Đổi mới chương trình đào tạo giáo viên theo định hướng phát triển năng lực

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Educational Sci., 2016, Vol. 61, No. 8A, pp. 60-68<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2016-0130<br /> <br /> ĐỔI MỚI CHƯƠNG TRÌNH ĐÀO TẠO GIÁO VIÊN<br /> THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC<br /> Đặng Văn Đức<br /> <br /> Khoa Địa lí, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Tóm tắt. Đổi mới chương trình đào tạo giáo viên theo định hướng phát triển năng lực là<br /> một trong những nhiệm vụ rất quan trọng và cấp bách đối với Trường Đại học Sư phạm<br /> Hà Nội trong giai đoạn mới nhằm đáp ứng yêu cầu của công cuộc đổi mới căn bản và toàn<br /> diện nền giáo dục Việt Nam trong thời kì công nghiệp hoá, hiện đại hoá và hội nhập quốc<br /> tế.<br /> Từ khóa: Đổi mới, Chương trình đào tạo, giáo viên, năng lực sư phạm.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Trong những thập kỉ gần đây, đổi mới chương trình đào tạo giáo viên theo định hướng phát<br /> triển năng lực đang được nghiên cứu và triển khai mạnh mẽ ở nhiều quốc gia trên thế giới. “Giáo<br /> dục dựa trên năng lực đã trở thành một chủ đề nóng trong giáo dục đại học và ngày càng trở nên<br /> phổ biến như là tìm kiếm cách để cải thiện khả năng hoàn thành và đo lường chính xác hơn kết quả<br /> học tập của sinh viên. Nó có vẻ đáng giá để xác định những gì dựa trên năng lực học tập và làm<br /> thế nào nó có thể đem lại lợi ích cho giáo dục đại học” (Dr. Robert Mendenhall).<br /> Nghị quyết số 29-NQ/TW của Hội nghị lần thứ tám Ban chấp hành Trung ương khóa XI về<br /> đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa<br /> trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế: “Tiếp tục đổi<br /> mới mạnh mẽ và đồng bộ các yếu tố cơ bản của giáo dục, đào tạo theo hướng coi trọng phát triển<br /> phẩm chất, năng lực của người học”.<br /> Trong thời gian qua Trường Đại học Sư phạm Hà Nội đã có nhiều đổi mới về chương trình,<br /> nội dung, phương pháp dạy học, kết hợp chặt chẽ với các trường phổ thông qua các đợt thực tế,<br /> thực tập sư phạm nhằm nâng cao chất lượng đào tạo giáo viên, góp phần tích cực vào quá trình đổi<br /> mới nền giáo dục nước nhà. Tuy nhiên, quá trình đổi mới phương pháp giáo dục của nhà trường<br /> vẫn chưa tiến kịp yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội của đất nước trong thời kì công nghiệp hoá,<br /> hiện đại hoá và hội nhập quốc tế.<br /> Vì vậy, đổi mới đào tạo giáo viên theo định hướng phát triển năng lực sư phạm nhằm đáp<br /> ứng yêu cầu xã hội và đổi mới giáo dục phổ thông là nhiệm vụ rất quan trọng và cấp thiết đối với<br /> Trường Đại học Sư phạm Hà Nội trong giai đoạn mới.<br /> Ngày nhận bài: 15/7/2016. Ngày nhận đăng: 20/9/2016<br /> Liên hệ: Đặng Văn Đức, e-mail: dangvanduchnue@gmail.com<br /> <br /> 60<br /> <br /> Đổi mới chương trình đào tạo giáo viên theo định hướng phát triển năng lực<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Khái niệm năng lực và năng lực sư phạm<br /> <br /> 2.1.1. Khái niệm năng lực<br /> Năng lực là một thuật ngữ được sử dụng cả trong khoa học và trong ngôn ngữ hàng ngày.<br /> Khái niệm năng lực (Competency) có nguồn gốc tiếng la tinh “Competentia”. Ngày nay khái niệm<br /> năng lực được hiểu theo nhiều nghĩa khác nhau. Năng lực được hiểu như sự thành thạo, khả năng<br /> thực hiện của cá nhân đối với một công việc.<br /> - Theo John Erpenback, “Năng lực được tri thức làm cơ sở, được sử dụng như khả năng,<br /> được quy định bởi giá trị, được tăng cường qua kinh nghiệm và được hiện thực hóa qua ý chí”.<br /> - Năng lực là những kĩ năng và kĩ xảo học được hoặc sẵn có của cá thể nhằm giải quyết các<br /> tình huống xác định, cũng như sự sẵn sàng về động cơ, xã hội... và khả năng vận dụng các cách<br /> giải quyết vấn đề một cách có trách nhiệm và hiệu quả trong những tình huống linh hoạt (Weinert<br /> 2001).<br /> - Ủy ban châu Âu (Cedefop 2008) định nghĩa kĩ năng và năng lực như sau: kĩ năng là khả<br /> năng thực hiện nhiệm vụ và giải quyết các vấn đề trong khi năng lực là khả năng áp dụng kết quả<br /> học tập. Do đó, năng lực là một khái niệm rộng lớn hơn mà thực sự có thể bao gồm các kĩ năng<br /> (cũng như thái độ, kiến thức v.v. . . ), kĩ năng và năng lực thế kỉ XXI là những yêu cầu đối với người<br /> trẻ tuổi phải có để làm việc hiệu quả của một công dân trong xã hội tri thức của thế kỉ XXI [16].<br /> - Có nhiều loại năng lực khác nhau: Năng lực chuyên môn; năng lực phương pháp; năng lực<br /> xã hội; năng lực cá thể. Các thành phần năng lực này “gặp” nhau tạo thành năng lực hành động.<br /> <br /> Hình 1. Mô hình năng lực [5]<br /> Từ cấu trúc của khái niệm năng lực cho thấy giáo dục định hướng phát triển năng lực không<br /> chỉ nhằm mục tiêu phát triển năng lực chuyên môn bao gồm tri thức, kĩ năng mà còn phát triển<br /> năng lực phương pháp, năng lực xã hội và năng lực cá thể. Những năng lực này không tách rời<br /> nhau mà có mối quan hệ chặt chẽ. Năng lực hành động được hình thành trên cơ sở có sự kết hợp<br /> các năng lực này.<br /> Năng lực hành động là khả năng thực hiện có hiệu quả và có trách nhiệm các hành động<br /> giải quyết các nhiệm vụ, vấn đề thuộc các lĩnh vực nghề nghiệp, xã hội hay cá nhân trong những<br /> tình huống khác nhau trên cơ sở hiểu biết, kĩ năng, kĩ xảo và kinh nghiệm cũng như sự sẵn sàng<br /> hành động. Dưới đây là mô hình bốn thành phần năng lực phù hợp với bốn trụ cột giáo dục của thế<br /> kỉ XXI theo UNESCO:<br /> 61<br /> <br /> Đặng Văn Đức<br /> <br /> Hình 2. Mô hình bốn thành phần năng lực<br /> <br /> 2.1.2. Khái niệm về năng lực sư phạm<br /> Năng lực sư phạm là một khái niệm quan trọng trong đào tạo giáo viên ở các trường Đại<br /> học và Cao đẳng sư phạm.<br /> "Năng lực sư phạm là khả năng và ý chí của giáo viên thường xuyên áp dụng kiến thức, kĩ<br /> năng và thái độ để phát huy học tập của học sinh trong các cách tốt nhất. Điều này sẽ diễn ra theo<br /> các mục tiêu đang được nhắm vào các khuôn khổ hiện tại, bao hàm sự phát triển liên tục các năng<br /> lực của giáo viên vào thiết kế khóa học" (Giertz, 2003, p.94).<br /> "Năng lực sư phạm ngụ ý rằng các giáo viên từ các mục tiêu rõ ràng và các khuôn khổ,<br /> thông qua phát triển liên tục của việc dạy và phát triển nghề nghiệp cá nhân, hỗ trợ và tạo điều<br /> kiện học tập của học sinh một cách tốt nhất. Năng lực sư phạm này cũng phản ánh năng lực của<br /> giáo viên liên quan đến sự hợp tác, nhìn toàn diện và đóng góp vào sự phát triển của phương pháp<br /> sư phạm cho giáo dục đại học" (Ryeg˚ard, 2008, p. 9).<br /> Cả hai định nghĩa thể hiện giá trị nền tảng phổ biến và khao khát bao trùm sự phức tạp của<br /> năng lực sư phạm. Những gì họ thể hiện như là rõ ràng những yêu cầu đối với khả năng của giáo<br /> viên để phát triển với sự hỗ trợ của lí thuyết và thực tiễn giảng dạy của họ.<br /> Tuy nhiên, trong cả hai trường hợp, nó có thể được hiểu từ các tiêu chí mà giáo viên phải<br /> có một thái độ học thuật hướng tới việc dạy và học. Các tiêu chí năng lực sư phạm của giáo viên<br /> được đánh giá trên các mặt: 1. Thái độ; 2. Kiến thức; 3. Khả năng; 4. Thích ứng với tình hình; 5.<br /> Nỗ lực; 6. Liên tục phát triển; 7. Một tích hợp toàn bộ [4, 5, 15].<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Chương trình giáo dục định hướng phát triển năng lực [1, 3, 13]<br /> <br /> Chương trình giáo dục định hướng phát triển năng lực, còn gọi là dạy học định hướng kết<br /> quả đầu ra được bàn đến từ những năm 90 của thế kỉ XX và ngày nay đã trở thành xu hướng giáo<br /> dục quốc tế. Giáo dục định hướng năng lực nhằm mục tiêu phát triển năng lực người học.<br /> Giáo dục định hướng năng lực nhằm đảm bảo chất lượng đầu ra của việc dạy học, thực hiện<br /> mục tiêu phát triển toàn diện các phẩm chất nhân cách, chú trọng năng lực vận dụng tri thức trong<br /> 62<br /> <br /> Đổi mới chương trình đào tạo giáo viên theo định hướng phát triển năng lực<br /> <br /> những tình huống thực tiễn nhằm chuẩn bị cho con người năng lực giải quyết các tình huống của<br /> cuộc sống và nghề nghiệp. Chương trình này nhấn mạnh vai trò của người học với tư cách chủ thể<br /> của quá trình nhận thức.<br /> Khác với chương trình định hướng nội dung, chương trình dạy học định hướng năng lực tập<br /> trung vào việc mô tả chất lượng đầu ra, có thể coi là “sản phẩm cuối cùng” của quá trình dạy học.<br /> Việc quản lí chất lượng dạy học chuyển từ việc điều khiển “đầu vào” sang “điều khiển đầu ra”, tức<br /> là kết quả học tập của học sinh.<br /> Chương trình dạy học định hướng năng lực không quy định những nội dung dạy học chi tiết<br /> mà quy định những kết quả đầu ra mong muốn của quá trình giáo dục, trên cở sở đó đưa ra những<br /> hướng dẫn chung về việc lựa chọn nội dung, phương pháp, tổ chức và đánh giá kết quả dạy học<br /> nhằm đảm bảo thực hiện được mục tiêu dạy học tức là đạt được kết quả đầu ra mong muốn. Trong<br /> chương trình định hướng năng lực, mục tiêu học tập, tức là kết quả học tập mong muốn thường<br /> được mô tả chi tiết và có thể quan sát, đánh giá được thông qua hệ thống các năng lực. Học sinh<br /> cần đạt được những kết quả yêu cầu đã quy định trong chương trình. Việc đưa ra các chuẩn đào tạo<br /> cũng là nhằm đảm bảo quản lí chất lượng giáo dục theo định hướng kết quả đầu ra. Ưu điểm của<br /> chương trình giáo dục định hướng năng lực là tạo điều kiện quản lí chất lượng theo kết quả đầu ra<br /> đã quy định, nhấn mạnh năng lực vận dụng của học sinh. Tuy nhiên nếu vận dụng một cách thiên<br /> lệch, không chú ý đầy đủ đến nội dung dạy học thì có thể dẫn đến các lỗ hổng tri thức cơ bản và<br /> tính hệ thống của tri thức. Ngoài ra chất lượng giáo dục không chỉ thể hiện ở kết quả đầu ra mà<br /> còn phụ thuộc quá trình thực hiện.<br /> Sau đây là bảng so sánh một số đặc trưng cơ bản của chương trình định hướng nội dung và<br /> chương trình định hướng năng lực:<br /> Các yếu tố<br /> Mục tiêu<br /> giáo dục<br /> Nội dung<br /> giáo dục<br /> <br /> Chương trình định hướng nội dung<br /> Mục tiêu dạy học được mô tả không<br /> chi tiết và không nhất thiết phải quan<br /> sát, đánh giá được.<br /> Việc lựa chọn nội dung dựa vào các<br /> khoa học chuyên môn, không gắn<br /> với các tình huống thực tiễn. Nội<br /> dung được quy định chi tiết trong<br /> chương trình.<br /> <br /> Phương<br /> pháp dạy<br /> học<br /> <br /> Giáo viên là người truyền thụ tri<br /> thức, là trung tâm của quá trình dạy<br /> học. Học sinh tiếp thu thụ động<br /> những tri thức được quy định sẵn.<br /> <br /> Hình thức<br /> dạy học<br /> <br /> Chủ yếu dạy học lí thuyết trên lớp<br /> học.<br /> <br /> Đánh giá<br /> kết quả học<br /> tập của học<br /> sinh<br /> <br /> Tiêu chí đánh giá được xây dựng chủ<br /> yếu dựa trên sự ghi nhớ và tái hiện<br /> nội dung đã học.<br /> <br /> Chương trình định hướng năng lực<br /> Kết quả học tập cần đạt được mô tả chi tiết và có<br /> thể quan sát, đánh giá được; thể hiện được mức độ<br /> tiến bộ của học sinh một cách liên tục<br /> Lựa chọn những nội dung nhằm đạt được kết quả<br /> đầu ra đã quy định, gắn với các tình huống thực<br /> tiễn. Chương trình chỉ quy định những nội dung<br /> chính, không quy định chi tiết.<br /> - Giáo viên chủ yếu là người tổ chức, hỗ trợ học<br /> sinh tự lực và tích cực lĩnh hội tri thức. Chú trọng<br /> sự phát triển khả năng giải quyết vấn đề, khả năng<br /> giao tiếp,. . .<br /> - Chú trọng sử dụng các quan điểm, phương pháp<br /> và kĩ thuật dạy học tích cực; các phương pháp dạy<br /> học thí nghiệm, thực hành.<br /> Tổ chức hình thức học tập đa dạng; chú ý các hoạt<br /> động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học, trải<br /> nghiệm sáng tạo; đẩy mạnh ứng dụng công nghệ<br /> thông tin và truyền thông trong dạy và học.<br /> Tiêu chí đánh giá dựa vào năng lực đầu ra, có tính<br /> đến sự tiến bộ trong quá trình học tập, chú trọng<br /> khả năng vận dụng trong các tình huống thực tiễn.<br /> <br /> 63<br /> <br /> Đặng Văn Đức<br /> <br /> 2.3.<br /> <br /> Đặc điểm chính của chương trình giáo dục phát triển năng lực [6, 7, 13]<br /> <br /> Giáo dục dựa trên năng lực kết hợp một cách tiếp cận có chủ định và minh bạch để thiết kế<br /> chương trình đào tạo với một mô hình học tập trong đó thời gian cần để chứng minh năng lực khác<br /> nhau và những kì vọng về việc học tập được tổ chức liên tục. Sinh viên tiếp thu và thể hiện kiến<br /> thức, kĩ năng của mình bằng cách tham gia vào các hoạt động học tập và kinh nghiệm phù hợp với<br /> kết quả chương trình xác định rõ ràng. Sinh viên được đánh giá dựa trên hiệu quả thực hiện mục<br /> tiêu của các chương trình. Sinh viên nhận được sự hướng dẫn chuyên sâu hơn và hỗ trợ từ giảng<br /> viên và các cố vấn, cũng như được tùy chọn tăng tốc nghiên cứu của họ để tiết kiệm thêm thời gian<br /> và tiền bạc. Các chương trình dựa trên năng lực được tạo ra làm tăng và nâng cao nhận thức trong<br /> giáo dục đại học.<br /> Đặc điểm quan trọng nhất của giáo dục dựa trên năng lực là biện pháp học tập chứ không<br /> phải là thời gian. Sinh viên tiến bộ bằng cách chứng minh năng lực của họ có nghĩa là họ chứng<br /> minh rằng họ đã làm chủ được kiến thức và kĩ năng (gọi là năng lực) cần thiết cho một khóa học<br /> đặc biệt bất kể phải mất bao lâu. Trong khi mô hình truyền thống có thể và thường xuyên đo lường<br /> năng lực của họ dựa trên thời gian đào tạo, các khóa học kéo dài khoảng bốn năm và sinh viên có<br /> thể được công nhận chỉ sau khi họ đã thực hiện đủ thời gian quy định. Trong khi giáo dục dựa trên<br /> năng lực là tốt hơn cho tất cả sinh viên, bởi vì nó cho phép họ nghiên cứu và học tập theo tốc độ<br /> của riêng mình. Nói một cách khác, giáo dục dựa trên năng lực sử dụng các chiến lược giảng dạy<br /> và học tập thuận lợi cho việc phát triển và trình diễn của năng lực.<br /> Deb Everhart (2014) đã chỉ ra ba đặc điểm chính của học tập dựa trên năng lực là:<br /> - Đặc điểm thứ nhất là lấy người học làm trung tâm: Đầu tiên và trước hết học tập dựa trên<br /> năng lực tập trung vào người học. Nó cung cấp cơ hội cho mỗi cá nhân để phát triển các kĩ năng<br /> theo tốc độ của riêng mình, cộng tác với những người khác thu thập chứng cứ của việc học và trở<br /> thành người học thành công suốt đời. Học tập dựa trên năng lực trao quyền cho người học.<br /> - Đặc điểm thứ hai là dựa trên kết quả học tập (kết quả đầu ra): Học tập dựa trên năng lực<br /> bắt đầu với kết quả học tập được xác định rõ.<br /> - Đặc điểm thứ ba là sự khác biệt: Sự khác biệt của học tập dựa trên năng lực đề cập đến<br /> thực hành nhận biết và điều chỉnh để đáp ứng nhu cầu của cá nhân người học. Sự khác biệt là đa<br /> dạng và áp dụng đối với người học hỗ trợ thông tin liên lạc và can thiệp quá trình học tập.<br /> Để thực thi có hiệu quả giáo dục dựa trên năng lực có thể cải thiện chất lượng và giảm chi<br /> phí, rút ngắn thời gian cần thiết để tốt nghiệp và cung cấp các biện pháp thực sự hiệu quả cho học<br /> tập của sinh viên. Chúng ta cần phải:<br /> 1. Chú ý đến biện pháp học tập của sinh viên chứ không phải là thời gian.<br /> 2. Khai thác sức mạnh của công nghệ thông tin để giảng dạy và học tập. Máy tính trung<br /> gian hướng dẫn cho chúng ta khả năng cá nhân hóa học tập cho mỗi sinh viên. Bởi vì mỗi sinh<br /> viên học với một tốc độ khác nhau và đến với đại học có những hiểu biết khác nhau đây là một yêu<br /> cầu cơ bản của giáo dục dựa trên năng lực.<br /> 3. Thay đổi cơ bản về vai trò giảng viên. Khi giảng viên là người tổ chức các lớp học theo<br /> lịch trình với tốc độ chung cho tất cả sinh viên thì đây sẽ là tốc độ không phù hợp, một số sẽ cần<br /> phải đi chậm hơn; những người khác sẽ có thể đi nhanh hơn nhiều. Học tập dựa trên năng lực làm<br /> thay đổi vai trò của các giảng viên từ chỗ của "một nhà hiền triết trên sân khấu" cho một "hướng<br /> dẫn trên lớp học" Giảng viên làm việc với sinh viên, hướng dẫn học tập trả lời câu hỏi thảo luận là<br /> chính, giúp sinh viên tổng hợp và áp dụng hiểu biết.<br /> 4. Xác định năng lực và phát triển đánh giá đáng tin cậy hợp lệ. Những tiền đề cơ bản của<br /> 64<br /> <br />