Dịch tễ học - Các nguyên lý cơ bản: Phần 1

Chia sẻ: Thị Huyền | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:267

Thêm vào BST

Báo xấu

230
lượt xem 54
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu Các nguyên lý cơ bản của dịch tễ học: Phần 1 sẽ lần lượt giới thiệu tới các bạn một số vấn đề cơ bản về dịch tễ học; đo lường tần số bệnh trạng; các phương pháp dịch tễ học và sự chọn lựa phương pháp nghiên cứu; giám sát y tế công cộng;... Mời các bạn cùng tìm hiểu và tham khảo nội dung thông tin Tài liệu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Dịch tễ học - Các nguyên lý cơ bản: Phần 1

BO Y T E ■ .000001 93 1/ClNG CAN BO QUAN LY Y TE CAC NGUYEN LY Cd BAN CUA DICH TE HOC NHA XUAT BAN Y HOC
Cac nguyen ly cor ban ciia DICH ■ T i HOC ■
B 0 Y TE TRl/CfNG CAN B 0 QUAN LY Y TE C a c n g u y e n l y ccy b a n c u a DICH TE HOC • • (TAi LIEU GIANG DAY SAU DAI HOC) Nhap mon Dich hoc va thong ke sinh hoc ung dung NHA XUAT BAN Y HOC HA N O l 1997
C hii bien: P T S. Le Vu Anh T ham gia bien soan: T h ac sy: N guyen Tran Hien T h ac sy: N guyen D o Nguyen T h ac sy: Pham H oang Anh T h ac sy: Phan Vu D iem H ang Ky su: T ran T hanh Do T h u ky bien soan: B ac sy: T ran Hufu Bfch Bac sy: La N goc Q uan g 2
Muc luc Bai 1: Gini thieu dich te hoc 13 Muc tieu 13 Gioi thieu 15 Dien tien 18 Ung dung 23 Cach tiep can dich t6 hoc 26 Dinh nghTa trucrng hop benh 26 So va ti le 29 Dich t
Ti suat, ti so va ti le 86 Uhg dung cua ti suat, li so va ti le 88 Don vi do tan so mac benh 90 Ti le mori mac 91 Ti le hien mac 94 Ti le tan c6ng 97 Ti le tan cong thur phat 97 Ti le mac theo don vi ngirfri - Ihoi gian 100 Ti suat nguy co 101 Ti suat ti le 103 Ti suat chenh 104 Ti so qui thuoc 105 Cac don vi do lan so tu vong 106 Ti le tu vong 106 So nam mat kha nang song tiem tang va ti le giam kha nang song tiem tang 115 Nhung don vi do tan so sinh 118 Tong ket 119 Bai tap 119 Cau hoi tu danh gia 124 Bai 3: Cac phium g phap djch te hoc va sir chon lua phirong phap nghien ci/u 131 Muc tieu 131 Cac phuong phap dich te hoc 132 Nghien ctru mo la 133 Cac dang nghien cuu mo ta 133 Nghien curu tuong quan 133 Cac thong bao ve mot ca benh hay mot nhom ca benh 134 Nghien cuu ngang 135 H'inh thanh gia thuyet tu cac nghien cuu mo ta 137 Nghien cuu phan tfch 139 Nghien cuu benh - chutng (nghien curu hoi curu) 139 Dinh nghla 139 4
Tuy theo ngudn cua benh va churng ma nghien curu benh chumg co the’ phan thanh 139 Tuy theo mue dich cua nghien curu cac nghien curu ca chumg co the phan thanh: nghien cixu thiim do hoac nghien curu phan tfch. 139 Chi so do lucrng moi lien quan thong ke 140 Lap ke hoach va lien hanh nghien curu 142 Phan tfch ket qua 147 Nghien curu thuSn tap 149 Dinh nghla 149 Cac loai nghien curu thuan tap 149 Thiet ke nghien curu thuan U)p 151 « Cac chi so duoc danh gia trong nghien curu thuan tap 155 Nghien curu can thiep 157 Dinh nghla 157 Cac dang nghen curu can thiep 157 Cac van d6 trong nghien ciru can thiep 158 Cac van dS trong thiet ke va tien hanh thu nghiem 158 Cac vfin de nay sinh trong phan tfch va danh g ii ket qua 162 Lien quan thong ke va quan he nhan qua 163 Danh gia sir ton tai cua moi lien quan thong ke co gia tin 163 Ngiiu nhien 163 Cac sai lech (bias) 163 • Cac yeu to gay nhieu • 164 Danh gia ve moi quan he nhan qua 164 Bai 4: G iam sat y te con g con g 165 Muc tieu 165 Giai thieu Giam sat sure khoe cong cong 166 Muc dich va viee sir dung giam sat 169 Theo doi nhung su kien sure khoe 169 Lien he voi hoat dong y te cong cong 171 Cach su dung khac cua giam sat 172 5
Nhtfng ngu6n du lieu 173 Du lieu tu vong 174 Dur lieu mac benh 174 Nhtfng cuOc di6u tra sure khoe va qmin the ehung 176 Nhurng h6 thong giam sat cae chi so benh tat 176 Tie'n hanh giam sat 179 Thu thap dir lieu giam sat 179 Phan tfch s6 lieu giam sat 185 Phan tfch 187 Phan phat nhtfng so lieu giam sat 188 Lien ke'l vori nhung hoat dflng YTCC 189 Danh gia mot he thong giam sat 191 T&m quan trong 191 Nhung muc tieu va hoat dong 192 Ich lai 194 Quy ket 194 Nhung yeu cau ve ngudn lire 195 Ket luan 196 Nhung han che' cua he thong bao cao benh phai khai bao 196 Bao cao thie'u 196 Khong dam bao dung thori gian 198 Kh6ng dam bao nhung dinh nghla trucrng hop 198 Nhung cach dd tang cucmg he th
Hop tac Thuc hiSn Bai tap Cau hoi tu danh gia Bai 5: D ieu tra m ot vu dich Muc lieu Gidfi thiSu vfi difiu tra rnfit vu dich Cac vu dich chira duoc di£u tra Tai sao lai phai diCu tra mot vu dich Kiem soat va phong ngira Co hoi nghien curu Dao tao Nhttng moi quan tarn vC mat cong d6ng, chfnh tri va phap ly Nhurng dieu cdn can nhac cua chuong trinh Cac biroc tien hanh difiu tra mot vu dich Budc 1: Chudn bi xuong hien trucrng Budc 2: Xac dinh sir ton tai cua vu dich Budc 3: Kiem tra chain doan Biroc 4: Dinh nghla, xac dinh va dem cac doi tuong difiu tra Buoc 5: Tien hanh dich te hoc mo ta Buck 6: Xay dung gia thuyet Buofc 7: Danh gia gia thuyet Buoc 8: Hoan thien gia thuyet va thuc hien cac nghien ciru bo sung Buoc 9: Ap dung cac bien phap kiem soat va phong ngura Buoc 10: Thong bao ve ket qua diOu tra Mot vu dich viem ducmg ruot trong cu«5c hanh huang ve Mecca Cau hoi tu danh gia Bai 6: S an g tu yen ph at hien benh Muc tieu Qua trinh tu nhien cua benh Cac cap do du phong
Dir phong cap 1 267 Dir phong cap 2 268 Dir phong cap 3 268 Dinh nghla sang tuyen 269 Cac nguyen ly cua mot chuong trinh sang tuyen 269 Tmh gia tri 270 Gia tri dir doan cua mot xet nghiem sang tuyen 272 Do tin cay 273 Hieu qua cua chuong trinh sang tuyen 273 Nhung can nhac khi thiet lap mot chuong trinh sang tuyen 275 Vf du v£ mot chuong trinh sang tuyen: ung thu co tu cung 277 Danh gia cac chuong trinh sang tuyen 277 • Sai s6 do chain doan sdm ve then gian (Lead time bias) 278 Sai so v6 khoang thcri gian tien lam sang (Legth bias) 278 Sai so tham gia cua benh nhan 279 Bai 7: C ac loai sai so trong nghien cull djch te hoc 281 Muc tieu 281 Sai s6 ngSu nhien va vai tro cua cac yeu to' may rui 282 Dinh nghla sai so ngAu nhien 282 KMi niem suy luan 282 Kiem dinh gia thuyet 283 l/6c luong khoang tin cay 284 • Phien giai ket qua cua trac nghiem thong ke 285 Co m^u va bien thien mflu 286 Xac dinh co m lu 287 Tmh loan lire mau 288 Sai s6 he thong 290 Cac loai sai so he thong 290 Cac bien phap loai trCr sai so he thong 293 Chon quan the nghien cuu 293 Cac phuong phap thu thap so lieu nghien curu 294 Sir dung cac ngudn thong tin thu nhap ve phoi nhiem va benh 296
Danh gia vai tro cac sai so he thong Ket luan Sai s6' do cac yeii t6 gay nhiSu Tmh chat co ban cua nhieu va ban chat cua chung Dinh nghla Vai tro cua phoi nhiem Su co mat cua nhieu vdi y nghla thong ke cua ket hop Do \6n cua nhieu can thiep vao do lorn cua ket hop NhiSu can thifip cua chiSu huefng k£t hop Cac bien phap loai bo nhiSu trong thiet ke phan tfch Bien phap chon ngfiu nhien Bien phap thu hep pham vi nghien cuu Bien phap ghep cap Bai 8: Chon m au Muc tieu Khai niem chung v6 chon mfiu Cac uu diem cua viec chon m&u Difiu kien can thiet cua m iu dang tin cay Cac tieu chu&n cua m6t ke hoach chon mSu tot Cac phuong phap chon mSu co ban Ba hucmg chon niiiu co ban Cac phuong phap xac suat thucmg duoc dung de chon m&u Nhirng tu lieu can co trong qua trinh thiet ke dieu tra chon mSu Nhung khia canh khac lien quan den chon mfiu Su dung doi chung trong cac nghiem cuu can den nhom doi chung Lam niu trong thu nghiem lam sang Co mfiu Cac cach xac dinh co mSu Tfnh toan co m&u Chon m&u ng&u nhien don Chon mfiu he thong Chon mAu phan tiing
Chon mSu chum/mAu cum 322 Bai 9: T hu thap dur kien 325 Muc tieu 325 Tdng quan v6 cac kT thuat thu thap du kifin 326 Tdng quan 326 Su dung thong tin co san 326 Quan sat • 326 Phong vim/ dieu tra theo bo cau hoi 327 Bo cSu hoi tu tra lefi 327 Thao luan nhom tap trung 328 Cac kT thuat thu thap dur kien bd sung 329 Su khac biet giira cac kT thuat thu thap du kien va cac cong cu thu thap du- kien ^29 U’u diem va nhuoc diem cua cac kT thuat thu thap du kien 330 TArti quan trong cua viec phoi hop cac kT thuat thu thap du kien khac nhau 331 Sai lech trong viec thu thap du kien 332 Thiet ke k£ hoach phong van va xay dung bo cau hoi 332 Md dau 332 Nhung van de can thuc hien 333 Cac loai bo cau hoi 333 Nhung yeu cau cua bo cau hoi tot 333 Cac budc tien hanh xay dung bo cau hoi 334 Bai 10: T h iet ke de cu ou g nghien cuu 337 Muc tieu 337 Dinh nghTa 33# Muc dich cua de cuong 33^ Chuilin bi viet de cuong nghien curu 338 Cac thanh phan cua ban dS cuong nghien curu 338 Cac thanh phan cua de cuong nghien curu 339 Cach trinh bay de cuong nghien curu 34j Tieu chuain cua mot de cuong nghien cuu tot 34] Lap ke hoach, quan ly, theo doi va sir dung ket qua nghien cuu 342 10
Quan ly dir an nghien cuu 343 Theo doi du an 344 Lap k£ hoach su dung va ph 6 bien k£t qua nghien ciru 345 Bai 11: Lam sach so lieu 347 Muc tieu 347 Lam sach s6 lieu va md ta s6 lieu 348 Ngu 6 n g 6'c cua 16i 348 Giam cac 16i trong qua trinh thu thap s6' lieu 348 Trong kh&u phuong phap nghien curu, chon mau 348 Trong thiet ke miu thu thap s6 lieu/ phie'u dieu tra/ phie'u phong v^n 349 Van d 6 td chiic va giam sat va danh gia qua trinh thu thap s6 li 6u 349 Giam cac 16i trong qua trinh nhap s6' lieu vao may 349 Lam sach s6' lieu sau khi ket thuc vao s6 lieu bang analysis ' 349 Vf du kiem tra hai biS'n c6 quan he voi nhau 350 Bail2: Phan tich so lieu 353 Muc tieu 353 Phan tfch s6 lieu thong ke - dich te hoc 354 M 6 t s 6' net ve ki thuat trong phan tfch s6' lieu 354 Cac phuong phap kiem dinh va doc ket qua trong Epi info 357 Phan tfch cac bien chi s6 357 Phan tfch bie'n lien tuc vdd bien chi s6' 368 Bai 13: T rin h bay va phien giai ket qua nghien cuu 377 Muc tieu 377 Gicri thieu bang, do thi va bieu d 6 378 Bang 378 Bang m 6 t bien 379 Bang hai bien va bang ba bien 380 Bang cua cac do lucrng thd'ng ke khac 384 Khung bang 384 Tao khoang cach lorp 387 11
D 6 thi 394 Do thi duong thang theo thang bac s6 hoc 394 Do thi dudng thang theo thang bac nua logarit 399 D 6 thi dang cot 402 Da giac t£n s6 405 Ducrng cong t^n s6 tfch luy va dirong cong sinh t 6n 408 Bieu d 6 rai (scatter diagam) 410 Biiu d 6 411 Biiu d 6 dang thanh 411 Bilu d 6 thanh dang nhom 412 Bidu d 6 dang thanh phan tang 413 Bieu d 6 thanh de biiu diin do lech (deviation bar chart) 413 Biiu d 6 dang thanh ceCu phSn 100% 415 . Lam the' nao de xay dung biiu d 6 dang thanh 416 Biiu d 6 hinh tron (Pie charts) * 417 Ban do (Bieu d 6 vdi toa do vung dia ly) 418 Do thi rai va d 6 thi ch^m (Dot plot and box plots) 420 Ban v i vide ting dung c 6ng nghe tin hoc 422 Chon lua va xay dung bang, d 6 thi va bieu d 6 425 Tong ket 431 Cau hoi tu danh gia 432 Tai lieu tham khao 439 12
Bai 1 GI0I THlfiU DICH Tfi HOC • ___ • * Dich te hoc, vdi ly do chinh dang, duoc xem nhu mot khoa hoc ca ban cua y te cong cong. Dich te hoc la: a) Mot khoa hoc dinh lifting co ban duoc xay dung tren nhtfng kien thtic lam viec ve xac suat, thong ke, va nhtfng phuong phap nghien ctfu sau rong; b) Mot phucrng phap ly luan nguyen nhan di/a tren su phat trien va kiem dinh nhtfng gia thuyet thuoc ve su xuat hien vd phdng ngtfa mac va tu vong va c) Mot cong cu cho hanh dong y te cong cong de thuc day vd bao ve site khoe cua cong chung dua vao khoa hoc, ly luan nguyen nhan, va mot so luong y tudng thong thudng thuc dung. La mot mon hoc cua y te cong cong, dich te hoc duoc xay dung tren mot tinh than cho rang nhtfng thong tin dich te hoc nen duoc sit dung de day manh vd bao ve site khoe cua cong dSng. Do do, dich te hoc lien quan vdi ca khoa hoc vd thuc hanh y te cong cong. Ttfdich te hoc ting dung doi khi duoc sit dung de mo ta su ting dung hoac thuc hanh dich te hoc de noi ten nhtfng khid canh cua site khoe cong cong. Nhtfng thi * du ve dich te hoc ting dung bao gom nhtfng dieu sau day: • Giam sat nhtfng bao cao ve nhtfng benh truyen nhiem trong cong dong • Nghien ctiu xem mot thanh phan an kieng dac biet co anh hudng den viec phat trien nguy co mac benh ung thu cua ban hay khong • Danh gia hieu qua vd anh hudng cua mot chuong trinh y thtic ve cholesterol • Phan tich nhtfng khuynh hudng lich sit vd nhtfng dtf kien hien tai de lap de an ve nhtfng nhu cau site khoe cong cong trong ttfcmg lai Muc tieu Sau khi hoc xong bai nay va tra ldi nhtfng cau hoi trong bai tap, hoc vien c6 kha nang: • Dinh nghla dtfdc dich te hoc. • Tom tat dtfdc dien tien lich stf cua dich te hoc. • Mo ta dtfdc nhtfng thanh phan cua dinh nghla mot trtfdng hdp b6nh va n£u anh htfcfng cua su thay doi gia tri cua b£t ky thanh phan nao. • Liet ke dtfdc nhtfng khia canh va nhtfng stf stf dung cot 15i cua Dich te hoc mo ta. • Liet ke dtfdc nhtfng khia canh va nhtfng stf stf dung cot loi cua Dich te hoc phan tich. 13
• Liet ke dtfdc ba thanh phan cua bo ba dich te hoc. • Liet ke dtfdc nhtfng tfng dung ban dau cua dich te hoc trong thtfc hanh stfc khoe cong cong. • Liet ke va mo ta dtfdc nhtfng cach thtfc lay truyin kh£c nhau cua ben h truyen nhiem trong mot quan the. 14
GI(3l THlfcU Chtf Djch t£ hge xuat phat t£r nhtfng chtf Hylap trong do epi, c6 nghla la “ ve ”, dem os, c6 nghla la “ d a n ” hay " con ngufcri ", va logos, c6 nghTa la “ mon h o c ” hay "nghien ctfu vi...". Cd nhieu dinh nghTa da dtfdc de nghi, nhtfng dinh nghla dtfdi day n i m b^t dUdc nhtfng nguy£n ly ca ban va tinh than y te cong cong cua dich t ! hoc : “ Dich te hoc la mot mon hyc ve suf phfin phd'i va nhtfng yt?u t6'xac djnh cua nhtfng bien ctf va tinh trang lien quan den stfc khoe trong nhtfng qu&n the xac dinh va stf tfng dyng mon hoc nay trong viec kiem soat nhtfng van de stfc k h o e . ” Dinh nghTa n&y cua dich te hoc bao gom mot so thuat ngtf phan anh mot vai nguyen ly quan trong cua mon hoc nay. Khi ban nghien ctfu dinh nghla nay, hay li£n he d£n stf mo ta cua nhtfng ttf nay dtfdi day. 1. m On h o c . Dich te hoc la mot mon khoa hoc, doi khi dtfdc goi la “ khoa hoc cd ban cua y le cong cong.” Ve cd ban, no co nhtfng phtfdng phap doi hoi tinh khoa hoc. 2. SIT PHAN P H d l. Dich te hoc quan tam den tan so va nhtfng mo hinh cua nhtfng bien co stfc khoe trong mot qu£n thi. Tan so khong chi bao gom so nhtfng bien co dd trong dan so, ma con ty 16 hay nguy cd cua benh trong quan thi. Ty le (so nhtfng bien co hay su kien chia cho kfch thudc quan the) cd tinh phan doan doi vdi nhtfng nha dich te vi no cho ph£p thtfc hien dtfdc nhtfng so sanh cd gia tri trong nhtfngqu^n thi khac nhau. Mo hinh lien he de n stf xuat hien cua nhtfng bien co lien quan de n stfc khoe theo thdi gian, ndi chon, v& nhtfng dac tinh ve ngtfdi. • Nhtfng dac tinh ve thdi gian bao gom stf xuat hien hang n3m, theo mOa, v& hang ngay hoac ngay ca hang gid trong mot vu dich. • Nhtfng dac tinh ve ndi chon bao gom stf bien thien ve dia dtf, nhtfng khac biet gitfa thanh thi-nong thon, va vi tri cho lam viec hoac trtfdng hoc. • Nhtfng dac tinh ve ngtfdi bao gom nhtfng yeu to dan so" nhtf tuoi, chung toe, gidi, tinh trang hon nhan, va tinh trang kinh te xa hoi, cung nhtf nhtfng hanh vi va nhtfng tiep xuc vdi moi trtfdng. Stf dac tinh hoa ve phan phoi cua nhtfng tinh trang hoac nhtfng bien co lien quan d£n stfc khoe la mot khia canh rong cua dich te hoc dtfdc goi la djch t i Iiqc m 6 ta. Dich te hoc mo ta cho biet Cdi gi, Ai, Khi nao, va Cf ddu cua nhtfng bien co lien quan den stfc khoe. No se dtfdc ban chi ti£t hdn b^t dau ttf trang 30. 2 -C N L C B 15
3. NHUNG YEU TO XAC DINH . Dich te hoc cung dffdc su1 dung de tim nguyen nhan va nhffng yeu to' khac anh hiring den sir xuat hien cua nhffng bien co lien quan den stfc khoe. Djch t§ hyc ph&n tfch co gang cho biet xem Tai sao va The nao cua nhffng bi£n co d 6 being cach so sanh nhffng nhom vdi nhffng ty le xuat hien benh khac nhau vii nhffng khac biet ve dac tinh dan so', cau true di truyen hoac mien dich, hanh vi, nhffng yeu to tiep xuc thuoc moi trffdng, va nhffng cai goi la yeu to nguy cd tiem an. Trong nhffng tmh huong ly tffdng, nhffng kham pha dich te cung cap bang chffng day du de dinh hffdng nhffng bien phap phong ngffa va kiem soat sffc khoe cong cong co hieu qua va kip thdi. 4. NHUNG BIEN CO H O A C TINH TRANG CO LIEN QUAN DEN SlTC K H O E . Dau tien, dich te hoc quan tam den nhffng vu dich cua nhffng benh truyen nhiem. Ve sau, dich te hoc dffdc ndi rong ra den nhffng benh truyen nhiem va nhffng benh nhiem trung khong lay. Gan hdn nffa, nhffng phffdng phap dich te hoc da dffdc ap dung cho nhffng benh man tinh, chan thffdng, nhffng khuyet tat bAm sinh, sffc khoe ba me-tre em, sffc khoe nghe nghiep, va sffc khoe moi trffdng. Hien nay, ngay ca nhffng hanh vi co lien quan den sffc khoe va sff thoai mai (khoi lffdng van dong, sff dung day an toan, v.v.) dffdc nhin nhan la nhffng chu de co gia tri cho viec ap dung nhffng phffdng phap dich te hoc. Trong nhffng bai hoc nay chung la sff dung thuat ngu “ b e n h ” de lien he den chuoi nhffng bien co hoac tinh trang co lien quan den sffc khoe. 5. NHUNG QUAN T H E XAC DINH. Mac du ca nhffng nha dich te hoe va bac si dieu tri trong thffc hanh lam sang deu quan tam den benh va kiem soat benh, nhffng ho khac nhau nhieu trong cach nhin nhan “ ngffdi b e n h . ” Nhffng bac si lam sang quan t&m d e n sffc k h o e cu a m gt ca nhan, nhffng nh a dich te quan t a m de n sffc k h o e ch ung cu a nhffng ngffffi dan tro ng mQt cOng dong hoac mOt khu vffc khac. Thi du, khi do'i dien vdi mot benh nhan tieu chay, bac si lam sang va nha dich te cd nhffng trach nhiem khac nhau. Mac du ca hai deu quan tam den viec hinh thanh mfit chan doan dung, bac si lam sang thffdng tap trung vao viec dieu tri va san soc cho ca nhan. Nha dich t i tap trung vao cac yeu to phai nhiem (tac dong hoac nguon gay ra benh), so ngffdi khac co the da bi phoi nhiem tffdng tff, kha nang lan rong ra trong cong dong, va nhffng sff can thiep de phong ngffa nhffng trffdng hdp co them hoac tai phat. 6 . UNG DUNG. Dich te hoc con hdn la “ mon hoc cua". La mot mon hoc trong y te" cong cong. Dich te hoc cung cap nhffng so lieu de dinh hffdng hanh dong Y te cong cong. Tuy nhien, viec sff dung nhffng so lieu-dich te hoc vffa la mot nghe thuat va vffa la mot 16 • cnlcb
khoa hoc. Hay xem lai mo hinh y hoc dffdc suf dung d tren: De dieu tri mot benh nhan, mot bac si lam sang phai dffa vao kinh nghiem va tinh sang tao cung nhtf kien thtfc khoa hoc. Mot cSch tffdng ttf, mot nha dich te suf dung nhffng phffdng phap khoa hoc cua dich te hoc phan tich va mo ta trong “ chan d o a n ” sffc khoe cua mot cong dong, nhffng cung phai dffa vao kinh nghiem va tmh sang tao khi lap ke hoach l&m the nao de kiem soat va ngan ngffa benh trong cong dong. 17