÊy mét lîng v¶i vãc cña níc Anh. Ngêi ta còng chøng minh ®îc r»ng c¶ 2 níc Mü vµ Anh sÏ cïng ®îc h- ëng lîi nhê quan hÖ th¬ng m¹i víi nhau. 1.2.2.Lý thuyÕt cña D. Recardo hay cßn gäi lµ lý thuyÕt vÒ lîi thÕ so s¸nh Nhîc ®iÓm cña lý thuyÕt vÒ lîi thÕ so s¸nh tuyÖt ®èi cña A. Smith lµ kh«ng lý gi¶i ®îc ho¹t ®éng th¬ng m¹i khi mét trong hai níc cã lîi thÕ tuyÖt ®èi s¶n xuÊt tÊt c¶ c¸c mÆt hµng. David Ricardo ®· ph¸t triÓn vµ ®a ra mét lý thuyÕt tæng qu¸t h¬n vÒ th¬ng m¹i so víi lý thuyÕt cña A. Smith ®ã lµ Lý thuyÕt lîi thÕ so s¸nh. LÝ thuyÕt nµy ®îc tr×nh bµy trong t¸c phÈm “nh÷ng nguyªn lý cña kinh tÕ chÝnh trÞ häc 1817”. Theo D. Ricardo th¬ng m¹i gi÷a 2 níc dùa trªn lîi thÕ t¬ng ®èi. Lîi thÕ t¬ng ®èi hay cßn gäi lµ lîi thÕ so s¸nh ®Ò cËp tíi viÖc c¸c quèc gia cã thÓ s¶n xuÊt ra khèi lîng c¸c mÆt hµng gièng nhau khi sö dông c¸c nguån lùc nh nhau nhng víi chi phÝ kh¸c nhau. Do sù kh«ng ®ång ®Òu vÒ lîi thÕ tuyÖt ®èi, nÕu mçi níc chuyªn m«n hãa vµo s¶n xuÊt mÆt hµng cã lîi thÕ tuyÖt ®èi lín h¬n vµ dïng mét phÇn ®Ó trao ®æi víi níc kh¸c b»ng mÆt hµng cã lîi thÕ tuyÖt ®èi nhá h¬n th× c¶ 2 níc sÏ cïng thu ®îc lîi Ých th«ng qua th¬ng m¹i. VÝ dô: Cã 2 níc X vµ Y vµ cïng cã 2 lo¹i hµng dÖt may vµ lóa m×. Chi phÝ s¶n xuÊt hµng dÖt may cña níc X a = Chi phÝ s¶n xuÊt hµng dÖt may cña níc Y Chi phÝ s¶n xuÊt lóa m× cña níc X b= Chi phÝ s¶n xuÊt lóa m× cña níc Y NÕu a < b th× níc X nªn chuyªn m«n hãa vµo s¶n xuÊt vµ xuÊt khÈu hµng dÖt may vµ ngîc l¹i níc Y chuyªn m«n hãa vµo s¶n xuÊt vµ xuÊt khÈu lóa m×. Sau qu¸ tr×nh chuyªn m«n hãa vµ th¬ng m¹i, tæng s¶n phÈm hµng dÖt may vµ lóa m× mµ 2 níc s¶n xuÊt ®Òu t¨ng lªn vµ sè lîng hµng hãa mµ ngêi d©n cña mçi níc cã thÓ tiªu dïng ®Òu ®îc c¶i thiÖn. 1.2.3.Lý thuyÕt cña Haberler vÒ lîi thÕ so s¸nh 12
Lîi thÕ t¬ng ®èi lµ mét kh¸i niÖm rÊt quan träng cña kinh tÕ häc. H¹n chÕ cña David Ricardo ë chç míi chØ ®Ò cËp ®Õn kh¸i niÖm lîi thÕ t¬ng ®èi trªn c¬ së lý thuyÕt vÒ lao ®éng, trong khi ®ã lao ®éng l¹i chØ lµ mét yÕu tè cña s¶n xuÊt. Haberler ®· ®a ra c¸ch gi¶i thÝch toµn diÖn h¬n dùa trªn lý thuyÕt vÒ chi phÝ c¬ héi. Theo Haberler, chi phÝ c¬ héi cña hµng hãa lµ sè lîng c¸c hµng hãa kh¸c ph¶i c¾t gi¶m ®Ó nhêng l¹i ®ñ c¸c nguån tµi nguyªn ®Ó s¶n xuÊt thªm 1 ®¬n vÞ hµng hãa thø nhÊt. Mét níc cã lîi thÕ t¬ng ®èi vÒ s¶n xuÊt mét mÆt hµng nµo ®ã so víi níc kh¸c khi nã cã thÓ s¶n xuÊt mÆt hµng ®ã víi chi phÝ c¬ héi thÊp h¬n so víi níc kh¸c. VÝ dô: ë 2 níc X vµ Y khi kh«ng cã th¬ng m¹i quèc tÕ th× X ph¶i bá ®i 2/3 sè ®¬n vÞ cña v¶i ®Ó s¶n xuÊt thªm 1 ®¬n vÞ cña thÐp. Nh thÕ chi phÝ c¬ héi s¶n xuÊt thÐp ë X lµ 1 thÐp = 2/3 ®¬n vÞ v¶i vãc. Cßn ngîc l¹i, chi phÝ c¬ héi vÒ thÐp ë níc Y lµ 1 thÐp = 2 v¶i. VËy lµ níc X cã lîi thÕ vÒ s¶n xuÊt thÐp cßn níc Y cã lîi thÕ t¬ng ®èi trong s¶n xuÊt v¶i. Theo lËp luËn cña lý thuyÕt nµy th× mçi quèc gia ®Òu cã lîi thÕ so s¸nh so víi mét quèc gia kh¸c trong viÖc s¶n xuÊt mét s¶n phÈm khi mµ chi phÝ c¬ héi ®Ó s¶n xuÊt s¶n phÈm nµy ë quèc gia nµy lµ rÎ h¬n so víi quèc gia kh¸c. Vµ theo ®ã, mçi quèc gia nªn chuyªn m«n hãa s¶n xuÊt vµ xuÊt khÈu c¸c s¶n phÈm mµ m×nh cã lîi thÕ so s¸nh ®Ó ®æi lÊy c¸c s¶n phÈm mµ níc kh¸c s¶n xuÊt rÎ h¬n mét c¸ch t¬ng ®èi. Ngêi ta còng chøng minh ®îc r»ng trong quan hÖ th¬ng m¹i nµy c¶ 2 quèc gia ®Òu cïng cã lîi. 1.2.4.Lý thuyÕt cña Heckscher – Ohlin Hai nhµ kinh tÕ häc Thôy §iÓn Eli Heckscher (1919) vµ Recto Ohlin (1933) ®a ra mét c¸ch gi¶i thÝch kh¸c vÒ nguån gèc cña lîi thÕ so s¸nh. Theo hai «ng, lîi thÕ so s¸nh cña mét quèc gia xuÊt ph¸t tõ sù kh¸c biÖt vÒ møc ®é s½n cã cña c¸c yÕu tè s¶n xuÊt. C¸c yÕu tè s¶n xuÊt mµ lý thuyÕt nµy ®Ò cËp lµ: ®Êt ®ai, lao ®éng vµ t b¶n. Trªn c¬ së lý thuyÕt vÒ lîi thÕ t¬ng ®èi, Heckscher vµ Ohlin ®· ph©n tÝch ¶nh hëng cña c¸c yÕu tè s¶n xuÊt tiÒm tµng ®Õn th¬ng m¹i vµ gi¶i thÝch c¸c ®éng th¸i th¬ng m¹i xuÊt ph¸t tõ sù kh¸c nhau vÒ møc ®é s½n cã cña c¸c yÕu tè s¶n xuÊt. Mét quèc gia sÏ chuyªn m«n hãa s¶n xuÊt vµ xuÊt khÈu nh÷ng mÆt hµng mµ viÖc s¶n xuÊt chóng sö dông nhiÒu yÕu tè s¶n xuÊt mµ níc ®ã t¬ng ®èi 13
d thõa vµ rÎ, ®ång thêi sÏ nhËp khÈu nh÷ng mÆt hµng khi s¶n xuÊt chóng ®ßi hái sö dông nhiÒu yÕu tè s¶n xuÊt mµ níc ®ã t¬ng ®èi khan hiÕm vµ ®¾t. Cô thÓ mét quèc gia t¬ng ®èi d thõa lao ®éng, nhng l¹i thiÕu vèn sÏ s¶n xuÊt vµ xuÊt khÈu nh÷ng mÆt hµng cÇn nhiÒu lao ®éng vµ nhËp khÈu nh÷ng mÆt hµng cÇn nhiÒu vèn. Heckscher vµ Ohlin còng cho r»ng trong tr- êng hîp nµy, quan hÖ th¬ng m¹i lµm lîi cho c¶ 2 quèc gia tham gia vµo trao ®æi 2.3. §èi tîng, néi dung vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu m«n häc Kinh tÕ th¬ng m¹i 2.3.1. §èi tîng, néi dung vµ kÕt cÊu cña m«n häc kinh tÕ th¬ng m¹i Kinh tÕ th¬ng m¹i lµ m«n häc kinh tÕ, m«n kinh tÕ ngµnh. Gièng nh kinh tÕ chÝnh trÞ häc vµ kinh tÕ häc lµ nh÷ng m«n khoa häc nghiªn cøu c¸c nguyªn lý, c¸c quy luËt kinh tÕ chi phèi vµ vËn ®éng nÒn kinh tÕ quèc d©n. Kinh tÕ th¬ng m¹i dùa trªn nh÷ng nguyªn lý mµ kinh tÕ chÝnh trÞ häc, kinh tÕ häc ®· ph¸t hiÖn ®Ó ®i s©u nghiªn cøu c¸c nguyªn lý, c¸c quy luËt kinh tÕ nh»m bæ sung vµ cô thÓ hãa chóng trong lÜnh vùc lu th«ng hµng hãa vµ dÞch vô. §èi tîng nghiªn cøu cña kinh tÕ th¬ng m¹i lµ tÊt c¶ c¸c hiÖn tîng, c¸c ho¹t ®éng vµ c¸c mèi quan hÖ kinh tÕ trong lÜnh vùc bu«n b¸n trong mét quèc gia vµ cña quèc gia ®ã víi bªn ngoµi. C¸c hiÖn tîng, c¸c ho¹t ®éng vµ c¸c mèi quan hÖ kinh tÕ trong bu«n b¸n néi ®Þa vµ bu«n b¸n quèc tÕ lu«n vËn ®éng theo nh÷ng quy luËt vµ tÝnh quy luËt nhÊt ®Þnh. Kinh tÕ th¬ng m¹i nghiªn cøu chóng nh»m t×m ra b¶n chÊt kinh tÕ cña chóng, còng nh t×m ra c¸c quy luËt chung hoÆc tÝnh quy luËt vËn ®éng cña chóng. Trªn c¬ së ®ã x©y dùng c¬ së khoa häc cho viÖc tæ chøc vµ qu¶n lý c¸c ho¹t ®éng th¬ng m¹i phôc vô cho sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa ®Êt níc. C¸c hiÖn tîng, c¸c ho¹t ®éng vµ c¸c mèi quan hÖ th¬ng m¹i mét mÆt vËn ®éng theo nh÷ng quy luËt chung, phæ biÕn, tuy nhiªn nh÷ng biÓu hiÖn cña chóng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ, nh÷ng quèc gia kh¸c nhau vµ ë mçi thêi kú kh¸c nhau cña lÞch sö ®Òu cã nh÷ng nÐt riªng, ®Æc thï. Kinh tÕ th¬ng m¹i kh«ng chØ nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò chung, nh÷ng nguyªn lý chung vµ c¸c quy luËt chung trong lÜnh vùc bu«n b¸n mµ nã cßn nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò ®Æc thï trong nh÷ng hoµn c¶nh cô thÓ, c¸c quèc gia cô thÓ vµ c¸c giai ®o¹n 14
lÞch sö cô thÓ. ViÖc nghiªn cøu nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ cña c¸c nguyªn lý, c¸c quy luËt chung trong lÜnh vùc th¬ng m¹i trong ®iÒu kiÖn cña ViÖt Nam trong giai ®o¹n chuyÓn ®æi tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa (tËp trung, quan liªu, bao cÊp) sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng X· héi chñ nghÜa ë ViÖt nam hiÖn nay còng lµ mét néi dung nghiªn cøu quan träng cña kinh tÕ th¬ng m¹i. 2.3.2. KÕt cÊu cña m«n häc kinh tÕ th¬ng m¹i Kinh tÕ th¬ng m¹i ®îc chia lµm 2 häc phÇn: Häc phÇn thø nhÊt: Kinh tÕ th¬ng m¹i ®¹i c¬ng. Häc phÇn nµy nh»m trang bÞ cho sinh viªn nh÷ng kiÕn thøc c¨n b¶n nhÊt vÒ Kinh tÕ th¬ng m¹i. Nh÷ng kh¸i niÖm, ph¹m trï, nguyªn lý vµ nh÷ng quy luËt tr×nh bµy trong häc phÇn nµy lµ nh÷ng vÊn ®Ò chung vµ cã tÝnh phæ biÕn cho mäi níc, mäi nÒn kinh tÕ. Häc phÇn nµy b¾t ®Çu nghiªn cøu c¸c kh¸i niÖm, ph¹m trï nh»m chØ râ b¶n chÊt kinh tÕ cña th¬ng m¹i. TiÕp ®ã lµ c¸c vÊn ®Ò liªn quan tíi chøc n¨ng vµ c¸c t¸c ®éng cña th¬ng m¹i trªn c¸c mÆt kinh tÕ, x· héi vµ m«i trêng. Nh÷ng vÊn ®Ò tiÕp sau lµ nh÷ng vÊn ®Ò cèt lâi nhÊt cña kinh tÕ th¬ng m¹i hµng hãa, kinh tÕ th¬ng m¹i dÞch vô vµ c¸c khÝa c¹nh th¬ng m¹i cã liªn quan tíi ®Çu t vµ quyÒn së h÷u trÝ tuÖ theo c¸ch tiÕp cËn cña WTO. Tõ ®ã tiÕp tôc nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò nguån lùc ph¸t triÓn th¬ng m¹i vµ hiÖu qu¶ th¬ng m¹i theo c¸ch tiÕp cËn ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Häc phÇn 2: Kinh tÕ th¬ng m¹i. Häc phÇn nµy chñ yÕu nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n nhÊt vµ ®Æc thï cña kinh tÕ th¬ng m¹i ViÖt nam trong giai ®o¹n chuyÓn ®æi tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa. Häc phÇn nµy b¾t ®Çu tõ viÖc nghiªn cøu lÞch sö h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn th¬ng m¹i ViÖt nam nh»m tæng kÕt vµ rót ra nh÷ng bµi häc tõ lÞch sö. TiÕp ®Õn lµ nghiªn cøu nh÷ng néi dung chñ yÕu cña qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi th¬ng m¹i tõ nÒn kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung sang nÒn kinh tÕ thÞ trêng ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa ë ViÖt nam tõ n¨m 1986. PhÇn cuèi cña häc phÇn sÏ nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò cèt lâi vµ ®Æc thï cña kinh tÕ th¬ng m¹i 15
ViÖt nam nh: th¬ng m¹i vµ thÞ trêng n«ng th«n, héi nhËp th¬ng m¹i ViÖt nam víi thÕ giíi vµ khu vùc, kÕ ho¹ch hãa th¬ng m¹i vÜ m«... Khi ®Ò cËp ®Õn néi dung cña m«n häc, cã thÓ cã rÊt nhiÒu nh÷ng ý kiÕn kh¸c nhau. Nh÷ng néi dung ®Ò cËp ®Õn trong gi¸o tr×nh nµy tríc hÕt dùa vµo ch¬ng tr×nh m«n häc ®· ®îc héi ®ång khoa häc trêng §¹i häc Th¬ng m¹i th«ng qua. Ngoµi ra nh÷ng ngêi biªn so¹n cè g¾ng chó träng tr×nh bµy nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh chÊt phæ biÕn, vµ nh÷ng vÊn ®Ò ®Æc trng nhÊt, thiÕt yÕu nhÊt cña kinh tÕ th¬ng m¹i ViÖt nam trong giai ®o¹n hiÖn nay. 2.3.3. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu m«n häc vµ vÞ trÝ cña m«n häc Kinh tÕ th- ¬ng m¹i Kinh tÕ th¬ng m¹i lµ m«n häc kinh tÕ ngµnh. Lµ m«n khoa häc x· héi nªn c¸c ph¬ng ph¸p duy vËt biÖn chøng vµ duy vËt lÞch sö ®îc sö dông nghiªn cøu kinh tÕ th¬ng m¹i. Ph¬ng ph¸p duy vËt biÖn chøng ®ßi hái ph¶i nghiªn cøu c¸c sù vËt vµ c¸c hiÖn tîng trong sù vËn ®éng vµ trong mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i víi c¸c hiÖn tîng vµ sù vËt kh¸c. PhÐp biÖn chøng duy vËt coi nguån gèc cña sù ph¸t triÓn lµ sù thèng nhÊt vµ ®Êu tranh cña c¸c mÆt ®èi lËp, vµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña c¸c hiÖn tîng vµ sù vËt lµ sù tÝch lòy nh÷ng biÕn ®æi vÒ lîng dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi vÒ chÊt. Trong khi ®ã, ph¬ng ph¸p duy vËt lÞch sö ®ßi hái nghiªn cøu sù vËt, hiÖn tîng ë thùc t¹i nhng cã mèi liªn hÖ chÆt chÏ víi qu¸ khø, lÞch sö cña sù vËt vµ hiÖn tîng ®ã. Nhê vËy mµ cã thÓ dù b¸o ®îc xu híng vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña sù vËt vµ hiÖn tîng trong t¬ng lai. Th¬ng m¹i lµ mét hÖ thèng kinh tÕ víi sù tham gia cña nhiÒu yÕu tè cÊu thµnh. V× vËy ph¬ng ph¸p tiÕp cËn hÖ thèng còng cÇn thiÕt sö dông lµm ph- ¬ng ph¸p nghiªn cøu m«n häc. Ngoµi ra m«n häc cßn sö dông nhiÒu ph¬ng ph¸p kh¸c nh ®iÒu tra x· héi, ph©n tÝch thèng kª vµ m« h×nh hãa nh»m ph©n tÝch tæng hîp, diÔn dÞch vµ quy n¹p...nh»m lµm râ néi dung vµ ®Æc thï cña m«n häc. Trong kinh tÕ th¬ng m¹i còng nh c¸c m«n khoa häc x· héi nãi chung, ph- ¬ng ph¸p trõu tîng hãa khoa häc cã ý nghÜa rÊt to lín. Trõu tîng hãa cho phÐp g¹t bá nh÷ng yÕu tè cô thÓ, ngÉu nhiªn, rêi r¹c, ®Ó t×m thÊy nh÷ng c¸i ®iÓn h×nh, bÒn v÷ng, æn ®Þnh, cã tÝnh phæ biÕn, trªn c¬ së ®ã chØ ra 16
b¶n chÊt cña c¸c hiÖn tîng, ph¸t hiÖn ra c¸c quy luËt vµ tÝnh quy luËt vËn ®éng cña c¸c hiÖn tîng c¸c mèi quan hÖ kinh tÕ th¬ng m¹i. Kinh tÕ th¬ng m¹i lµ m«n häc chuyªn m«n chÝnh trong ch¬ng tr×nh ®µo t¹o cö nh©n kinh tÕ th¬ng m¹i cña trêng ®¹i häc Th¬ng m¹i. Ngoµi ra kinh tÕ th¬ng m¹i ®¹i c¬ng gi÷ vÞ trÝ cña m«n häc c¬ së cña c¸c chuyªn ngµnh qu¶n trÞ kinh doanh, kinh doanh quèc tÕ, tµi chÝnh vµ kÕ to¸n th¬ng m¹i vµ c¸c chuyªn ngµnh kh¸c cña trêng ®¹i häc th¬ng m¹i. Kinh tÕ th¬ng m¹i cã quan hÖ chÆt chÏ víi c¸c m«n khoa häc kh¸c nh kinh tÕ häc, kinh tÕ chÝnh trÞ häc, kinh tÕ ph¸t triÓn, lÞch sö c¸c häc thuyÕt kinh tÕ... Kinh tÕ th¬ng m¹i sö dông c¸c kh¸i niÖm vµ ph¹m trï ®ã trong lÜnh vùc lu th«ng vµ trao ®æi bu«n b¸n c¸c hµng hãa vµ dÞch vô trong nÒn kinh tÕ thÞ trêng. 17
Ch¬ng 2: chøc n¨ng vµ Nh÷ng t¸c ®éng cña th¬ng m¹i 2.1. Chøc n¨ng cña th¬ng m¹i 2.1.1. Chøc n¨ng chung cña th¬ng m¹i §îc h×nh thµnh trªn c¬ së ph¸t triÓn cña lùc lîng s¶n xuÊt vµ tr×nh ®é ph©n c«ng lao ®éng x· héi nªn chøc n¨ng cña th¬ng m¹i mang tÝnh kh¸ch quan. Th¬ng m¹i ®· tõng tån t¹i trong nhiÒu h×nh th¸i kinh tÕ x· héi kh¸c nhau. B¶n chÊt kinh tÕ x· héi cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ x· héi nµy mÆc dï cã sù kh¸c nhau nhng chøc n¨ng chung cña th¬ng m¹i lµ gièng nhau. Con ngêi chØ cã thÓ nhËn thøc vµ vËn dông c¸c chøc n¨ng cña th¬ng m¹i chø kh«ng thÓ tïy tiÖn ¸p ®Æt hoÆc thay ®æi c¸c chøc n¨ng ®ã. Trong mäi h×nh th¸i kinh tÕ x· héi cßn tån t¹i s¶n xuÊt vµ lu th«ng hµng hãa chøc n¨ng cña th¬ng m¹i lµ thùc hiÖn lu th«ng hµng hãa vµ cung øng dÞch vô th«ng qua mua b¸n b»ng tiÒn. Tuy nhiªn còng cÇn ph©n biÖt chøc n¨ng th¬ng m¹i víi c¸c t c¸ch lµ kh©u cña t¸i s¶n xuÊt, ho¹t ®éng kinh tÕ vµ ngµnh kinh tÕ. Lµ ho¹t ®éng kinh tÕ th¬ng m¹i thùc hiÖn chøc n¨ng mua b¸n hµng hãa vµ c¸c dÞch vô b»ng tiÒn. Lµ mét kh©u cña t¸i s¶n xuÊt th¬ng m¹i thùc hiÖn chøc n¨ng cÇu nèi gi÷a s¶n xuÊt víi tiªu dïng th«ng qua trao ®æi, ®¶m b¶o thùc hiÖn t¸i s¶n xuÊt nhanh chãng, hiÖu qu¶ trong ®iÒu kiÖn cña kinh tÕ hµng hãa. Lµ mét ngµnh kinh tÕ, th¬ng m¹i thùc hiÖn chøc n¨ng tæ chøc lu th«ng hµng hãa vµ cung øng dÞch vô, th«ng qua mua b¸n ®Ó g¾n liÒn s¶n xuÊt víi thÞ trêng trong vµ ngoµi níc nh»m tháa m·n nhu cÇu thÞ trêng vÒ hµng hãa vµ dÞch vô víi chi phÝ thÊp nhÊt. 2.1.2. BiÓu hiÖn chøc n¨ng cña th¬ng m¹i trong lÜnh vùc th¬ng m¹i hµng hãa Trong th¬ng m¹i hµng hãa, chøc n¨ng cña th¬ng m¹i cã thÓ ®îc chia thµnh 2 nhãm chøc n¨ng c¬ b¶n sau: 2.1.2.1. Chøc n¨ng thay ®æi h×nh th¸i gi¸ trÞ, thùc hiÖn gi¸ trÞ Th¬ng m¹i cã chøc n¨ng thay ®æi h×nh th¸i gi¸ trÞ tõ tiÒn sang h×nh th¸i vËt chÊt trong hµnh vi mua (T - H) vµ ngîc l¹i trong hµnh vi b¸n. 18
Cïng víi viÖc thay ®æi h×nh th¸i gi¸ trÞ lµ qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi quyÒn së h÷u vÒ hµng hãa vµ tiÒn tÖ. QuyÒn së h÷u tiÒn tÖ chuyÓn tõ ngêi mua sang ngêi b¸n vµ ngîc l¹i, quyÒn së h÷u hµng hãa chuyÓn tõ ngêi b¸n sang ngêi mua. Nhê chøc n¨ng nµy cña th¬ng m¹i mµ ngêi b¸n ®¹t ®îc gi¸ trÞ nh»m t×m kiÕm lîi nhuËn, ngêi mua cã ®îc c¸c gi¸ trÞ sö dông ®Ó tháa m·n nhu cÇu tiªu dïng kh¸c nhau cña hä. §Ó thùc hiÖn ®îc chøc n¨ng nµy, th¬ng m¹i ph¶i tiÕn hµnh hµng lo¹t nh÷ng ho¹t ®éng g¾n víi viÖc thay ®æi h×nh th¸i gi¸ trÞ vµ chuyÓn ®æi quyÒn së h÷u nh: mua hµng, b¸n hµng, xóc tiÕn th¬ng m¹i, tiÕp thÞ, qu¶ng c¸o... VÒ lý thuyÕt, c¸c ho¹t ®éng nµy kh«ng t¹o ra gi¸ trÞ míi, kh«ng lµm t¨ng gi¸ trÞ sö dông cña hµng hãa nhng nã rÊt cÇn thiÕt vµ cã Ých cho x· héi. 2.1.2.2. Chøc n¨ng tæ chøc qu¸ tr×nh ph©n phèi hµng hãa, ®a hµng hãa tõ lÜnh vùc s¶n xuÊt ®Õn thÞ trêng vµ tiÕp tôc ho¹t ®éng s¶n xuÊt trong lÜnh vùc lu th«ng S¶n xuÊt víi tiªu dïng thêng kh«ng ¨n khíp víi nhau vÒ kh«ng gian, thêi gian, sè lîng, chñng lo¹i... V× vËy, th¬ng m¹i cÇn thùc hiÖn viÖc ®a c¸c s¶n phÈm ®îc s¶n xuÊt ra ®Õn c¸c thÞ trêng n¬i mµ con ngêi cã nhu cÇu phï hîp c¸c ®ßi hái cña thÞ trêng vÒ sè lîng, c¬ cÊu, thêi gian vµ kh«ng gian víi chi phÝ thÊp nhÊt. Nhê cã chøc n¨ng nµy mµ th¬ng m¹i cã thÓ tiÕp tôc thùc hiÖn chøc n¨ng thay ®æi h×nh th¸i gi¸ trÞ, thùc hiÖn gi¸ trÞ hµng hãa mµ chóng ta võa ®Ò cËp ë trªn. Còng th«ng qua chøc n¨ng nµy th¬ng m¹i gi¶i quyÕt ®îc nh÷ng m©u thuÉn vèn cã gi÷a cung, cÇu, s¶n xuÊt vµ tiªu dïng trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ hµng hãa. Chøc n¨ng nµy cña th¬ng m¹i ®îc thùc hiÖn qua hµng lo¹t nh÷ng ho¹t ®éng kh¸c nhau. Ho¹t ®éng vËn t¶i nh»m di chuyÓn s¶n phÈm tõ n¬i s¶n xuÊt ®Õn thÞ tr- êng vµ nh÷ng dÞch vô cã liªn quan ®Õn vËn t¶i nh: lµm c¸c thñ tôc vËn t¶i, giao nhËn hµng hãa... Ho¹t ®éng gi÷ g×n, b¶o qu¶n hµng hãa. Nh÷ng ho¹t ®éng nµy nh»m b¶o vÖ gi¸ trÞ sö dông cña hµng hãa vÒ sè lîng, chÊt lîng trong qu¸ tr×nh vËn 19
chuyÓn còng nh lu kho ph¸t sinh do sù kh«ng ¨n khíp gi÷a s¶n xuÊt vµ ®ßi hái cña thÞ trêng vÒ kh«ng gian vµ thêi gian. C¸c ho¹t ®éng tiÕp tôc s¶n xuÊt trong lÜnh vùc lu th«ng nh: ph©n lo¹i, chia nhá, ®ãng gãi, bao b× s¶n phÈm vµ c¸c ho¹t ®éng gia c«ng, chÕ biÕn, hoµn thiÖn s¶n phÈm tríc khi b¸n cho ngêi tiªu dïng... C¸c ho¹t ®éng th¬ng m¹i thùc hiÖn nhãm chøc n¨ng nµy lµ c¸c ho¹t ®éng s¶n xuÊt. Chóng x¶y ra trong kh©u lu th«ng vµ ®îc thùc hiÖn bëi ngµnh th¬ng m¹i. Chóng gãp phÇn lµm t¨ng gi¸ trÞ hµng hãa, b¶o vÖ vµ lµm t¨ng gi¸ trÞ sö dông. Ho¹t ®éng th¬ng m¹i xÐt vÒ gãc ®é nµy trùc tiÕp gãp phÇn t¹o ra thu nhËp quèc d©n. 2.1.2.3. Sù ph¸t triÓn nhËn thøc vÒ chøc n¨ng th¬ng m¹i hµng hãa trong x· héi hiÖn ®¹i Trong x· héi hiÖn ®¹i cïng víi viÖc phån thÞnh vÒ kinh tÕ, nhu cÇu cña con ngêi ngµy cµng gia t¨ng vµ ®a d¹ng h¬n. ViÖc tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu ngµy cµng t¨ng vµ ®a d¹ng cña x· héi lµm n¶y sinh m©u thuÉn trong ph©n bæ vµ sö dông quÜ thêi gian cña con ngêi. §Ó tháa m·n nhu cÇu ngµy cµng t¨ng vµ ®a d¹ng cña con ngêi, ®ßi hái mét mÆt ph¶i kh«ng ngõng s¶n xuÊt ra ngµy cµng nhiÒu cña c¶i vµ dÞch vô , mÆt kh¸c ph¶i t¨ng quÜ thêi gian sö dông cho cho viÖc tiªu dïng c¸c cña c¶i vµ c¸c dÞch vô. M©u thuÉn lµ ë chç quÜ thêi gian tù nhiªn cña mçi con ngêi lµ mét h»ng sè trong khi ®ã x· héi cµng ph¸t triÓn quÜ thêi gian dµnh cho tiªu dïng trong tæng quÜ thêi gian tù nhiªn ®ßi hái ngµy cµng gia t¨ng. §Ó gia t¨ng thêi gian cho tiªu dïng trong ®iÒu kiÖn quÜ thêi gian tù nhiªn kh«ng ®æi th× vÊn ®Ò tiÕt kiÖm vµ sö dung hîp lý quÜ thêi gian trong tiªu dïng trë nªn rÊt bøc thiÕt. ViÖc më réng c¸c dÞch vô b¸n hµng ®Æc biÖt lµ c¸c dÞch vô tríc, trong vµ sau b¸n hµng nh: dÞch vô hoµn thiÖn s¶n phÈm , c¸c dÞch vô chuÈn bÞ s½n sµng nhÊt cho ngêi tiªu dïng vµ c¸c dÞch vô liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh tæ chøc phôc vô qu¸ tr×nh tiªu dïng c¸ nh©n nh»m t¹o sù tho¶i m¸i, thuËn tiÖn, tiÕt kiÖm thêi gian cho ngêi tiªu dïng ®ang ngµy g¾n víi ho¹t ®éng bu«n b¸n vµ trë thµnh c¸c ho¹t ®éng thuéc chøc n¨ng cña th¬ng m¹i trong x· héi hiÖn ®¹i. Kinh tÕ thÞ trêng hiÖn ®¹i víi c¸c ®Æc trng kh«ng ph¶i lµ “khan hiÕm” mµ “d thõa” lµm cho c¹nh tranh khèc liÖt ngµy cµng buéc c¸c doanh nghiÖp 20