Địa Đồ Duyên Hải Miền Trung - Sông Trà phần 10

Chia sẻ: Dqwfrehrh Geryhrtjrt | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

90
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tham khảo tài liệu 'địa đồ duyên hải miền trung - sông trà phần 10', khoa học tự nhiên, địa lý phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Địa Đồ Duyên Hải Miền Trung - Sông Trà phần 10

HUY N TRÀ B NG TRÀ B NG là huy n mi n núi n m tây b c t nh Qu ng Ngãi. Phía ñông giáp hai huy n Bình Sơn, Sơn T nh; phía tây giáp huy n Tây Trà ; phía nam giáp huy n Sơn Hà; phía b c giáp huy n Trà My và huy n Núi Thành (t nh Qu ng Nam). Di n tích 418,75km2. Dân s 29.316 ngư i (năm 2005). M t ñ dân s kho ng 70 ngư i/km
* * * V hành chính, Trà B ng xưa là m t trong b n ngu n (nguyên) c a t nh Qu ng Ngãi, thư ng ñư c g i là ngu n ðà B ng, sau ñ i là ngu n Thanh B ng, r i ñ n Trà B ng, châu Trà B ng, có 3 t ng, 34 sách (làng). Sau Cách m ng tháng Tám 1945, châu Trà B ng ñ i là huy n Trà B ng, các sách c ũ nh p thành các xã m i, các làng tây Bình Sơn nh p vào huy n Trà B ng, hình thành 13 xã: Trà Khê, Trà Phong, Trà Quân, Trà Lâm, Trà Giang, Trà Thanh, Trà Lãnh, Trà Nham, Trà Thu , Trà Sơn, Trà Xuân, Trà Phú, Trà Bình; ñ i ñ t ên các xã không khác m y v i c ác xã, th t r n hai huy n Trà B ng, Tây Trà ngày nay. ð n nă m 1951, 3 xã Trà Xuân, Trà Phú, Trà Bình (nguyên là các làng Xuân Khương, ðông Phú, Vinh Hòa th i Pháp thu c ) c t giao v c ho huy n Bình Sơn, thành 1 xã là xã Bình Lâm. T s au 1954, chính quy n Sài Gòn ti p qu n, ñ n gi a nă m 1958, ñ i huy n Trà B ng thành qu n Trà B ng, ñ i tên xã c ũ thành tên xã m i (c ũng l y c h Trà làm ñ u): xã Trà Xuân ñ i t hành Trà Khươ ng; xã Trà Giang ñ i t hành Trà Nh ; xã Trà Thu ñ i thành Trà B c ; xã Trà Sơn ñ i thành Trà Lang; xã Trà Thanh ñ i thành Trà ðoài; xã Trà Lâm ñ i thành Trà Binh; xã Trà Lãnh ñ i thành Trà Trung; xã Trà Nham ñ i thành Trà Thư ng; xã Trà Quân ñ i thành Trà Hương; xã Trà Khê ñ i thành Trà Hoa; xã Trà Phong ñ i thành Trà Th nh. Qu n l ñ t xã Trà Khương (Trà Xuân). Trong kháng chi n c h ng M , c u nư c, l c lư ng kháng chi n quy t ñ nh c t c ác xã phía nam Cà ðam c a huy n Sơn Hà c ó dân t c Cor s inh s ng là các xã Sơn Th , Sơn Hi p, Sơn Bùi, Sơn Tân nh p vào Trà B ng, ñ i thành các xã Trà Th , Trà Hi p, Trà Bùi, Trà Tân. Có th i, các xã ñông b c ñư c c t thành khu I, các xã quanh núi Cà ðam ñư c tách l p thành khu II, các xã phía tây huy n c t l p thành khu IX, tr c thu c vùng c ăn c ñ a c a T nh u . Sau năm 1975, sau nhi u l n t ách nh p c ác xã, ñ n c u i nă m 2003, Trà B ng có 19 xã th tr n: Trà Thanh, Trà Khê, Trà Quân, Trà Phong, Trà Th , Trà Hi p, Trà Lâm, Trà Lãnh, Trà Thu , Trà Sơn, Trà Nham, Trà Bùi, Trà Giang, Trà Phú, Trà Bình, Trà Tân, Trà Trung, Trà Xinh và th tr n Trà Xuân. Cu i năm 2003, 9 xã phía tây huy n ñư c tách l p thành huy n m i Tây Trà. Trà B ng còn 10 xã, th tr n (như ñã k trên). V t nhiên, Trà B ng là huy n mi n núi, v i d i n tích ñ i núi chi m ph n l n ñ t ñai trong huy n. Vùng ñ ng b ng n m phía ñông huy n, giáp gi i v i huy n Bình Sơn và phía h u ng n s ông Trà B ng, c ác xã Trà Bình, Trà Phú và th tr n Trà Xuân. ð a hình Trà B ng khá ph c t p, b c hia c t m nh b i c ác kh i núi và sông su i c h ng ch t trong các thung lũng nh h p. Núi ñây có ñ d c r t l n. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 109
Núi ñ i bao b c kh p nơi trong huy n, như núi Cà ðam, núi Ră ng Cưa, núi Ch p Vung, núi Cà ðú... H t h ng sông su i g m s ông Trà B ng, sông Giang, sông Trà Bói, su i Cà ðú, su i Trà Cân, su i Nun. ð t b ng và thung lũng Trà B ng r t í t i, nh h p. R ng núi Trà B ng có nhi u lâm th s n, ñ t ñai thích h p v i c ây qu . Phía ñông Trà B ng có su i khoáng Th c h Bích ñang ñư c khai thác dùng trong công nghi p nư c u ng. Khí h u Trà B ng n ng l m mưa nhi u, lư ng mưa ñây thu c h ng cao nh t trong nư c, gây ra nhi u h n hán, lũ l t, ñ m c ũng khá cao. Trong l i truy n c a dân và trong các truy n c ñ u th hi n nh ng ký c kinh hoàng v c ác tr n lũ, nh t là tr n lũ 1964. Tình tr ng l ñ t x y ra m t s nơi, hi n tư ng n t núi c ũng xu t hi n, như t i t hôn ðông xã Trà Sơn. Tình tr ng s d ng qu ñ t Trà B ng nă m 2005 như s au: 1) ð t nông nghi p 5.308ha (cây hàng nă m 3.942ha); 2) ð t lâm nghi p 30.338ha; 3) ð t c huyên dùng 337ha; 4) ð t khu dân c ư 195ha; 5) ð t c hưa s d ng 5.698ha. V dân c ư, c ư dân Trà B ng ch y u là ngư i Cor, ngư i Vi t. Ngư i Cor s ng ch y u b ng ngh làm r y, tr ng qu , b p, s ăn b n, hái lư m, chăn nuôi các lo i gia súc, gia c m. Xã h i Cor xưa kia vào th i kỳ t i n giai c p, tính c k t c ng ñ ng cao, s ng hi n hòa, c n c ù nh n n i, có nhi u giá tr vă n hóa c truy n ñ c s c . Ngư i Vi t c ư trú ch y u c ác xã Trà Phú, Trà Bình và th t r n Trà Xuân phía ñông huy n, ven tr c l giao thông, ch y u làm ru ng nư c và buôn bán, làm ngh th c ông, và có s giao lưu v i văn hóa Cor. Ngoài ra, còn có ngư i Hrê ch y u s ng xã Trà Tân. Ngư i Cor, ngư i Vi t, ngư i Hrê Trà B ng có truy n th ng ñoàn k t, có s giao lưu buôn bán lâu ñ i và có truy n th ng yêu nư c khá n i b t. Trong s dân hơn 29.000 ngư i Trà B ng có trên 10.000 ngư i Cor, trên 18.000 ngư i Vi t, trên 200 ngư i Hrê. S ngư i Vi t ñông nh t là th tr n Trà Xuân (trên 7.000 ngư i), k ñ n là các xã Trà Bình, Trà Phú (toàn b s dân c a 2 xã này). Ngư i Cor s ng ñ u kh p c ác xã còn l i. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 110
S phân b dân c ư theo t ng xã, th tr n th i ñi m 2005 như sau(2): M t ñ dân s Di n tích Dân s TT Xã, th t r n (km2 ) (ngư i/km2 ) (ngư i) 1 Trà Xuân 6,09 7.380 1.212 2 Trà Giang 36,50 395 11 3 Trà Th y 75,48 2.443 32 4 Trà Hi p 49,00 1.645 34 5 Trà Phú 15,68 4.162 265 6 Trà Tân 70,75 1.575 22 Trà S ơ n 7 56,49 4.094 72 8 Trà Lâm 34,61 1.595 46 9 Trà Bình 22,18 4.796 216 10 Trà Bùi 51,28 1.316 26 Toàn huy n 418,75 29.401 70 Th ng kê trên cho th y t h t r n Trà Xuân có s dân cao tuy t ñ i và m t ñ dân s c ũng cao tuy t ñ i, trong khi di n tích th p tuy t ñ i. R ng nh t là xã Trà Th y. Dân s và m t ñ th p tuy t ñ i là xã Trà Giang. Các xã có ngư i Vi t s ng t p trung là Trà Bình, Trà Phú, dân s và m t ñ dân s c ao hơn h n s o v i c ác xã khác. * * * N i b t t rong truy n th ng yêu nư c c a ngư i Cor Trà B ng là s tham gia phong trào "Nư c Xu ñ " t năm 1938 và ti p t c c h ng Pháp cho ñ n Cách m ng tháng Tám 1945 thành công. Năm 1938, b n già làng có uy tín nh t c a dân t c Cor là ông Gia, ông Chân, ông Phú, ông Tài ñã kêu g i nhân dân quanh vùng ñ ng lên ch ng th c dân Pháp b t xâu, thu thu . H c h huy b n ñ i nghĩ a quân trang b vũ khí thô s ơ kéo v t n công châu l Trà B ng nhưng b th t b i, nhi u ngư i hy sinh. Dân các làng bu c ph i quay v c h u xâu, thu như c ũ. Các th lĩ nh, d n ñ u là ông Gia, ông Tài, cùng dân c a hàng ch c làng kéo nhau lên Cà ðam, lên ñ u ngu n s ông Tang xây d ng c ăn c ñ c hi n ñ u lâu dài. Nghĩ a quân ñã gây cho Pháp nhi u thi t h i, ñã ñánh tr n Gò Rô n i t i ng (tháng 1.1939). Năm 1942, nhân lúc gi c Pháp ñưa quân lên ñánh vùng cao, nghĩ a quân l i kéo xu ng t n c ông châu l Trà B ng, như ng l i b t h t b i. Pháp tă ng c ư ng ñánh phá lên c ăn c và d d , mua chu c . Các th lĩ nh và dân các làng c ương quy t c th trong c ăn c c ho mãi ñ n tháng Tám 1945. Khi ñư c bi t Vi t Minh ñang lãnh ñ o nhân dân giành chính quy n c hâu l Trà B ng, nghĩ a quân kéo v tham gia. Ông Gia (lúc này ñã 90 tu i) ñư c c làm Ch t c h Trà B ng. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 111
Các xã phía ñông huy n thu c ñ a bàn c ư trú c a ngư i Vi t, hình thành t c h c cơ s ð ng t năm 1930 và liên t c ñ u tranh góp ph n vào s nghi p gi i phóng dân t c . Trà B ng trong kháng chi n c h ng Pháp là c ăn c ñ a v ng ch c c a c ách m ng, gi v ng t do và ñóng góp s c ngư i, s c c a vào công cu c ñánh th ng quân Pháp xâm lư c. Trong kháng chi n c h ng M , c u nư c, Trà B ng là c ăn c ñ a ñ u tiên c a t nh Qu ng Ngãi. Cũng t i Gò Rô, ngày 7.7.1958, ð i h i nhân dân 4 dân t c : Cor, Hrê, Ca Dong, Kinh th hi n quy t tâm ñánh M , ñư c m nh danh là ñ i h i "Diên H ng" c a nhân dân các dân t c mi n Tây Qu ng Ngãi. Trà B ng là nơ i kh i phát cu c Kh i nghĩ a Trà B ng và mi n Tây Qu ng Ngãi 28.8.1959, m t trong nh ng cu c ñ ng kh i n i b t nh t mi n Nam Vi t Nam th i y. Sau cu c kh i nghĩ a, nhi u vùng nông thôn ñã ñư c gi i phóng, các y ban t qu n xã ra ñ i. Nhân dân Trà B ng ñã b gãy các cu c ph n kích, ñánh phá c a k ñ c h ñ gi v ng vùng gi i phóng và ñóng góp nhi u nhân tài v t l c c ho cu c kháng chi n ñ n th ng l i hoàn toàn. Trà B ng ñư c gi i phóng hoàn toàn ngày 18.3.1975. Quân và dân Trà B ng, quân và dân các xã Trà Sơn, Trà Tân, Trà Bùi, Trà Lâm, Trà Hi p ñư c phong t ng danh hi u Anh hùng L c lư ng Vũ trang nhân dân. Có 12 bà m ñư c phong t ng danh hi u c ao quý Bà m Vi t Nam Anh hùng. * * * Kinh t Trà B ng nhìn chung còn ch m phát tri n. Ho t ñ ng kinh t c a nhân dân Trà B ng ch y u là nông, lâm nghi p. Công, thương nghi p và d c h v c ũng d n d n phát tri n t heo th i gian. Năm 2004, t tr ng ngành nông, lâm nghi p là 55%; các ho t ñ ng công, thương nghi p, d c h v ñã tăng lên 45% t ng giá tr . Tuy nhiên, t l trên chưa ph n á nh th t rõ s phát tri n, vì giá tr s n xu t nông nghi p tương ñ i th p, trong khi ña s dân v n s ng b ng nông nghi p. Tính th i ñi m 2005, s dân s ng b ng nông, lâm nghi p là 27.028 ngư i v i 5.568 h và 13.389 lao ñ ng. Trong khi s dân s ng b ng ngh khác là 2.551 ngư i v i 922 h và 2.928 lao ñ ng. V nông nghi p, các tài li u c c ho th y nông nghi p Trà B ng xưa c ũng có m t s ñi m ñáng chú ý. T p Qu ng Ngãi t nh chí c a Nguy n Bá Trác và các tác gi in trên Nam phong t p c hí (1933) có ghi th i ñi m y, Trà B ng (g m c huy n Tây Trà ngày nay) có 1.282 m u r u ng (461,52ha), thu ho c h ñư c 228 t n lúa m i nă m. Có th hi u s ru ng này ph n l n n m vùng th p c a huy n và ph n nhi u do ngư i Vi t c anh tác. Ngoài ra, không th y ghi chép v lo i c ây tr ng khác. V c hăn nuôi, các tác gi Qu ng Ngãi t nh chí ghi Trà B ng có nuôi 88 con trâu, 20 con bò, 4 con ng a, 871 con heo, 4.121 con gà, song các tác gi c ũng nh n m nh các s li u y c ũng ch "ph ng ch ng mà kê" nên ñ c hính xác ch c c h n không cao. Tr i qua hai cu c kháng chi n, nông nghi p Trà B ng chưa có ñi u ki n phát tri n. T s au năm 1975, s n xu t nông nghi p m i t h c s c huy n bi n. Tính th i ñ i m 2005, giá tr s n xu t nông nghi p Trà B ng là 52,743 t ñ ng, Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 112
trong ñó tr ng tr t 31,06 t ñ ng, chăn nuôi 21,128 t ñ ng. Do ñ c ñi m t nhiên và t p quán canh tác mà nông nghi p Trà B ng có th phân ra hai vùng khá rõ r t : nông nghi p ba xã, th tr n vùng th p v i ña s ngư i Vi t và nông nghi p 7 xã vùng cao v i ña s ñ ng bào Cor. Ba xã, th tr n v i ña s ngư i Vi t s inh s ng phía ñông huy n làm nông theo ki u c anh tác c a mi n xuôi, tr ng lúa nư c và các lo i c ây hoa màu, cây lương th c , chăn nuôi gia súc, gia c m. Ba xã, th tr n này tuy không r ng l m như ng nh kinh nghi m thâm canh lúa nư c, nên là ngu n lươ ng th c quan tr ng c a huy n, ch y u là lúa g o. Th ng kê cho th y, trong t ng s n lư ng lươ ng th c toàn huy n Trà B ng năm 2005 là 7.020 t n thì t ng lư ng lương th c c a 3 xã, th tr n vùng th p ñã có 4.031 t n (xã Trà Bình 1.864 t n, xã Trà Phú 1.135 t n, th tr n Trà Xuân 1.032 t n). Tuy nhiên, do vùng th p t p trung dân s v i m t ñ c ao, nên bình quân lương th c ñ u ngư i l i không ph i c ao nh t t rong huy n, tr xã Trà Bình ñ t 388kg/ngư i/năm (ñ ng th hai sau xã Trà Giang 463kg), thì xã Trà Phú ch 273kg, th tr n Trà Xuân thì thu c h ng th p nh t trong huy n (140kg). B y xã vùng cao nơi ngư i Cor c hi m ña s , do ñi u ki n t hiên nhiên v i nhi u thung lũng h p nên t xư a không có truy n th ng tr ng lúa nư c như vùng ngư i Hrê Sơn Hà, Minh Long, Ba Tơ. ð có lươ ng th c , xưa kia ngư i Cor ch y u t a lúa r y, t a b p, tr ng bo bo… ñ u trên r y. T khi có chính quy n c ách m ng, ngư i Cor d n c huy n c ư xu ng th p và b t ñ u có s khai hoang làm ru ng nư c. Xưa kia vi c c hăn nuôi gia súc như trâu, heo c ũng r t khó, vì vùng r ng núi Trà B ng có r t nhi u thú d như voi, h . Qua các th i kỳ c ách m ng, canh tác nông nghi p Trà B ng m i d n d n c ó s c huy n bi n. Ngư i Cor sinh ho t kinh t nông, lâm nghi p theo l i c truy n, có thêm các nhân t m i nh áp d ng khoa h c k thu t vào s n xu t, trong ñó có c d u n c a kinh t nông nghi p s ơ khai. Ngư i Cor ngày nay, bên c nh vi c khai hoang tr ng lúa nư c v i k thu t m i, v n thư ng xuyên tr ng và khai thác qu như xưa, phát nương làm r y t a lúa, ngô, nuôi trâu, gà, v t làng, ñi r ng hái rau ranh, b t c , khai thác m t ong, ñót, các lo i c ây, dây r ng ñ v làm ñ dùng, th c ăn và bán l y t i n. S n v t r ng có nhi u, nhưng ngon nh t là c ñá, rau ranh và m t ong hoa qu . Theo th ng kê, t ng s n lư ng lương th c c ó h t c a Trà B ng năm 2004 trên 6.368 t n, bình quân lươ ng th c ñ u ngư i g n 219,7kg; s n lư ng lương th c năm 2005 là 6.985 t n, bình quân lươ ng th c ñ u ngư i là 238,3kg(3), nh ng con s c òn quá th p so v i nhi u nơ i trong t nh Qu ng Ngãi, nhưng là m t t i n t ri n khá cao trong ñi u ki n t nhiên không thu n l i c ho vi c tr ng cây lương th c . Th ng kê sau ñây s c ho th y s ti n tri n y(4): N ăm 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 Bình quân lươ ng th c ñ u 73,1 134,2 159,1 129,1 107,6 163,5 238,3 ngư i (kg) S tăng ñ t bi n c a 2 c on s năm 2000 và 2005 có nguyên nhân t vi c c hia tách Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 113
huy n Tây Trà (vùng có r t í t di n tích lúa nư c), nhưng nhìn trên ñ i th t 1975 ñ n 2005, có th th y s tăng ti n trong s n xu t lương th c . Tính th i ñ i m 2005, s n lư ng lương th c bình quân ñ u ngư i cao nh t là xã Trà Giang 463kg, xã Trà Bình 388kg, xã Trà Th y 330kg, th p nh t là xã Trà Bùi 135kg, th tr n Trà Xuân 140kg, các xã khác xê d c h trong kho ng 200 ñ n 300kg. Bên c nh cây lương th c c ó h t, Trà B ng còn tr ng nhi u khoai, s n. Sau ñây là th ng kê v c ác lo i c ây tr ng chính Trà B ng năm 2005(5) : Năng su t ( t / ha) S n lư ng (t n) TT Cây tr ng Di n tích (ha) 1 Lúa 2051 30,8 6.311 2 Ngô 312 21,6 674 3 Sn 2.312 79 18.262 4 Lc 155 13,7 212 5 M ía 194 433,4 8.408 ð u các lo i 6 111 9,6 107 7 Rau các lo i 215 153,3 3297 Lúa tr ng nhi u nh t xã Trà Bình v i di n tích 510ha, s n lư ng 1.751 t n. Năng su t lúa cao nh t th tr n Trà Xuân v i 40,36 t /ha, k ñó là xã Trà Phú 37,21 t / ha, th p nh t xã Trà Lâm 19,42 t /ha. Ngô tr ng nhi u nh t xã Trà Sơn v i di n tích 94ha, s n lư ng 190 t n; ti p ñó là xã Trà Bình v i di n tích 45ha, s n lư ng 113 t n; xã Trà Th y v i di n tích 41ha, s n lư ng 91 t n. S n toàn huy n c ó di n tích khá l n, trong ñó có di n tích s n l n nh t là xã Trà Bình v i 495ha, xã Trà Tân v i 415ha, nhưng s n lư ng s n c ao nh t l i là xã Trà Phú v i 5.076 t n. L c tr ng nhi u nh t là xã Trà Bình v i di n tích 120ha, s n lư ng 174 t n; xã Trà Phú 21ha, s n lư ng 31 t n; th t r n Trà Xuân 9ha, s n lư ng 12 t n. Các xã khác không có. Mía c ũng t p trung ba xã, th tr n vùng th p, trong ñó t p trung xã Trà Bình v i d i n tích 128ha, s n lư ng 5.760 t n mía cây, chi m kho ng 2/3 v di n tích và s n lư ng mía toàn huy n. ð u c ác lo i v i d i n tích ít i phân b ñ u kh p c ác xã, th tr n. Rau các lo i tr ng nhi u nh t xã Trà Phú v i di n tích 75ha, s n lư ng 1.019 t n, th tr n Trà Xuân v i 46ha, s n lư ng 632 t n. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 114
V th y l i , t ng di n tích tư i nư c b ng công trình th y l i c ó 516,4ha, trong ñó tư i b ng công trình kiên c có 421,4ha (năm 2004). Các lo i gia súc, gia c m Trà B ng ph bi n là bò, trâu, heo, gà, v t. Tình hình chăn nuôi v n c hưa m c c ao, như s li u c a năm 2004 cho th y: toàn huy n c ó 59 con trâu, 6.687 con bò, 14.611 con heo và trên 59.000 gia c m. Năm 2005, Trà B ng có 74 con trâu, 7.670 con bò, 15.249 con heo. Các xã Trà Giang, Trà Phú, Trà Bùi không có trâu. Các xã khác có t i ña 22 con trâu. Trong t ng s 7.670 con bò trong toàn huy n, các xã, th t r n vùng th p c ó ñ n 5.589 con, chi m t l trên 2/3, c th xã Trà Bình có 2.385 con, xã Trà Phú 1.926 con, th tr n Trà Xuân 1.278 con, các xã còn l i ñ u c ó t 600 con tr xu ng. Các xã có s l n trên 2 tháng tu i t 1.000 con tr lên g m: xã Trà Phú 2.930 con, xã Trà Bình 2.855 con, th tr n Trà Xuân 2.827 con, xã Trà Th y 1.700 con, xã Trà Sơn 1.550 con, xã Trà Hi p 1.411 con. Các xã khác ch c ó t 700 con tr xu ng. V lâm nghi p, thu xưa vùng Trà B ng n i t i ng v i lo i c ây tr ng ñ c c h ng là cây qu , thư ng ñư c g i là qu Qu ng. Bên c nh m t í t qu r ng m c t nhiên, ngư i Cor chuyên vi c tr ng qu trên r y, thành r ng. Nhi u thươ ng nhân ngư i Vi t ñã lên các làng ngư i Cor ñ mua qu v xuôi bán l i c ho ngư i Hoa xu t kh u. Th i nhà Nguy n, h ng năm các vua Nguy n ñ u c ho ñ t mua qu Trà B ng. Ngư i dân Cor bóc v qu bán ñ mua v c ác v t d ng thi t y u. Qu ñư c tr ng b s ung h ng nă m. Ngoài vi c tr ng qu , ho t ñ ng lâm nghi p c a ngư i Cor ch y u là khai thác s n v t r ng. Tr i qua quá trình khai thác và qua hai cu c c hi n tranh, r ng Trà B ng b tàn phá n ng, trong khi ñ ng bào dân t c Cor v n d a vào vi c khai thác lâm th s n như m t ngu n b s ung quan tr ng cho cu c s ng, thì ñ i v i c hính quy n ñ a phương, vi c b o v , khoanh nuôi, tr ng r ng phòng h , r ng nguyên li u... là nhi m v quan tr ng và c ũng là s t o môi trư ng thu n l i, h tr c u c s ng cho nhân dân. Vi c khai thác ch y u t p trung vào g r ng tr ng như keo, b c h ñàn, các lo i c ây thiên nhiên như tre, n a, l ô, mây, ñót khô. Riêng v qu xô h ng nă m khai thác vài trăm t n. Di n tích tr ng qu tính th i ñi m năm 2004 có 3.387ha. Vi c tr ng và khai thác qu trong hàng ch c năm tr l i ñây ñã suy gi m, n m m c th p, vì giá qu trên th t rư ng xu ng r t t h p. ðây là m t v n ñ khá nan gi i c ho vùng ñ t qu Trà B ng. Bà con dân t c Cor v n trông c y nhi u c ây qu và ñi u ki n, ñ a hình, khí h u ñây không d c huy n ñ i s ang cây tr ng khác. Cây keo lai ñang ñư c tr ng khá nhi u. V ti u th công nghi p, Trà B ng ch y u v n là các ngh th công mang tính t túc, t c p c a ngư i Cor, trong ñó ch y u là ñan lát các v t d ng dùng cho sinh ho t và s n xu t như gùi các lo i, chi u n m, chi u phơi lúa, m ng, gi nh t gà... v i nh ng nét ñan lát khá tinh x o. V t li u ñan ch y u dùng mây, cây lùng, n a. Ngh th c ông c a ngư i Kinh thì ch y u là các ngh thông d ng như h , m c , làm g c h ngói, rèn, khai thác ñá. T s au năm 1975, Trà B ng còn có thêm ngh s n xu t ñ th công m ngh t v qu , như bình ly, ng ñ ng tăm, qu bánh b ng v qu già (qu tam sơn), nhưng vi c tiêu th c hưa nhi u. Su i Th c h Bích t i xã Trà Bình ñã ñư c Nhà máy nư c khoáng c a Công ty ñư ng Qu ng Ngãi khai thác và ñóng chai Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 115
v i thương hi u c ùng tên, là m t s n ph m r t ñư c ưa chu ng trên th trư ng. Th ng kê cho bi t nă m 2005, Trà B ng có 235 c ơ s s n xu t c ông nghi p c á th v i 308 lao ñ ng, t p trung th t r n Trà Xuân, xã Trà Bình, xã Trà Phú, xã Trà Sơn và xã Trà Tân. Công nghi p Trà B ng ch y u t p trung vi c c h bi n th c ph m, may m c , s n ph m g , tre n a. Giá tr s n xu t c ông nghi p trên ñ a bàn là 4,547 t ñ ng theo giá hi n hành năm 2005. M c dù cho ñ n trư c Cách m ng tháng Tám 1945 ñ ng bào dân t c Cor Trà B ng v n t rong tr ng thái kinh t - xã h i th i t i n giai c p, nhưng ñã có giao thương xuôi ngư c v i ngư i Vi t, ngư i Hoa t r t s m. Ch Th c h An n m phía tây huy n Bình Sơn là m t ñ i m giao thương khá s m u t t ngu n v b i n. Ngư i Cor mang qu ñ n bán, mua v n i, niêu, c ng, chiêng, chè, v i, mu i, g o, rìu, r a... t c nh ng v t d ng thi t y u c ho sinh ho t và s n xu t. Cũng r t ph bi n là các thương nhân ngư i Vi t mang cõng lên các làng nóc n m lưng ch ng các núi ñ th c hi n vi c buôn bán t i c h . T s au năm 1975, các hình th c buôn bán như v y v n r t thư ng th y. Tuy nhiên, các ñi m t hương m i, d c h v , c ác ch ñã d n ñư c xây d ng c ác xã, huy n l , ñã tr thành nơ i t p trung buôn bán c a ñ ng bào các dân t c t i Trà B ng. Ch Trà B ng trung tâm th tr n Trà Xuân và các c a hi u xung quanh ngày càng buôn bán s m u t. c ác thôn, làng c a ñ ng bào Cor, thông thư ng m i nơ i có m t vài ti m bán t p hóa v i c ác m t hàng thi t y u, do ngư i Vi t ñ m nhi m. Th ng kê cho bi t trong trong ñ a h t Trà B ng nă m 2005 có 805 c ơ s kinh doanh thương m i - d c h v c á th v i t ng c ng 871 lao ñ ng, phân b r i rác trong huy n, nhưng t p trung nhi u nh t v n là Trà Xuân, Trà Phú, Trà Bình. Cơ s h t ng Trà B ng ñã có s phát tri n khá. T nhi u tră m năm trư c, ñư ng t mi n xuôi lên ngu n Trà B ng ñã có, nhưng ch là ñư ng ñ t. Trà B ng ñư c xem là vùng r ng thiêng nư c ñ c , xa xôi hi m tr . Châu l Trà B ng trư c Cách m ng tháng Tám 1945 tuy ñã có nhưng còn s ơ s ài, ch c ó ñ n binh và nhà c a c a quan cai tr . Tr i qua hai cu c kháng chi n c h ng Pháp, ch ng M , c u nư c, ñư ng sá có ph n ñư c c i thi n hơn trư c. Cu i th p niên nă m mươ i c a th k XX, v c v n Ngô ðình Nhu là Tr n L Xuân ra l nh cho c p dư i làm ñư ng ñ a h t Trà B ng ñ ñ c quy n khai thác, buôn bán qu . ðư ng r ng ñi Trà Phong, ñư ng nư c ñi d c c ác xã Trà Thu , Trà Hi p qua huy n Trà My (t nh Qu ng Nam) có xây c u c ng, tu s a, c u b c qua sông Trà B ng ñư c xây d ng, năm 1964 b tr n lũ l n c u n trôi (ñ n năm 2005 xây d ng l i). Tuy nhiên ph i ñ n s au 1975, ñư ng sá m i th t s c huy n bi n. T nh l 622 t Châu (huy n Bình Sơn) n i v i huy n l Trà B ng ñã ñư c tr i nh a. ðư ng Trà B ng - Trà Phong (huy n l Tây Trà) ñư c xây d ng, tr i nh a. Hi n nay, ño n t nh l 622 t th tr n Trà Xuân qua c u men theo t ng n s ông Trà B ng d n ñ n Trà My ñã có k ho c h xây d ng, nâng c p. ðư ng huy t m c h t Trà Tân ñ i Trà Bùi ñang ñư c xây d ng. Các con ñư ng n i c ác xã d n d n ñã ñư c bêtông hóa. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 116
V thông tin liên l c , huy n l Trà B ng có bưu ñi n huy n, c ác xã có nhà bưu ñi n vă n hóa xã. S máy ñi n tho i c ñ nh năm 2004 là 1.265 máy, nă m 2005 là 1.650 máy. S c huy n bi n rõ nh t là ñi n l c . Xưa kia, Trà B ng không có ñi n, ngư i Vi t, vi c th p s áng ch y u d a vào d u th c v t như d u d a, d u ph ng, sáp ong và d u ho ; còn ngư i Cor thì ch y u nh l a c i. T năm 1990, thu ñi n Cà ðú v i c ông su t 400kW ñư c xây d ng ñưa ñi n v th p s áng huy n l . Năm 1995, lư i ñi n qu c gia kéo v huy n l và các xã. Năm 2004, s h dùng ñi n là 4.672 h , c hi m 75% t ng s h trong toàn huy n. ði n kéo v ñã góp ph n làm bi n ñ i l n c h t lư ng cu c s ng v t c h t và tinh th n c a c ác t ng l p dân c ư, nh t là khi các phương ti n nghe nhìn, truy n thông ñ i c húng ngày càng lan r ng. Các c ơ s công c ng, như c ơ quan, tr m y t ñư c xây d ng ngày càng khang trang. c ác xã ngư i Vi t, ña s nhà ñã ñư c ngói hóa. c ác làng ngư i Cor, nhi u ngư i ñã làm ñư c nhà ngói, có làng ñã ngói hóa hoàn toàn như thôn 2 xã Trà Th y. Tuy v y, nhìn chung ñ i s ng c a nhân dân còn quá th p là m t tr ng i trên con ñư ng phát tri n. * * * ði m n i b t trong văn hóa Trà B ng là các di s n văn hóa c truy n và các ho t ñ ng văn hóa m i. dân t c Cor, di s n vă n hóa khá phong phú. Trà B ng là ñ a bàn c ư trú chính c a dân t c Cor. Nơi ñây, ngư i dân v n b o t n ñư c các di s n văn hóa v t t h và phi v t th quý báu. Ngư i Cor v n có tín ngư ng nguyên thu v n v t h u linh. Trong di s n văn hóa dân t c Cor có truy n c tích (ñã ph n nào ñư c s ưu t m, d c h thu t và xu t b n), có các làn ñi u dân ca như xà-ru, a-gi i, cà-lu, a-r p... Ngư i Cor thích ñánh chiêng và có nhi u giai ñi u c hiêng ñ c s c. L h i c a ngư i Cor thì có l ăn lúa m i, làm nhà m i; ñ c s c có l c ư i, l h i ăn trâu r t ñ m màu s c dân t c . Trong l ăn trâu có cây nêu và cái gu, các bái v t h t s c ñ c ñáo. Cây nêu c a dân t c Cor ñư c d ng khá cao, v i nhi u nét hoa văn, ñan, kh c tinh x o, có hình tư ng chim chèo b o trên ñ u nêu, th hi n quan ni m th m m và bàn tay khéo léo c a c ác ngh nhân Cor. Riêng b gu th treo trong nhà là di s n r iêng có c a dân t c Cor, không th tìm th y c ác dân t c khác. Gu th có gu pi treo gi a nhà, có con chim ñ i bàng l n ñư c kh c v c h các hoa văn ñ , tr ng trên n n ñen. Gu d t hay các la vang treo c a ra vào, c a xu ng b p và gu treo b p. Trên các la vang là c m t b c tranh liên hoàn, trong ñó có v c ác hình nh, hoa lá, sinh ho t r t ñ c thù. Ngư i Cor còn gi i ngh ñan. Nh ng s n ph m ñ ñan c a ngư i Cor th t s là nh ng tác ph m ngh thu t, tinh x o, ñ p m t. Nh ng kinh nghi m v tr ng, ch bi n, khai thác qu , kinh nghi m v c h a b nh... c ũng là nh ng tri th c dân gian quý báu. V d i s n văn hóa Vi t Trà B ng, có th k ñ n nh ng bài ca dao, các ñi u hát còn lưu truy n nh ng ngư i già. ði u ñáng lưu ý là có s giao thoa văn hóa gi a ngư i Vi t và ngư i Cor Trà B ng khá ñ m nét: ngư i Cor có b l ph c áo dài v n là s n ph m c a mi n xuôi. ñi n Trư ng Bà Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 117
(th tr n Trà Xuân), ngư i Cor, ngư i Vi t ñ u t i c úng l . ð n th h xã Trà Hi p c ũng là m t bi u tư ng c a giao thoa văn hóa Vi t - Cor. Bên c nh ñó, di s n thiên nhiên Trà B ng c ũng r t quý, như c ác su i thác, ñ i núi hùng vĩ và nên thơ, n i ti ng như thác Cà ðú, thác Xăng Bay, su i Nư c Nun, su i Trà Cân, su i Nang, núi Răng Cưa... Di tích thì có ñi n Trư ng Bà, các ñi m d i tích chung quanh cu c Kh i nghĩ a Trà B ng và mi n Tây Qu ng Ngãi. T 1999, Nhà B o tàng Kh i nghĩ a Trà B ng ñã ñư c xây d ng, trưng bày các hình nh, hi n v t dân t c h c và v c u c kh i nghĩ a. ðó là nh ng di s n vă n hóa quý báu, có kh năng thu hút khách tham quan du l c h. Trong các ho t ñ ng văn hóa hi n nay, các di s n văn hóa c truy n ñã ñư c chú ý khai thác, phát huy. ðó là các cu c liên hoan c ng chiêng, thi trang ph c dân t c , h i d i n c a múa nh c dân t c , thi hát dân ca... t phong trào văn ngh qu n c húng huy n, t nh. ð ng th i, phong trào toàn dân ñoàn k t xây d ng ñ i s ng văn hóa c ũng ñư c quan tâm. Có th l y m c Cách m ng tháng Tám 1945 là th i ñi m dân t c Cor Trà B ng bư c vào n p s ng hi n ñ i. Tuy nhiên, do ph i tr i qua hai cu c c hi n tranh, ñ ng bào Cor ch y u v n s ng theo n p c ũ. Ch ñ n s au năm 1975, ñ ng bào m i t c ác s ư n núi cao xu ng th p, ñ nh c ư c ác thung lũng, bãi b c ác t p t c l c h u và xây d ng ñ i s ng m i. V a k t h a c ác tinh hoa văn hóa c truy n, v a t i p thu văn hóa m i là nét n i b t trong vă n hóa các dân t c Trà B ng ngày nay. Các sinh ho t th thao qu n c húng d n d n thâm nh p trong ñ i s ng nhi u làng xã. huy n c ó ñài truy n thanh và tr m phát l i t ruy n hình, xã có ñài truy n thanh xã. Sinh ho t văn hóa c a ñ ng bào các dân t c Trà B ng ñã ñư c c i thi n, nâng cao hơn nhi u s o v i trư c kia. V giáo d c , xưa kia, vi c h c dư ng như c h h n c h ñ ng bào Vi t và trong ñ ng bào Vi t c ũng ch có m t s í t con nhà khá gi ñư c h c . ða s dân Vi t và dân Cor ñ u mù ch . Tr i qua th i gian và các cu c c hi n t ranh v i r t nhi u gian khó, vi c h c Trà B ng ngày nay ñã th c s phát tri n. Giáo d c Trà B ng d n d n t i n b và ñã ñ i vào n n p. ð n 2005, Trà B ng có t ng s 16 trư ng h c , trong ñó có 1 trư ng Trung h c ph thông, 10 trư ng Trung h c c ơ s , 11 trư ng Ti u h c ; có 3.875 h c s inh Ti u h c v i 144 l p, 2.879 h c s inh Trung h c c ơ s v i 81 l p, 1.780 h c s inh Trung h c ph thông v i 39 l p. H m u giáo có 11 trư ng, 45 l p v i 1.892 h c s inh. Nhi u ngư i dân t c Cor h c lên b c ð i h c . M t s gia ñình ngư i Vi t ñã nuôi con h c ñ n Ti n s ĩ . Tuy v y, do ñ i s ng khó khăn nên s h c s inh b h c, nh t là dân t c Cor v n c òn cao. Chăm sóc s c kho là m t v n ñ ñư c quan tâm Trà B ng. Xưa kia, ngư i Vi t, ngư i Cor ch a b nh ch y u d a vào kinh nghi m dân gian t nhi u ñ i truy n l i. T s au 1975, b nh xá huy n ñư c xây d ng. H th ng y t g m Trung tâm y t huy n, ñ i v s inh phòng d c h và 10 tr m y t 10 xã, th tr n. Vi c c hăm sóc s c kho , phòng và ch a b nh ngày càng ñư c t t hơn. B nh vi n huy n c ó 100 giư ng b nh. S c án b y t c ó 83 ngư i, trong ñó có 9 bác sĩ , 1 dư c sĩ ñ i h c , riêng tr m y t xã ch m i Trà Hi p có bác sĩ . ð ng bào Cor ñã c ơ b n bãi Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 118
b vi c c úng ch a b nh. Vi c ăn v s inh, dùng thu c c h a b nh ñã tr thành ph bi n trong nhân dân. V các v n ñ xã h i: Ngu n lao ñ ng Trà B ng ngày càng tăng lên v s lư ng và có s c i thi n ñáng k v c h t lư ng. M i năm, s lư ng lao ñ ng tăng bình quân kho ng 4,5 - 5%. Ch t lư ng lao ñ ng c ũng có tăng lên, nh nhi u ngư i có h c v n c ao hơn, ñư c ñào t o ngành ngh . V i ñà phát tri n kinh t , m i năm trên ñ a bàn huy n gi i quy t ñư c kho ng 400 - 500 vi c làm cho ngư i lao ñ ng. Tuy v y, vi c làm, ñói nghèo v n là v n ñ l n Trà B ng. Th ng kê năm 2005 cho bi t toàn huy n c ó 16.317 lao ñ ng, trong ñó s ngư i trong ñ tu i lao ñ ng không làm vi c là 417 ngư i, s ngư i trong ñ tu i c ó kh nă ng lao ñ ng không có vi c làm là 589 ngư i. S ngư i ngoài tu i lao ñ ng có tham gia lao ñ ng c ũng khá cao v i 2.254 ngư i (1.126 ngư i già, 1.128 tr e m). Nhà nư c ñã th c hi n t r giá, tr c ư c và phát không m t s m t hàng cho ñ ng bào vùng cao. S h nghèo Trà B ng có gi m ñi, như ng t l v n c òn cao. (1) Theo Niên giám Th ng kê t nh Qu ng Ngãi 2005. (2) Ngu n: Niên giám th ng kê huy n Trà B ng. T ng s dân theo Niên giám th ng kê huy n Trà B ng có khác chút ít so v i Niên giám th ng kê t nh Qu ng Ngãi. (3), (5) Theo Niên giám th ng kê t nh Qu ng Ngãi, các s li u này có chênh l ch nhưng không ñáng k s o v i Niên giám th ng kê huy n Trà B ng. (4) Ngu n: Niên giám th ng kê t nh Qu ng Ngãi. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 119
HUY N TÂY TRÀ TÂY TRÀ là huy n mi n núi phía tây - tây b c t nh Qu ng Ngãi. Phía ñông giáp huy n Trà B ng; phía tây và b c giáp huy n Trà My (t nh Qu ng Nam); phía nam giáp hai huy n Sơn Hà, Sơn Tây. Di n tích 336,8km2. Dân s 15.520 ngư i (năm 2005). M t ñ dân s 46 ngư i/km2(1). ðơn v hành chính tr c thu c g m c ó 9 xã, tên các xã ñ u l y c h Trà làm ñ u như huy n Trà B ng (Trà Phong, Trà Quân, Trà Khê, Trà Thanh, Trà Th , Trà Lãnh, Trà Nham, Trà Xinh, Trà Trung), v i 37 thôn; trong ñó: Xã Trà Phong có 7 thôn: Trà Nga, Trà Niêu, Gò Rô, Hà Ri ng, Trà Bung, Trà Na, Trà Reo. Xã Trà Quân có 3 thôn: Trà Bao, Trà Xuông, Trà Ong; Xã Trà Khê có 3 thôn: thôn Sơn, thôn Hà, thôn ðông; Xã Trà Thanh có 4 thôn: thôn Vuông, thôn Cát, thôn G , thôn Môn; Xã Trà Th có 5 thôn: B c Dương, Nư c Bi c , thôn Tre, thôn Tây, B c Nguyên; Xã Trà Lãnh có 4 thôn: Trà Lương, Trà Linh, Trà Dinh, Trà Ích; Xã Trà Nham có 4 thôn: Trà Cương, Trà Huynh, Trà Long, Trà Vân; Xã Trà Xinh có 3 thôn: Trà Veo, Trà Ôi, Trà Kem; Xã Trà Trung có 4 thôn: thôn ðam, thôn Vàng, thôn Xanh, thôn ðông. Huy n l ñóng xã Trà Phong. T t nh l Qu ng Ngãi ñ n Tây Trà kho ng 90km. Tây Trà là huy n m i tách l p t vùng ñ t phía tây huy n Trà B ng k t ñ u năm 2004. Huy n n m v t rí xa xôi nh t c a t nh Qu ng Ngãi, ñ i s ng kinh t c òn h t s c khó khăn. * * * V hành chính: Di n t i n hành chính xin xem ph n vi t v Trà B ng. Tây Trà và Trà B ng là m t trong b n ngu n c hính t nh Qu ng Ngãi, xư a có tên là ngu n ðà B ng, ngu n Thanh B ng. Tây Trà v i ý nghĩ a là Tây Trà B ng, là vùng núi cao c a t nh Qu ng Ngãi, có núi r ng trùng ñi p. Thu trư c, nơi ñây là r ng thiêng nư c ñ c , v i r ng r m, nhi u c him thú, nhi u voi, h và các loài ñ ng v t hoang dã khác. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 120
V t nhiên: ð a hình Tây Trà b c hia c t m nh b i s ông núi. Là m t huy n mi n núi n m phía ñông dãy Trư ng Sơn, Tây Trà có ñ c ao trung bình 500 - 700m, ñ a hình th p d n t tây sang ñông, ñ d c bình quân 15 - 20o. Các núi cao là Cà ðam (t c Ng t Cà ðrook), Măng Xinh, Giơ L c , Trà Rút. Có các con sông Hà Ri ng (ð k Xa Ri c ), sông Tang (ð k Ka T c ), Nư c Bi c (ð k Xa Bi c ), sông Trà Ích (ð k La Bu c ). Các sông nh h p nư c v i s ông Tang, ch y theo hư ng tây b c - ñông nam, nh p vào v i s ông Rinh t i xã Sơn Bao tây b c huy n Sơn Hà. Sông Rinh ch y v ñông, l i nh p v i s ông Rhe thành sông Trà Khúc, con sông l n nh t c a t nh Qu ng Ngãi. Do v y, có th hi u c ác sông Tây Trà là ph lư u phía b c c a s ông Rinh hay c a s ông Trà Khúc. T i xã Trà Thanh c c tây b c huy n là ñ i m xu t phát c a s ông Trư ng, ch y theo hư ng tây - tây b c vào ñ a h t t nh Qu ng Nam... Gi a c ác kh i núi có các thung lũng sâu và ñ ng b ng r t h p. Tài nguyên ch y u là r ng t nhiên v i h ñ ng th c v t khá phong phú. ð t Tây Trà ch y u là ñ t tri n d c, thích h p v i c ây qu và m t s c ây tr ng khác. Theo b n ñ th như ng t nh Qu ng Ngãi (năm 1998, theo tiêu chu n c a FAO - UNESCO) thì Tây Trà có 2 nhóm ñ t c hính: nhóm ñ t xám (AC) chi m ñ n 96,46%, nhóm ñ t phù sa ch c hi m 3,54% di n tích t nhiên (d c theo các con sông). V khí h u, ñ a bàn Tây Trà có khí h u khá kh c nghi t, lư ng mư a l n, n ng nóng g t, thư ng gây ra h n hán, lũ l t. Lư ng mưa trung bình hàng nă m lên ñ n 3.450mm, thư ng gây l t l n, lũ quét, s t l núi. Khi mưa dông có s m s ét d d i, có lúc ñánh ch t ngư i. Tây Trà có th k ñ n ñ t ñai, tài nguyên r ng, tài V tài nguyên thiên nhiên nguyên nư c và khoáng s n. Tài nguyên ñ t: Tính th i ñi m 2005, tình tr ng s d ng ñ t ñai Tây Trà như s au: 1) ð t nông nghi p 3.390,4ha (2.856ha tr ng cây hàng nă m và 528,4ha tr ng cây lâu năm); 2) ð t lâm nghi p 18.954ha (r ng t nhiên 12.642,8ha, r ng tr ng 6.311,2ha); 3) ð t c huyên dùng 599,6ha; 4) ð t 148,8ha; 5) ð t c hưa s d ng 10.586,2ha. Tài nguyên r ng: R ng t nhiên Tây Trà thư ng là r ng g lá r ng, r ng già còn l i không nhi u. Do vi c ñ t nương làm r y, di n tích r ng ngày càng thu h p, ñ t ñai b xói mòn. Tài nguyên nư c: Ngu n nư c khá d i dào, nhưng do ñ a hình ph c t p nên vi c dùng ngu n nư c t s ông su i c ho s n xu t và ñ i s ng khó khă n. Hi n Qu ng Ngãi ñang xây d ng h c h a nư c l n trên sông Tang (h Nư c Trong). Tài nguyên khoáng s n: Chưa ñư c kh o s át, ñánh giá ñ y ñ . Ch y u là ñá xây d ng, ñá p lát, tr lư ng vài tri u mét kh i. Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 121
V dân c ư, các phát hi n kh o c h c g n ñây t i xã Trà Phong ñã cho bi t, t i ñ a bàn Tây Trà ngày nay, t th i thư ng c ñã có các l p c ư dân sinh s ng. Cư dân Tây Trà ngày nay h u h t là ngư i Cor, m t s ngư i Ca Dong, ngư i Hrê và ngư i Vi t. Ngư i Cor Tây Trà là m t b ph n c a dân t c Cor cư trú t p trung c ác huy n Trà B ng, Tây Trà, Trà My (Qu ng Nam), tây b c Qu ng Ngãi và tây nam Qu ng Nam, trong ñó s dân Cor Tây Trà là ñông nh t. Trong t ng s 15.520 ngư i t i t h i ñ i m 2005 Tây Trà, ngư i Cor có t i 13.139 ngư i (hơn 84,6%), s ng kh p nơi trong huy n. Trong huy n Trà B ng c ũ thì dân t c Cor c ó Cor "ñư ng r ng" và Cor "ñư ng nư c". ð ng bào Cor ñ a bàn Tây Trà ngày nay ch y u là Cor "ñư ng r ng". ð c ñi m c hung c a dân t c Cor t Cách m ng tháng Tám 1945 tr v t rư c là ñang tr ng thái kinh t - xã h i t i n giai c p, trong ñó, s n xu t c hưa th c s phát tri n, ch ñ tư h u c h m i manh nha, tinh th n c k t c ng ñ ng cao, hi n hòa, dũng c m, hi u khách, s ng ch y u b ng ngh làm nương r y, tr ng qu , k t h p v i s ăn b n, hái lư m. Ngư i Ca Dong Tây Trà h u h t s ng xã Trà Xinh (Măng Xinh xưa), v i s dân 1.449 ngư i (chi m hơn 9,3% dân s toàn huy n), có ñ c ñi m c hung v i ngư i Ca Dong huy n Sơn Tây láng gi ng. Ngư i Hrê Tây Trà có 459 ngư i (hơn 2,9% dân s toàn huy n), c ư trú ch y u hai xã Trà Xinh, Trà Th giáp gi i v i huy n Sơn Hà và mang ñ c ñi m c hung v i dân t c Hrê nơi ñây. Ngư i Vi t c ó nét vă n hóa Vi t ñ ng b ng, v i s lư ng 452 ngư i (hơn 2,9% dân s toàn huy n), trong ñó có 301 ngư i xã Trà Phong, s còn l i r i rác t t c c ác xã. Các dân t c anh em ñ a bàn Tây Trà ch y u s ng b ng ngh nương r y (riêng ngư i Vi t c h y u là làm công ch c , giáo viên, buôn bán), có truy n th ng ñoàn k t, tương thân tương ái trong xây d ng và b o v T qu c. Xét v d i n tích t nhiên, xã có di n tích r ng nh t là Trà Xinh (79,87km2), xã có di n tích h p nh t là Trà Quân (17,51km2). Xét v dân s , l y th i ñi m năm 2005 làm m c , thì xã có s dân ñông nh t là Trà Phong (nơi ñóng huy n l ) v i 3.240 ngư i, xã có s dân ít nh t là Trà Trung v i 792 ngư i. V m t ñ dân s , trung bình trong toàn huy n là 46 ngư i/km2, xã có m t ñ c ao nh t là Trà Quân (97 ngư i/km2), xã có m t ñ th p nh t là Trà Xinh (21 ngư i/km2 ). M t ñ dân s Tây Trà khá thư a th t và s phân b dân c ư không ñ ng ñ u. C th di n tích, dân s và m t ñ dân s c ác xã Tây Trà năm 2005 như s au(2) : Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 122
M t ñ dân s Di n tích (km2 ) Dân s (ngư i) TT Xã (ngư i/km2 ) 1 Trà Phong 38,48 3.240 84 2 Trà Th 49,56 1.787 36 3 Trà Khê 32,32 1.351 42 4 Trà Nham 21,18 1.637 77 5 Trà Thanh 48,48 1.745 36 6 Trà Q uân 17,51 1.706 97 7 Trà Lãnh 28,95 1.610 56 8 Trà Trung 20,44 792 39 9 21 Trà Xinh 79,87 1.652 * * * V truy n th ng yêu nư c , Tây Trà v i huy n Trà B ng g n như là m t. ð ng bào các dân t c Tây Trà ñã có nhi u c u c n i d y c h ng phong ki n, ñ qu c t trư c Cách m ng tháng Tám 1945, trong ñó n i b t là phong trào "Nư c Xu ñ " mang màu s c th n bí t nh ng năm 1937 - 1938. Cũng như c ác dân t c b c Tây Nguyên, dân t c Cor tham gia n i d y và tin vào th "nư c th n" thiêng liêng. ðoàn nghĩ a quân Cor kéo v ñánh châu l Trà B ng th t b i, kéo lên núi Cà ðam xây d ng c ăn c c h ng Pháp, t ng ñ y lùi cu c c àn quét c a quân Pháp Gò Rô, c m c c ho mãi ñ n Cách m ng tháng Tám 1945, dư i s lãnh ñ o c a c Gia, c Bung, c Tri u, c Tài. Nghĩ a quân Cor nhi u l n b gãy các cu c t n công c a quân Pháp, gi t ñư c tên quan hai Pháp La Booctê (La Borté), ñ n trư ng Trà B ng. Trong kháng chi n c h ng Pháp, ch ng M , c u nư c, ñ a bàn Tây Trà ti p t c là c ăn c ñ a v ng ch c c a c ách m ng. Núi Cà ðam tr thành nơi ñóng c ăn c c a t nh trong nh ng năm ñ u c u c kháng chi n c h ng M , c u nư c. H i ngh th hi n lòng quy t tâm ñánh M , ñư c m nh danh là ð i h i "Diên H ng" c a c ác dân t c t nh Qu ng Ngãi, ñư c t c h c ngày 7.7.1958 t i Gò Rô l c h s . Trong cu c Kh i nghĩ a Trà B ng và mi n Tây Qu ng Ngãi ngày 28.8.1959, h u h t c ác xã Tây Trà ñ u n i d y ñánh ñ c h, gi i phóng quê hương, nay còn l i c ác di tích Gò Rô (Trà Phong), Eo Chim (Trà Lãnh), Làng Ng i (Trà Xinh), Nư c Xoay (Trà Th )... Năm 1962, l c lư ng cách m ng b gãy cu c hành quân chi n thu t tr c thă ng v n c a ñ c h Nà Niêu (Trà Phong). Tháng 4.1964, quân gi i phóng ñánh th ng cu c c àn quét mang tên "quy t th ng 203" c a ñ c h t i Mă ng Xinh (Trà Xinh). Sau năm 1975, nhân dân các dân t c trên ñ a bàn Tây Trà ti p t c truy n th ng xây d ng và b o v T qu c, gi v ng an ninh chính tr , tr t t a n toàn xã h i trên ñ a bàn, xây d ng th tr n lòng dân v ng ch c . Quân và dân Tây Trà, quân và dân 3 xã Trà Phong, Trà Trung, Trà Lãnh ñư c phong t ng danh hi u Anh hùng L c lư ng Vũ trang nhân dân. * * * Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 123
V ho t ñ ng kinh t , Tây Trà còn mang ñ m d u v t c a kinh t nông nghi p s ơ khai, n ng tính ch t t túc t c p. Cho ñ n năm 2004, t ng giá tr s n xu t toàn huy n c h ñ t 16,1 t ñ ng, trong ñó nông, lâm nghi p c hi m ñ n 98,1% c ơ c u kinh t c a huy n. Trong nông nghi p, ngư i dân Tây Trà t xưa không có ru ng nư c, ch c anh tác lúa r y, tr a b p ñ có lương th c duy trì cu c s ng. Cây tr ng ñ c c h ng truy n t h ng ñã có t xưa là cây qu . Trong m t t h i gian dài c a l c h s , c ây qu là ngu n s ng ch y u c a dân t c Cor. Cây qu Tây Trà nói riêng, c Trà B ng, Trà My (Qu ng Nam) nói chung là gi ng qu Qu ng n i t i ng trong nư c. Tuy v y, tr i qua th i gian, cây qu ñã b xu ng giá, nên không còn ñóng vai trò chính trong nông, lâm nghi p Tây Trà. Năm 2004, s n lư ng qu v khai thác ch kho ng 40 t n, nă m 2005 là 65 t n, b ng m t ph n r t nh s o v i trư c kia. Ngư i dân tăng c ư ng tr ng các lo i c ây lương th c ñ s inh s ng, tuy nhiên do ñ t ñai, ngu n nư c không th t thu n l i, nên vi c phát tri n c ũng còn khá ch m c h p, lúa nư c ch y u hai xã Trà Th , Trà Phong như c ác ñ ng Nà Niêu (Trà Phong), Nà Pút. Cây lúa nư c v n không ph i là cây tr ng truy n th ng, ch m i xu t hi n trong kháng chi n c h ng M , c u nư c và sau nă m 1975. Di n tích ñ t dành cho tr ng lúa năm 2005 ch 304ha. Năm 2004, t ng di n tích gieo c y lúa nư c ch có 593ha, năng su t lúa c năm trong toàn huy n c h ñ t 17,8 t /ha, c ác xã ch trên dư i con s này chút ít. ð ng ru ng h p, năng su t l i quá th p, nên s n lư ng lúa thu ho c h ít i. Ngh làm r y v i hai lo i c ây tr ng chính là lúa r y và ngô ti p t c duy trì. Lúa r y c ó kho ng trên 600ha, ngô có hơn 200ha (2004). T ng di n tích gieo tr ng cây lương th c năm 2004 là 1.417ha, năm 2005 là 1.468ha. S n lư ng lươ ng th c nă m 2004 là 2.282,1 t n, năm 2005 là 2.694,4 t n. Bình quân lươ ng th c ñ u ngư i nă m 2004 là 152kg, nă m 2005 là 173,6kg, còn xa m i b o ñ m ñư c ngu n lương th c t i c h . Di n tích gieo tr ng lúa năm 2005 c a Tây Trà là 1.206ha, trong ñó tr xã Trà Trung th p nh t v i c h 51,6ha, các xã khác xê d c h t 100 ñ n 200ha, không có xã nào th c s c ao vư t tr i. Cây khoai lang dư ng như í t ñư c ưa chu ng. Cây ngô có di n tích 262ha, thu ho c h ñư c 541,9 t n. Cây khoai mì ñư c chú ý tr ng nhi u t khi có Nhà máy tinh b t mỳ Sơn H i ( huy n Sơn Hà) ñư c xây d ng. Năm 2005, Tây Trà có 1.112ha mì, s n lư ng 9.766 t n. Các lo i rau, ñ u tuy có ñư c tr ng nhưng không th t ñáng k . Thu xưa, ñ a h t Tây Trà tr ng r t nhi u ñ u xanh, lo i ñ u ph bi n nhi u vùng như ng có l ñư c tr ng nhi u ñây có th vì lo i c ây tr ng này ch u ñư c n ng h n. Ngh c hăn nuôi không th t phát tri n. Năm 2005, toàn huy n Tây Trà ch có 119 con trâu, 1.609 con bò (trong ñó ch có 13 con bò lai), 3.548 con heo, 12.420 con gà, 359 con dê, n u so v i c h m t xã có nông nghi p phát tri n khá mi n xuôi, v n c òn kém xa, m c dù nơi ñây có thu n l i hơn v ñ ng c . Các xã có ngành chăn nuôi khá là Trà Phong, Trà Th , Trà Xinh, Trà Nham, tuy nhiên do t p quán chăn nuôi th rông còn ph bi n, nên ch t lư ng, năng su t ñ u không cao. Cây lúa nư c Tây Trà chưa th phát tri n m nh. Do ñ c ñi m c a ñ a c h t, ñ a hình, dòng ch y trên ñ a bàn c ư trú mà ngư i dân Cor Tây Trà không có truy n th ng canh tác lúa nư c như ngư i Vi t hay ngư i Hrê c ác huy n láng gi ng. T s au năm 1975, v i phong trào ñ nh canh ñ nh c ư, ngư i Cor m i d n t b khu v c cư trú c heo leo gi a s ư n núi Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 124
xu ng c ư trú dư i các tr ng b ng và m i b t ñ u khai ru ng, t p làm lúa nư c. N u không k huy n Lý Sơn c h y u làm ngh c á, thành ph Qu ng Ngãi tr ng tâm là công - thương nghi p, thì lương th c bình quân ñ u ngư i h ng năm Tây Trà là th p nh t t rong các huy n nông nghi p trong t nh, ch b ng m t n a bình quân lương th c ñ u ngư i trong toàn t nh (320,3kg/năm 2005). Sau ñây là th ng kê t ng h p v c ác cây tr ng và v t nuôi chính c a Tây Trà năm 2005(3). Các lo i cây tr ng chính năm 2005 Năng su t S n lư ng (t n) TT Cây tr ng Di n tích canh tác (ha) (t / ha) 1 Lúa 1.206 2.152,1 17,8 2 Ngô 262 541,9 20,7 3 Khoai lang 32,5 133,9 41,5 4 Sn 1.112 9.766 87,8 5 V ng 19,5 4,5 2,3 6 Lc 21 21 10 7 Rau các lo i 140 796,7 56,9 ð u các lo i 8 119 90,6 7,6 Các v t nuôi chính nă m 2005 V t nuôi Trâu Bò Ln Dê Gà Vt Ngan, ng ng S lư ng (con) 118 1.609 3.548 359 12.420 62.000 249.000 Ngu n s ng c a ngư i dân Tây Trà c ũng khó có th t rông c y vào lâm nghi p. Do s tàn phá n ng n c a c hi n tranh c ng v i s khai thác thi u k ho c h c a c on ngư i, r ng ñây t lâu ñã tr nên nghèo ki t. Theo th ng kê c a huy n Tây Trà, t ng di n tích r ng và ñ t lâm nghi p c a toàn huy n là 30.478ha, trong ñó di n tích ñ t có r ng ch là 8.733ha (chi m 9%), di n tích ñ t tr ng có ñ n 21.743ha (71%). ði u này ñ t ra m t v n ñ r t l n v vi c tr ng r ng, khoanh nuôi, b o v r ng. Do v y, s n lư ng khai thác lâm s n ngoài cây qu tr ng như ñã k , c h y u v n là khai thác ñót (s n lư ng kho ng 303 t n năm 2005) và l ô (kho ng 143 ngàn cây). Dân vùng Trà Niêu xưa kia còn tr ng nhi u c hè, c t c hè lá cõng ñi bán sang ch Di Lă ng (huy n Sơn Hà), nay chè c ũng không phát tri n. Ngư i dân Tây Trà có ngh ñ i l y m t ong v bán. Ong hoa qu khá thơ m ngon. ð c bi t, xã Trà Xinh có r ng nguyên sinh, thư ng có m t ong t t. R ng ñã nghèo ki t nên ñ i v i Tây Trà ngày nay, lâm nghi p c h y u t p trung vào vi c tr ng r ng và khoanh nuôi tái sinh r ng t nhiên. Ngu n s ng t v t nuôi cây tr ng khó khăn, ngư i dân Tây Trà ti p t c s ăn b t, hái lư m ñ bù ñ p s thi u Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 125
h t v lương th c , th c ph m c a mình, như b t c á, s ăn thú r ng, hái rau, b t c quanh các su i, thác... Công nghi p, ti u th c ông nghi p ñ a h t Tây Trà h u như c hưa có gì ñáng k , ngoài ngh ñan lát c truy n c a c ác dân t c nh m t c ung, t c p c ác v t d ng h ng ngày. Nă m 2005, toàn huy n c h c ó 25 c ơ s c ông nghi p c á th v i 40 lao ñ ng, giá tr s n xu t c ông nghi p trên ñ a bàn ch 882,9 tri u ñ ng theo giá hi n hành. V thương m i - d c h v , xưa kia, nh ng thươ ng nhân ngư i Vi t t ng l n l i t n c ác làng trên cao ñ mua qu và bán các v t d ng thi t y u c ho ñ ng bào Cor ñây. T s au 1975, ngành thương nghi p qu c doanh và h p tác xã mua bán hình thành và ho t ñ ng. Chuy n s ang c ơ c h th trư ng, Tây Trà (mà ch y u là Trà Phong trung tâm huy n) m i m c lên m t s ti m buôn bán, d c h v . Nă m 2005, ch m i c ó 163 h kinh doanh mua bán nh v i 326 lao ñ ng. T ng m c bán l hàng hóa và d c h v c h ñ t 727,7 tri u ñ ng. Phương th c hàng ñ i hàng gi a ngư i dân v i nhau còn ph bi n. ð ñ m b o nhu c u c a ngư i dân còn ñang r t khó khăn, nhà nư c ñã t c h c c p không m t s m t hàng và bán tr giá, tr c ư c m t s m t hàng thi t y u c ho dân. Hi n ñ i s ng kinh t c a nhân dân Tây Trà v n h t s c khó khăn và không th m t s m m t c hi u c ó th kh c ph c ñư c. M t c ái nhìn t ng quát ñ i v i Tây Trà thì ñó là m t huy n r t nghèo, thu nh p bình quân ñ u ngư i năm 2004 ch kho ng 130.000 ñ ng/tháng. T t c c ác xã trong huy n ñ u là xã ñ c bi t khó khăn. Theo ñ i u tra c a huy n th i ñi m tháng 6.2004, s lư ng h nghèo Tây Trà là 2.577 h , c hi m ñ n 83,6% t ng s h trong huy n theo chu n c ũ; còn theo chu n m i d i n ñói nghèo chi m ñ n 95%. T t c c ác xã ñ u có s h nghèo t 83% tr lên, xã Trà Trung lưng ch ng núi Cà ðam có 100% s h nghèo. Nguyên nhân c a tình tr ng ñói nghèo Tây Trà ngoài ñ a hình t nhiên không thu n l i, thi u ñ t s n xu t, cây tr ng ch l c là cây qu truy n th ng b xu ng giá nghiêm tr ng, còn có nguyên nhân thi u kinh nghi m làm ăn, thi u v n, thi u lao ñ ng và ñông ngư i ă n theo... ð thúc ñ y, kích thích s phát tri n m i m t c a ñ i s ng nhân dân, công tác xây d ng cơ s h t ng ñư c nhà nư c c p trên t p trung ñ u tư, chú ý ñ y m nh. V ñi n, trư c kia c ác xã thu c huy n Tây Trà h u như không có ngu n ñi n nào, nh ng nă m t ñ u th k XXI ñã kéo lư i ñ i n qu c gia v t rung tâm huy n và d n d n ñ n t t c c ác xã trong huy n. Tuy nhiên, ñ n năm 2004 ch m i c ó 10% s h dùng ñi n, do dân c ư có thu nh p quá th p và do tình tr ng c ư trú t n mát, xa xôi. V giao thông, t ng chi u dài ñư ng giao thông toàn huy n là 145km, trong ñó có nhi u ñư ng nh khó ñi l i. Tr c giao thông huy t m c h c a huy n là tuy n ñư ng t huy n l Trà B ng (t nh l 622) ñi huy n l Tây Trà (Trà Phong) dài g n 40km, trong ñó tuy n ñư ng n m trên ñ a h t Tây Trà dài 21km ñã hình thành t r t lâu ñ i. Tuy v y, ñây ch là n n ñư ng ñ t, qua nhi u ñèo d c c ao, khe su i s âu, nên Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 126
ñ n mùa mưa ñư ng sá thư ng b t c, chia c t c ác xã trong vùng v i bên ngoài, gây tr ng i r t l n c ho s n xu t và ñ i s ng. T năm 2004, tuy n ñư ng này b t ñ u ñư c xây d ng, nh a hóa và cho ñ n c u i năm 2005 ñã xong v c ơ b n. Tuy n ñư ng liên huy n th hai t Di Lăng (huy n l Sơn Hà) ch y theo hư ng tây b c qua xã Sơn Bao, n i v i Trà Th d n ñ n huy n l t i Trà Phong, dài 9km, ñư ng ñ t, trong tương lai s không còn t n t i vì ñây s xây d ng h Nư c Trong. ðư ng liên xã có t ng chi u dài 70,7km, t huy n l ñi ñ n c ác xã và gi a c ác xã trong huy n v i nhau. Riêng t Trà Phong ñi Trà Thanh, xã c c b c c a huy n ñ n năm 2004 v n c hưa có ñư ng ô tô. Các tuy n ñư ng liên xã, n i h t xã v n ñang trong quá trình xây d ng. Cũng c n bi t thêm r ng, t nh l 622 t Bình Sơn ñ n huy n l Trà B ng thì r qua sông (phía t ng n sông Trà B ng) qua các xã Trà Th y, Trà Hi p (huy n Trà B ng), ñã băng qua xã Trà Thanh n i li n v i huy n Trà My (t nh Qu ng Nam). Như v y, tuy chưa có ñư ng ôtô n i v i huy n l , nhưng xã Trà Thanh thông v i Trà B ng và huy n Trà My, có kh năng phát tri n t t v dân sinh. Nhi u công trình thu l i c nh ñã ñư c xây d ng ñ ph c v s n xu t. Tuy nhiên, ñây c ũng có hai khía c nh khác nhau c a m t v n ñ v phát tri n th y l i. Công trình th y l i ph i g n li n v i r u ng lúa nư c, và có công trình th y l i m i c ó th m r ng di n tích cây lúa nư c (n u ñ a hình cho phép). Nhìn vào các công trình th y l i ñã có c a Tây Trà, ngư i ta không kh i băn khoăn: trong t ng s 5 ñ p nư c ñáng chú ý nh t là ñ p Nư c Doanh (Trà Lãnh), ñ p Trà Ong (Trà Quân), ñ p Nư c So (Trà Phong), ñ p Nư c Tiên (Trà Quân), ñ p Su i Lót (Trà Xinh) xây d ng trong các năm t 1985 ñ n 2001, mà năng l c thi t k c h tư i ñư c cho 42,5ha, nhưng nă ng l c tư i th c t l i c òn th p hơ n (23ha). Theo tính toán c a huy n Tây Trà, n u m t s ñ p ñư c tu s a, nâng c p, c ũng ch tăng ñư c năng l c tư i lên 100 - 150ha. ð i u này ñ t ra v n ñ c ó nên ñ u tư c ho vi c xây d ng ñ p hay không, hay nên ñ u tư vào chăn nuôi gia súc ho c theo hư ng khác. Các trư ng h c , tr m y t Tây Trà c ũng ph n nào ñư c xây d ng, kiên c hóa. Bưu ñ i n Tây Trà ñã ñư c thi t l p v i t ng ñài dung lư ng 250 s , ñã có 5 nhà bưu ñi n vă n hóa xã ñư c xây d ng và ñưa vào ho t ñ ng. S máy ñi n t ho i trên ñ a bàn năm 2004 là 160 máy, năm 2005 là 210 máy. Tr ng tâm trư c m t c a Tây Trà trong công tác xây d ng c ơ s h t ng v n là xây d ng trung tâm huy n l , v i c ác tr s hành chính và các thi t c h vă n hóa xã h i ñ u ñang ph i b t tay xây d ng m i, làm n n t ng kích thích s phát tri n c a c huy n. S phát tri n kinh t - xã h i c òn ph i tính nh ng bư c ñư ng dài. * * * V văn hóa - xã h i, ñ a h t Tây Trà có nhi u ñi m ñáng lưu ý. B n dân t c anh em trong huy n c ó v n văn hóa c truy n r t quý giá, cùng góp ph n làm phong phú cho di s n văn hóa c a huy n và c a t nh. Văn hóa Cor Tây Trà là văn hóa Cor "ñư ng r ng", mang nét riêng c a vùng cao nh t. Ngư i Cor Tây Trà có Ñòa chí Quaû ng Ngaõi Trang 127