Điều tra nguồn lợi hai loài hải sâm vú (Holothuria fuscogilva Cherbonnier, 1980), hải sâm lựu (Thelenota ananas Jaeger, 1833) phân bố ở vùng biển Khánh Hòa, Bình Thuận

Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> <br /> Số 3/2017<br /> <br /> THOÂNG BAÙO KHOA HOÏC<br /> <br /> ĐIỀU TRA NGUỒN LỢI HAI LOÀI HẢI SÂM VÚ (Holothuria fuscogilva<br /> Cherbonnier, 1980), HẢI SÂM LỰU (Thelenota ananas Jaeger, 1833)<br /> PHÂN BỐ Ở VÙNG BIỂN KHÁNH HÒA, BÌNH THUẬN<br /> A SURVEY OF RESOURCES OF WHITE TEATFISH (Holothuria Fuscogilva Cherbonnier, 1980)<br /> AND PRICKLY RED FISH (Thelenota ananas Jaeger, 1833)<br /> Nguyễn Văn Hùng1, Tôn Nữ Mỹ Nga2, Đặng Ngọc Hảo2<br /> Ngày nhận bài: 21/7/2017; Ngày phản biện thông qua: 21/9/2017; Ngày duyệt đăng: 25/9/2017<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Một cuộc điều tra đã được thực hiện để đánh giá nguồn lợi hai loài hải sâm vú Holothuria fuscogilva<br /> (Cherbonnier, 1980) và hải sâm lựu Thelenota ananas (Jaeger, 1833) phân bố ở vùng biển Khánh Hòa, Bình<br /> Thuận. Nghiên cứu được thực hiện theo phương pháp đánh giá nhanh nông thôn (RRA) và phương pháp điều<br /> tra xã hội học sử dụng bộ câu hỏi bán cấu trúc. Đối tượng được điều tra phỏng vấn là người dân khai thác hải<br /> sâm, đại lý thu mua, buôn bán hải sản tươi sống tại Khánh Hòa và Bình Thuận. Số lượng phiếu điều tra ở mỗi<br /> tỉnh là 40 phiếu. Kết quả cho thấy vùng biển vịnh Nha Trang, huyện đảo Trường Sa, Phú Quý là vùng phân bố<br /> cũng như ngư trường khai thác hải sâm vú, hải sâm lựu của người dân ở Nha Trang (Khánh Hòa) và Phú Quý<br /> (Bình Thuận). Ngư dân khai thác hải sâm bằng nghề lặn có bình hơi, máy nén khí. Mùa vụ khai thác cao điểm<br /> từ tháng 3 đến tháng 6 hàng năm. Kích cỡ hải sâm vú, hải sâm lựu khai thác là từ 0,3 đến 1,5 kg/con. Sản lượng<br /> khai thác ở cả 2 khu vực Phú Quý và Nha Trang đều giảm từ năm 2012 đến năm 2017, từ 15 tấn/chuyến xuống<br /> 5 tấn/chuyến và từ 5 tấn/chuyến xuống 2 tấn/chuyến một cách tương ứng. Giá cả hải sâm ở Nha Trang nhìn<br /> chung cao hơn ở Phú Quý. Từ năm 2012 đến năm 2015, giá tăng từ 300.000 - 600.000 đồng/kg ở Nha Trang,<br /> 150.000- 450.000 đồng/kg ở Phú Quý. Thị trường tiêu thụ chủ yếu là nhà hàng và xuất khẩu.<br /> Từ khóa: Bình Thuận, hải sâm lựu Thelenota ananas, hải sâm vú Holothuria fuscogilva, Khánh Hòa, nguồn lợi<br /> ABSTRACT<br /> A survey has been conducted to assess resources of white teatfish Holothuria fuscogilva (Cherbonnier, 1980)<br /> and prickly red fish Thelenota ananas (Jaeger, 1833) distributing in Khanh Hoa and Binh Thuan marine areas. The<br /> research was done by RRA method and sociological investigation method using semi-structured questionnaire. The<br /> interviewees were sea cucumbers divers, buying agents and traders of fresh seafood in Khanh Hoa and Binh Thuan.<br /> The number of questionnaires in each province was 40. The result showed that the waters of Nha Trang Bay, Truong<br /> Sa District and Phu Quy District were distributing areas as well as fishing grounds of white teatfish and prickly red<br /> fish of fishermen from Nha Trang (Khanh Hoa) and Phu Quy (Binh Thuan). Fishermen caught them by scuba diving<br /> with air compressors. Main catching season from March to June of each year. The catching sizes of them were from<br /> 0.3 to 1.5 kg /individual. The catches in both Phu Quy and Nha Trang areas were reduced from 2012 to 2017, from 15<br /> tons / trip to 5 tons / trip and from 5 tons / trip to 2 tons / ship, respectively. Their prices in Nha Trang were generally<br /> higher than in Phu Quy. From 2012 to 2015, the price increased from 300,000 to 600,000 VND / kg in Nha Trang,<br /> 150,000- 450,000 VND / kg in Phu Quy. The main consumption market were the restaurants and exporters.<br /> Keywords: Bình Thuận, Khánh Hòa, prickly red fish Thelenota ananas, resources, white teatfish<br /> Holothuria fuscogilva<br /> 1<br /> 2<br /> <br /> Viện Nghiên cứu Nuôi trồng Thủy sản III<br /> Viện Nuôi trồng Thủy sản, Trường Đại học Nha Trang<br /> <br /> 28 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> I. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Hải sâm là loài động vật da gai có giá trị<br /> kinh tế cao, là nguồn thực phẩm bổ dưỡng, quý<br /> giá cho con người và có chức năng làm sạch<br /> môi trường. Kết quả điều tra về nguồn lợi của<br /> hải sâm ở các nước như Indonesia, Philippin,<br /> Ấn Độ… cho thấy hiện nay, nguồn lợi của các<br /> loài hải sâm đang bị suy giảm nghiêm trọng.<br /> Nguyên nhân chính là do nhu cầu sử dụng hải<br /> sâm làm thực phẩm tăng mạnh và việc quản lý<br /> khai thác nguồn lợi không hợp lý [2].<br /> Ở Việt Nam hiện nay, hai loài hải sâm<br /> vú (Holothuria fuscogilva) và hải sâm lựu<br /> (Thelenota ananas) đang nằm trong danh mục<br /> các loài thủy sinh quý hiếm có nguy cơ tuyệt<br /> chủng ở Việt Nam cần được bảo vệ, phục hồi<br /> và phát triển [1]. Khánh Hòa và Bình Thuận là<br /> hai tỉnh có nguồn lợi hải sản phong phú, đa<br /> dạng và là nơi phân bố của hai loài hải sâm vú<br /> và hải sâm lựu [3] đang có nguy cơ tuyệt chủng.<br /> Xuất phát từ yêu cầu thực tiễn, được sự<br /> phân công của Viện Nuôi trồng Thủy sản -<br /> <br /> Số 3/2017<br /> Trường Đại học Nha Trang và được sự cho<br /> phép của Trung tâm Nghiên cứu và Phát<br /> triển nuôi biển Nha Trang - Viện Nghiên<br /> cứu Nuôi trồng thủy sản III, tôi thực hiện đề<br /> tài tốt nghiệp“Điều tra nguồn lợi hai loài hải<br /> sâm vú (Holothuria fuscogilva) và hải sâm<br /> lựu (Thelenota ananas) phân bố ở vùng biển<br /> Khánh Hòa và Bình Thuận”.<br /> II. VẬT LIỆU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> 1. Thời gian và địa điểm nghiên cứu<br /> Thời gian nghiên cứu: 15/2/2017 - 15/5/2017<br /> Địa điểm nghiên cứu: vùng biển Khánh<br /> Hòa (đảo Hòn Tre, Nha Trang) và Bình Thuận<br /> (huyện đảo Phú Quý).<br /> 2. Vật liệu nghiên cứu<br /> Đối tượng nghiên cứu: hải sâm vú<br /> (Holothuria fuscogilva Cherbonnier, 1980) và<br /> hải sâm lựu (Thelenota ananas Jaeger, 1833)<br /> (Hình 1).<br /> <br /> Hải sâm vú Holothuria fuscogilva<br /> Hải sâm lựu Thelenota ananas<br /> Hình 1. Hải sâm vú (Holothuria fuscogilva Cherbonnier, 1980)<br /> và hải sâm lựu (Thelenota ananas Jaeger, 1833)<br /> <br /> 3. Phương pháp thu thập số liệu điều tra<br /> Số liệu thứ cấp: Được thu thập từ tài liệu<br /> tham khảo nghiên cứu về hải sâm vú và hải<br /> sâm lựu, các tài liệu về khóa phân loại, đặc<br /> điểm hình thái, số liệu thống kê của các cơ<br /> quan quản lý trên 2 địa bàn điều tra Khánh Hòa<br /> và Bình Thuận.<br /> Số liệu sơ cấp: Số liệu được thu thập thông<br /> qua quá trình điều tra phỏng vấn người dân<br /> khai thác hải sâm, đại lý thu mua, buôn bán hải<br /> sản tươi sống tại Khánh Hòa và Bình Thuận.<br /> <br /> Phương pháp tiếp cận điều tra phỏng vấn trực<br /> tiếp và gián tiếp, các nội dung phỏng vấn được<br /> chuẩn bị trước theo mẫu phiếu điều tra.<br /> Phương pháp tiếp cận xác định vùng điều<br /> tra: Dựa trên các kết quả phân tích, tổng hợp<br /> về hệ sinh thái, tình hình phân bố, thành phần<br /> loài hải sâm đã được nghiên cứu trước kia.<br /> Nghiên cứu được thực hiện theo phương<br /> pháp đánh giá nhanh nông thôn (RRA) và<br /> phương pháp điều tra xã hội học sử dụng bộ<br /> câu hỏi bán cấu trúc.<br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG • 29<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> Số lượng phiếu điều tra:<br /> 40 phiếu/tỉnh × 2 tỉnh = 80 phiếu.<br /> 4. Phương pháp xử lý số liệu<br /> Các số liệu được xử lý bằng phần mềm Excel.<br /> III. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN<br /> 1. Phân bố<br /> Kết quả điều tra 80 người dân khai thác<br /> và mua bán hải sâm trên khu vực Khánh Hòa,<br /> Bình Thuận cho thấy hai loài hải sâm vú và<br /> hải sâm lựu có phân bố ở vịnh Nha Trang<br /> (Hòn Tre, Trí Nguyên, Hòn Một, Hòn Nội, Hòn<br /> Ngoại) - Khánh Hòa, huyện đảo Trường Sa Khánh Hòa, huyện đảo Phú Quý - Bình Thuận<br /> (Rạn Cả, Rạn Trứng, Gò Dài). Kết quả cho thấy<br /> vùng phân bố của hải sâm trong nghiên cứu<br /> của chúng tôi rộng hơn vùng phân bố trong kết<br /> quả nghiên cứu của Đào Tấn Hỗ (2006). Theo<br /> Đào Tấn Hỗ (2006), vùng phân bố hải sâm ở<br /> vùng biển Khánh Hòa là đảo Hòn Tre.<br /> 80% số người được phỏng vấn cho biết<br /> hải sâm vú và hải sâm lựu phân bố ở vùng<br /> nước sâu từ 30 đến 40 m. 20% số người được<br /> phỏng vấn cho biết hải sâm sống ở độ sâu ><br /> 40 m. Ở độ sâu lớn như vậy tương ứng với<br /> vùng biển xa bờ có độ mặn cao. Kết quả này<br /> phù hợp với kết quả nghiên cứu của Nguyễn<br /> Thị Thanh Thùy và ctv (2016) về vùng phân<br /> bố của nguồn gen hải sâm vú, hải sâm lựu tại<br /> vùng biển Phú Quý (Bình Thuận).<br /> <br /> Số 3/2017<br /> ở tỉnh Khánh Hòa và Bình Thuận đều chọn<br /> vùng biển huyện đảo Trường Sa (Khánh Hòa)<br /> làm ngư trường khai thác chính. Vùng biển<br /> Trường Sa có sự phân bố hệ sinh thái rạn san<br /> hô, cát sỏi là nơi cư trú thích hợp của các loài<br /> hải sâm.<br /> Kết quả điều tra tại Nha Trang, Khánh Hòa<br /> cho thấy hiện nay chỉ có 4 tàu khai thác hải<br /> sâm xa bờ ở xã Vĩnh Lương. Ngư trường khai<br /> thác chính của họ là vùng biển ở đảo Phú Quý<br /> (Bình Thuận), Trường Sa (Khánh Hòa). Ở đảo<br /> Phú Quý (Bình Thuận), có khoảng 20 tàu hành<br /> nghề lặn hải sâm nhưng trong đó có khoảng 5<br /> tàu có công suất lớn và khai thác xa bờ (đảo<br /> Trường Sa), còn lại chỉ khai thác ven bờ của<br /> vùng biển huyện đảo Phú Quý. Người dân cho<br /> biết nghề lặn hải sâm nguy hiểm đến tính mạng<br /> nên đòi hỏi người dân phải có kinh nghiệm,<br /> sức khỏe. Vì vậy, số lượng ngư dân còn bám<br /> trụ với nghề lặn rất ít. Bên cạnh đó, theo người<br /> dân cho biết nguồn lợi hải sâm vú, hải sâm<br /> lựu ở vùng biển Khánh Hòa đã cạn kiệt, sản<br /> lượng đánh bắt thấp, dẫn đến đa số ngư dân<br /> đều chuyển đổi ngành nghề hoặc chuyển sang<br /> hình thức khai thác khác như lưới, bẫy… Nghề<br /> lặn đánh bắt hải sâm của ngư dân ở Khánh<br /> Hòa còn sử dụng các trang thiết bị khá thô sơ.<br /> Ngư dân sử dụng máy bơm hơi trên tàu để làm<br /> máy bơm khí cho người lặn làm việc dưới biển.<br /> Hệ thống ống dẫn khí còn đơn giản và thiếu an<br /> toàn khi sử dụng.<br /> <br /> Vậy, vùng phân bố của 2 loài hải sâm trên<br /> là vịnh Nha Trang, Trường Sa (Khánh Hòa),<br /> Phú Quý (Bình Thuận), ở độ sâu từ 30 đến<br /> > 40 m.<br /> 2. Phương pháp và mùa vụ khai thác<br /> Ảnh hưởng của độ sâu là yếu tố hình thành<br /> phương pháp khai thác hải sâm. 100% số<br /> người được phỏng vấn đều khai thác hải sâm<br /> bằng nghề lặn có bình hơi, máy nén khí. Hầu<br /> hết các tàu khai thác hải sâm có công suất lớn<br /> <br /> 30 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br /> Hình 2. Ngư dân Vĩnh Lương (Nha Trang)<br /> chuẩn bị ngư cụ khai thác<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> Kết quả điều tra cho thấy 97,5% số người<br /> dân được phỏng vấn trả lời rằng mùa vụ đánh<br /> bắt hải sâm là mùa hè (từ tháng 3 đến tháng 6<br /> hàng năm). Những tháng còn lại có bắt gặp hải<br /> sâm nhưng tần suất thấp hơn. Vào thời gian<br /> này, thời tiết trên biển khá tốt phù hợp cho nghề<br /> lặn làm việc. Thời gian khai thác nằm trong<br /> khoảng thời gian hải sâm sinh sản từ tháng 1<br /> đến tháng 8 hằng năm [4]. Kết quả nghiên cứu<br /> này có thể làm tiền đề cho việc ứng dụng sinh<br /> sản nhân tạo hải sâm vú và hải sâm lựu trong<br /> công tác bảo tồn nguồn gen quý hiếm.<br /> Vậy, nghề khai thác hải sâm là nghề lặn<br /> có bình hơi, máy nén khí. Mùa vụ đánh bắt<br /> <br /> Số 3/2017<br /> hải sâm là mùa hè (từ tháng 3 đến tháng 6<br /> hàng năm).<br /> 3. Kích cỡ và sản lượng khai thác<br /> Kết quả điều tra cho thấy 75% số người<br /> được phỏng vấn cho biết kích cỡ khai thác hải<br /> sâm vú, hải sâm lựu là từ 0,3 đến 1,5 kg/con.<br /> Một số người dân cho biết trước đây có thời<br /> điểm khai thác được hải sâm lựu có khối lượng<br /> lên đến 5 kg/con, nhưng trong 5 năm gần đây<br /> hầu như không khai thác được hải sâm lựu có<br /> khối lượng > 2 kg/con. Tương tự, hải sâm vú<br /> khai thác được có khối lượng giảm so với 5<br /> năm gần đây.<br /> <br /> Hình 3. Hải sâm vú được người dân Phú Quý Bình Thuận) khai thác<br /> <br /> Số liệu thống kê của Trung tâm Khuyến<br /> <br /> 10 – 20 ngày/chuyến, trung bình 15 ngày/<br /> <br /> nông tỉnh Khánh Hòa và Bình Thuận về chi tiết<br /> <br /> chuyến. Một số ngư dân khai thác ven bờ thì<br /> <br /> sản lượng của hải sâm vú, hải sâm lựu chưa<br /> <br /> khai thác bằng nghề lặn hàng ngày, không<br /> <br /> được tổng kết rõ ràng như ở các nhóm tôm,<br /> cá. Sản lượng hải sâm chỉ thống kê được khi<br /> điều tra trực tiếp các ngư dân khai thác tại 2<br /> vùng biển ở huyện Phú Quý tỉnh Bình Thuận<br /> và Nha Trang (xã Vĩnh Lương, phường Vĩnh<br /> Nguyên) tỉnh Khánh Hòa. Tùy theo thời gian<br /> đánh bắt, sản lượng khai thác ở mỗi ngư dân<br /> <br /> chỉ lặn hải sâm mà còn lặn các loài khác như<br /> tôm, cua, cá. Do bị đánh bắt liên tục và thường<br /> xuyên nên số lượng hải sâm càng ngày càng<br /> giảm dần qua các năm.<br /> Kết quả nghiên cứu về sản lượng khai thác<br /> hải sâm vú, hải sâm lựu tại Nha Trang (Khánh<br /> <br /> có khác nhau. 90% số người được phỏng<br /> <br /> Hòa) và Phú Quý (Bình Thuận) được trình bày<br /> <br /> vấn cho biết thời gian khai thác hải sâm từ<br /> <br /> ở Hình 4.<br /> TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG • 31<br /> <br /> Tạp chí Khoa học - Công nghệ Thủy sản<br /> <br /> Số 3/2017<br /> <br /> Hình 4. Biến động sản lượng khai thác hải sâm vú, hải sâm lựu tại Nha Trang (Khánh Hòa)<br /> và Phú Quý (Bình Thuận) giai đoạn 2012 - 2017<br /> <br /> Hình 4 cho thấy sản lượng khai thác hải<br /> sâm ở Phú Quý (Bình Thuận) lớn hơn sản<br /> lượng khai thác hải sâm ở Nha Trang (Khánh<br /> Hòa). Sản lượng khai thác trung bình năm<br /> 2012 ở huyện Phú Quý khoảng 15 tấn/chuyến.<br /> Sau đó, sản lượng giảm dần qua các năm. Đến<br /> năm 2017, sản lượng giảm còn 5 tấn/chuyến.<br /> Sau 5 năm, sản lượng đánh bắt hải sâm vú,<br /> hải sâm lựu đã giảm 10 tấn/chuyến. Qua đó, có<br /> thể thấy nguồn lợi hải sâm vú, hải sâm lựu đã<br /> bị suy giảm nghiêm trọng. Tương tự, tại vùng<br /> biển Nha Trang, sản lượng khai thác hải sâm<br /> cũng suy giảm. Cụ thể, năm 2012, sản lượng<br /> khai thác được 5 tấn/chuyến, sau đó giảm dần<br /> qua các năm. Đến năm 2017, sản lượng khai<br /> thác chỉ còn khoảng 2 tấn/chuyến. Có chuyến<br /> ngư dân không khai thác được hải sâm vú, hải<br /> sâm lựu. Đa số các ngư dân hành nghề lặn<br /> đều khai thác các loài sống ở tầng đáy như<br /> cua, tôm và hải sâm.<br /> Điều này có thể là do ngư dân ở Phú<br /> Quý có kinh nghiệm trong nghề lặn hơn, ngư<br /> trường khai thác chính (Trường Sa, Phú Quý)<br /> cũng gần với huyện đảo Phú Quý. Bên cạnh<br /> đó, khai thác hải sâm ở vùng biển xa bờ đòi hỏi<br /> tàu thuyền có công suất lớn mà ngư dân ở Nha<br /> Trang không đáp ứng được vấn đề này, chủ yếu<br /> họ chỉ khai thác bằng thuyền có công suất nhỏ<br /> <br /> 32 • TRƯỜNG ĐẠI HỌC NHA TRANG<br /> <br /> (< 20 CV). Người dân địa phương cho biết<br /> nguồn lợi hải sâm ở vùng biển vịnh Nha Trang<br /> đã cạn kiệt nghiêm trọng, dẫn đến sản lượng<br /> đánh bắt thấp.<br /> Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy 95%<br /> số người được điều tra cho rằng nguồn lợi hải<br /> sâm ở vùng biển vịnh Nha Trang và đảo Phú<br /> Quý đã suy giảm nghiêm trọng. Minh chứng rõ<br /> nhất cho điều này chính là sản lượng khai thác<br /> giảm rõ rệt. 100 % số người được phỏng vấn<br /> đều cho rằng nguyên nhân suy giảm nguồn<br /> lợi hải sâm vú, hải sâm lựu hiện nay chủ yếu<br /> do sự khai thác quá mức của người dân. Đối<br /> tượng hải sâm là loài có giá trị kinh tế cao, đặc<br /> tính di chuyển chậm nên bị đánh bắt khá dễ<br /> dàng. Ngoài ra, quá trình phát triển về cơ sở<br /> hạ tầng, quá trình san lấp biển đã phá hủy các<br /> hệ sinh thái, nơi cư ngụ và môi trường sống<br /> của 02 loài hải sâm. Thời gian sinh sản, tái tạo<br /> quần đàn của hải sâm diễn ra chậm cũng là<br /> nguyên nhân dẫn đến nguồn lợi bị suy giảm.<br /> Tóm lại, kích cỡ khai thác hải sâm vú, hải<br /> sâm lựu là từ 0,3 đến 1,5 kg/con. Sản lượng<br /> khai thác ở cả 2 khu vực Phú Quý và Nha<br /> Trang đều giảm từ năm 2012 đến năm 2017,<br /> từ 15 tấn/chuyến xuống 5 tấn/chuyến và từ<br /> 5 tấn/chuyến xuống 2 tấn/chuyến một cách<br /> tương ứng.<br /> <br />