Đồng bằng sông Cửu Long, tài nguyên đất, nước và vấn đề khai thác - GS. Nguyễn Gia Huy

§åNG B»NG S«NG CöU LONG<br /> TµI NGUYªN §ÊT – N­íC Vµ VÊN §Ò KHAI TH¸C<br /> <br /> GS. NGUYÔN SINH HUY - C¬ Së II §¹i häc Thuû lîi<br /> <br /> <br /> Tãm t¾t : §BSCL lµ phÇn cuèi cña mét con s«ng lín trªn tr¸i ®Êt, ®­îc thõa h­ëng nh÷ng tµi<br /> nguyªn lín lao: 50 tû m3 n­íc, 200 triÖu tÊn phï sa hµng n¨m. §Êt ®ai giµu cã, ®a d¹ng: ®Êt<br /> ngät, ®Êt mÆn, ®Êt phÌn … §Þa h×nh thÊp tròng. Mïa lò n­íc ch¶y trµn trªn ®ång ruéng g©y<br /> ngËp lôt. Mïa c¹n møc n­íc thÊp, chÞu ¶nh h­ëng lín do viÖc lÊy n­íc tõ th­îng l­u. §BSCL<br /> cã 700km bê biÓn. ChÞu ¶nh h­ëng m¹nh mÏ cña thñy triÒu biÓn §«ng (g©y ngËp triÒu, ngËp<br /> mÆn …). Trong qu¸ tr×nh khai th¸c ®ång b»ng chÞu søc Ðp tõ c¶ 2 phÝa th­îng vµ h¹ l­u.<br /> Trªn ®ång b»ng §Êt – N­íc – §Þa h×nh thèng nhÊt víi nhau thµnh mét thÓ trong khai th¸c cÇn<br /> n¾m c¸c quy luËt tù nhiªn.Tµi nguyªn §Êt N­íc to lín cña ®ång b»ng Èn n¸u sau nh÷ng h¹n<br /> chÕ: H¹n – Lôt – PhÌn – MÆn – cÇn ®­îc ®¸nh gi¸ ®óng, kh¾c phôc h¹n chÕ vµ khai th¸c.<br /> <br /> <br /> I. Tµi Nguyªn N­íc:<br /> 1.1 §ång b»ng s«ng Cöu Long (§BSCL) lµ phÇn cuèi cña mét con s«ng lín, cã diÖn tÝch<br /> 795.000km2. Tæng l­îng dßng ch¶y n¨m b×nh qu©n gÇn 500 tû m3 n­íc, víi trªn 200 triÖu tÊn<br /> phï sa hµng n¨m.<br /> Trong mïa n­íc lín tr­íc khi ®æ vµo ®ång b»ng, n­íc s«ng ®­îc ®iÒu tiÕt l¹i trong mét hå<br /> chøa tù nhiªn (BiÓn Hå) cã dung tÝch trªn 75 tû m3 vµ cÊp l¹i cho ®ång b»ng trong mïa kiÖt –<br /> l­u l­îng kiÖt t¨ng lªn.<br /> Trong ph¹m vi ®ång b»ng, n­íc ®­îc thñy triÒu ®iÒu tiÕt l¹i theo thêi gian vµ kh«ng gian<br /> trong c¸c l¨ng trô triÒu, d©ng cao thÕ n­íc, lµm t¨ng gi¸ trÞ sö dông nguån n­íc.<br /> ChÝnh l­îng n­íc lín lao ®ã, víi l­îng phï sa mµ n­íc mang theo, qua hµng ngµn n¨m ®·<br /> miÖt mµi båi ®¾p cho §BSCL kh«ng ngõng ph¸t triÓn.<br /> Theo ®¸nh gi¸ cña c¸c chuyªn gia, nguån n­íc s«ng Mªk«ng ®ñ ®Ó t­íi cho trªn 6 triÖu ha<br /> (2 vô) vïng ch©u thæ vµ ®¶m b¶o cho h¹ du mét m«i tr­êng ph¸t triÓn bÒn v÷ng.<br /> 1.2 N­íc ®Õn ®ång b»ng chñ yÕu qua 2 cöa T©n Ch©u, Ch©u §èc . Trong mïa lò mét<br /> l­îng n­íc ch¶y trµn qua biªn giíi. L­îng n­íc qua cöa T©n Ch©u chiÕm kho¶ng 82% tæng<br /> l­îng n­íc ®Õn. Sau Vµm Nao n­íc ®­îc ph©n phèi l¹i 51% cho s«ng TiÒn, 49% cho s«ng<br /> HËu.<br /> Sù biÕn ®éng dßng ch¶y trong nhiÒu n¨m kh«ng lín, do t¸c ®éng ®iÒu tiÕt cña BiÓn Hå.<br /> T¹i T©n Ch©u hÖ sè biÕn ®éng Cv = 0,11<br /> Trong n¨m dßng ch¶y ph©n phèi rÊt kh«ng ®Òu: 82% l­îng n­íc tËp trung trong 6 th¸ng<br /> mïa lò (tõ th¸ng VII ®Õn th¸ng XII). Vµo th¸ng IV th¸ng Ýt n­íc nhÊt l­u l­îng vµo ®ång<br /> b»ng kho¶ng h¬n 1800m3/s, trong lóc l­u l­îng cÇn ®Ó chèng x©m nhËp mÆn s©u vµo néi ®ång<br /> kho¶ng 1600m3/s.<br /> Khi n­íc nguån bÐ nhÊt còng lµ lóc møc n­íc triÒu thÊp nhÊt khã lÊy n­íc.<br /> N­íc ®Õn trong mïa c¹n phô thuéc m¹nh mÏ vµo sù khai th¸c phÝa th­îng l­u.<br /> 1.3 Lò lôt trªn ®ång b»ng, theo c¸ch nãi cña chuyªn gia lµ “lò lôt ®Þa h×nh”.<br /> Trong mïa lò c¸c dßng s«ng t¶i kh«ng hÕt n­íc, t¹i Kongpongcham, khi møc n­íc trªn<br /> 8m n­íc v­ît bê c¶ 2 phÝa vµ ch¶y trµn trªn c¸c bån tròng kÐo dµi tõ trªn xuèng d­íi.<br /> §Æc tÝnh cña dßng ch¶y trµn trªn nh÷ng ®Þa h×nh b»ng ph¼ng lµ “tr÷” nhanh h¬n<br /> “ch¶y” g©y ngËp lôt, cã n¬i s©u ®Õn 3 – 4m, thêi gian ngËp lôt kÐo dµi cã n¬i trªn 4-5 th¸ng.<br /> Lò trµn lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y ngËp lôt trªn vïng §ång Th¸p M­êi vµ Tø gi¸c Long<br /> Xuyªn. DiÖn tÝch vïng ngËp hµng n¨m ®Õn 1,9 triÖu ha. Dßng ch¶y trµn mang Ýt phï sa, chÊt<br /> l­îng n­íc kÐm, lµ nguyªn nh©n h×nh thµnh nh÷ng vïng ®Êt “®ãi phï sa”.<br /> <br /> <br /> 1<br />  1.4 L­îng m­a trªn ®ång b»ng kh¸ lín. Trung b×nh kho¶ng 1800mm. Nh÷ng vïng m­a<br /> lín n»m phÝa T©y, víi l­îng m­a tõ 1800 – 2400mm. Vïng phÝa §«ng tõ 1600 – 1800mm.<br /> Vïng trung t©m däc theo s«ng HËu m­a Ýt nhÊt 1200 – 1600mm. Mïa m­a b¾t ®Çu tõ th¸ng V,<br /> kÕt thóc vµo th¸ng XI, sím h¬n mïa n­íc 1 - 2 th¸ng. Sím nhÊt ë phÝa T©y, muén dÇn sang<br /> phÝa §«ng vµ kÕt thóc theo tr×nh tù ng­îc l¹i. 90% l­îng m­a tËp trung trong c¸c th¸ng mïa<br /> m­a. Th¸ng I, II, III hÇu nh­ kh«ng m­a, lµ nh÷ng th¸ng kh« h¹n nhÊt trong n¨m.<br /> L­îng m­a Ýt biÕn ®éng trong nhiÒu n¨m, song thêi kú b¾t ®Çu vµ kÕt thóc m­a trong c¸c<br /> n¨m l¹i rÊt kh¸c nhau.<br /> Trong mïa m­a, l­îng m­a ph©n phèi kh¸ ®Òu trong c¸c th¸ng, song th­êng gÆp nh÷ng<br /> thêi kú kh«ng m­a kÐo dµi tõ 7 ®Õn 12 ngµy (h¹n Bµ Ch»ng). Nh­ thÕ, l­îng m­a ë ®ång b»ng<br /> tuy phong phó song viÖc khai th¸c n­íc m­a phôc vô canh t¸c n«ng nghiÖp còng cã nhiÒu h¹n<br /> chÕ.<br /> ¶nh h­ëng cña m­a ®èi víi ngËp lôt kh«ng lín, chØ g©y ¶nh h­ëng côc bé.<br /> 1.5 §BSCL cã 700km bê biÓn, trong ®ã 400km thuéc biÓn §«ng vµ 300km thuéc biÓn<br /> T©y. Bê biÓn, còng nh­ h×nh d¸ng c¬ b¶n cña ®ång b»ng ®­îc ®Þnh h×nh tõ nh÷ng ®øt g·y kiÕn<br /> t¹o, song sãng giã vµ thñy triÒu lµ 2 yÕu tè chÝnh quyÕt ®Þnh sù h×nh thµnh bê biÓn hiÖn ®¹i.<br /> Bê biÓn T©y æn ®Þnh, cã xu thÕ båi tô, trong lóc bê biÓn §«ng ®ang vµo thêi kú xãi lë m¹nh.<br /> Thñy triÒu biÓn §«ng thuéc lo¹i b¸n nhËt triÒu kh«ng ®Òu, biªn ®é lín ®Õn 3 - 4m. §éng<br /> n¨ng thñy triÒu rÊt lín, ®Èy n­íc ch¶y ng­îc vµo trong s«ng. Trong mïa c¹n trªn s«ng TiÒn<br /> dßng triÒu ch¶y ng­îc lªn qu¸ biªn giíi (250km). Theo ®ã n­íc mÆn x©m nhËp s©u vµo trong<br /> s«ng (40 - 50km), trªn s«ng Vµm Cá T©y mÆn vµo s©u ®Õn 150km. Khi n­íc nguån m¹nh nhÊt<br /> (víi l­u l­îng hµng chôc ngµn m3/s) ë cöa s«ng vÉn duy tr× mét vïng n­íc ch¶y ng­îc réng<br /> lín. Thñy triÒu lµm gi¶m kh¶ n¨ng tho¸t lò cña c¸c dßng s«ng. X©m nhËp mÆn lµ h¹n chÕ cho<br /> s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.<br /> <br /> II. Tµi nguyªn §Êt:<br /> <br /> 2.1 §BSCL cã diÖn tÝch 390.000km2 (b»ng 5% diÖn tÝch l­u vùc), víi chiÒu dµi theo h­íng<br /> s«ng TiÒn, s«ng HËu tõ biªn giíi ra ®Õn biÓn 230km (gÇn b»ng 5% chiÒu dµi s«ng Mªk«ng).<br /> §Þa h×nh b»ng ph¼ng vµ thÊp. §¹i bé phËn ®Êt ®ai cã cao tr×nh ®Þa h×nh tõ 0.5m ®Õn 1.5m,<br /> trong lóc møc n­íc lò cao nhÊt trong s«ng ë T©n Ch©u (cöa vµo ®ång b»ng) ®· x¶y ra lµ 5.12m<br /> (1961), 5.06m (2000). Møc n­íc cao nhÊt ë cöa s«ng còng ®Õn 1.55m (do ®Ønh triÒu). V× thÕ<br /> ngËp lò, ngËp triÒu ë §BSCL lµ nh÷ng thuéc tÝnh “cè h÷u”.<br /> PhÇn lín ®Þa m¹o ®ång b»ng lµ ®Þa m¹o cña vïng ngËp n­íc: nh÷ng c¸nh ®ång lò kÝn, nöa<br /> hë, nh÷ng ®ång b»ng thñy triÒu, nh÷ng b·i triÒu ngËp n­íc ®Þnh kú, trªn ®ã tån t¹i nh÷ng vi vµ<br /> trung ®Þa h×nh quen thuéc: ®Çm, ®×a, lung, l¸ng, c¸c giång ven s«ng, giång ven biÓn - dÊu Ên<br /> cña thêi kú biÓn dõng l¹i trong qu¸ tr×nh rót lui cho ®Õn vÞ trÝ ngµy nay. TÊt c¶ ®Òu mang d¸ng<br /> t¹o h×nh cña n­íc.<br /> <br /> 2.2 §Êt ®ai hÇu hÕt lµ ®Êt thñy thµnh, ®­îc t¹o nªn trong c¸c qu¸ tr×nh S«ng - BiÓn:<br /> §Êt phï sa ngät: 1.184.857ha chiÕm 30,13% diÖn tÝch ®ång b»ng, ph©n bè ë c¸c vïng ven<br /> s«ng TiÒn, s«ng HËu.<br /> §Êt phÌn: 1.434.612ha chiÕm 36,48% chñ yÕu tËp trung ë nh÷ng n¬i xa s«ng, xa nguån<br /> n­íc vµ bïn c¸t thuéc c¸c vïng ngËp lò §TM vµ TGLX.<br /> §Êt mÆn: 910.148ha chiÕm 23,14% n»m däc bê biÓn §«ng, biÓn T©y.<br /> §Êt vïng cao (®Êt x¸m, ®Êt Feralit ®á vµng) kho¶ng 3,5% vµ c¸c lo¹i ®Êt kh¸c (®Êt lÇy,<br /> than bïn).<br /> <br /> 2.3 §Êt phï sa ngät cã ®é ph× cao, ph©n bè ë nh÷ng vïng cã ®é cao trung b×nh, gÇn n­íc,<br /> phÇn lín cã thÓ t­íi tù ch¶y nhiÒu th¸ng trong n¨m, hoÆc nhê b¬m ®Çu n­íc thÊp, thÝch hîp<br /> cho nhiÒu lo¹i c©y trång.<br /> §Êt phÌn ®­îc ®Æc tr­ng bëi ®é axit cao chiÕm diÖn tÝch lín nhÊt. Nång ®é c¸c ®éc<br /> tè nh«m tiÒm tµng trong ®Êt cao,. §Êt phÌn thiÕu l©n. Trong sè diÖn tÝch ®Êt phÌn cã trªn 80%<br /> lµ ®Êt phÌn ho¹t ®éng, g©y h¹i cho c©y trång, g©y chua, « nhiÔm nguån n­íc. Trªn ®Êt phÌn<br /> <br /> <br /> 2<br /> tiÒm tµng cã thÓ trång khãm, mÝa, khoai mì … trµm. §iÒu quan träng lµ ph¶i c¶i t¹o ®ång<br /> ruéng vµ b¶o ®¶m chÕ ®é n­íc thÝch hîp. Trªn §BSCL ng­êi n«ng d©n ®· thµnh c«ng trong<br /> viÖc c¶i t¹o ®Êt phÌn b»ng biÖn ph¸p thñy lîi.<br /> §Êt nhiÔm mÆn, nh­ ®· tr×nh bµy, phô thuéc vµo x©m nhËp mÆn trong s«ng, t×nh h×nh n­íc<br /> ngät trong s«ng vµ m­a. Do ®ã diÖn tÝch ®Êt nhiÔm mÆn thay ®æi (theo mïa vµ qu¸ tr×nh ngät<br /> hãa). §Êt mÆn lµ ®Êt thµnh thôc, ®· ®­îc khai th¸c tõ l©u. NhiÒu Dù ¸n ngät hãa vïng ®Êt mÆn<br /> ®­îc thùc hiÖn.<br /> <br /> 2.4 Nh­ vËy trªn §BSCL §ÊT - N­íC - §ÞA H×NH vµ S«NG - BIÓN thèng nhÊt víi<br /> nhau, t¹o nªn phÇn quan träng nhÊt cña M«I TR­êNG VËT Lý ë §BSCL, trªn ®ã tån t¹i<br /> nh÷ng quy luËt tù nhiªn, nh÷ng tiÒm n¨ng vµ h¹n chÕ, mµ trong qu¸ tr×nh khai th¸c con ng­êi<br /> cÇn biÕt ®¸nh gi¸ ®óng vµ khai th¸c ®óng.<br /> Còng cÇn thÊy vai trß quan träng cña N­íc trong c¸c qu¸ tr×nh tù nhiªn vµ vai trß<br /> §IÒU KHIÓN cña N­íc trong mèi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè cÊu t¹o vµ c¶i t¹o m«i tr­êng.<br /> <br /> III. Qu¸ tr×nh khai th¸c<br /> <br /> 3.1 §BSCL cã ng­êi ®Õn ë tõ thÕ kû thø 12, nh­ng ®­îc b¾t ®Çu khai th¸c cã kÕ ho¹ch vµo<br /> thêi kú Nhµ NguyÔn (cuèi thÕ kû thø 19). N¨m1880 d©n sè toµn vïng míi chØ cã 1,5 triÖu<br /> ng­êi. N¨m 1930 4,3 triÖu vµ t¨ng nhanh sau ngµy thèng nhÊt ®Êt n­íc. N¨m 1999 d©n sè<br /> §BSCL h¬n 16 triÖu ng­êi.<br /> C«ng cuéc khai ph¸ ®Çu tiªn b¾t ®Çu tõ nh÷ng vïng ®Êt ngät, trång lóa thuËn lîi ë trung<br /> t©m ®ång b»ng (kh«ng bÞ ngËp, kh«ng nhiÔm mÆn), nh÷ng vïng ®Êt giång cao ven s«ng<br /> (n­¬ng rÉy). TiÕp ®ã viÖc khai th¸c më réng sang nh÷ng vïng ®Êt mÆn (nhê n­íc m­a) ®Þa<br /> h×nh cao, nÒn ®Êt ch¾c ch¾n. Vïng ngËp lò - ®Êt phÌn khã kh¨n nhÊt ®­îc khai th¸c sau cïng.<br /> Vµo kho¶ng cuèi thÕ kû 19 diÖn tÝch canh t¸c n«ng nghiÖp chØ cã kho¶ng trªn 500.000ha.<br /> N¨m 1910 lªn ®Õn kho¶ng 1.528.000ha. N¨m 1995 lµ 2.572.000ha. N¨m 2000 lµ 2.950.000ha,<br /> chiÕm 76,5% tæng diÖn tÝch toµn bé ®ång b»ng.<br /> Theo thèng kª hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt n¨m 1998, ®Êt ®ai ®ång b»ng ®­îc khai th¸c nh­<br /> sau:<br /> §Êt n«ng nghiÖp: 73,44%; §Êt l©m nghiÖp: 7,78%; §Êt ë: 2,39%; §Êt chuyªn dïng:<br /> 5,17%; §Êt ch­a khai th¸c: 5,69%.<br /> So víi c¶ n­íc, tæng diÖn tÝch tù nhiªn cña §BSCL chØ chiÕm 12,05% nh­ng ®Êt n«ng<br /> nghiÖp chiÕm 34,6%, ®Êt lóa chiÕm 48,96%, ®Êt l©m nghiÖp chØ chiÕm 2,57%, ®Êt ch­a sö<br /> dông 2,27%. Nh­ thÕ §BSCL lµ vùa lóa cña c¶ n­íc.<br /> Cã thÓ nãi vÒ c¬ b¶n ®Êt §BSCL ®· sö dông gÇn hÕt trong lóc d©n sè kh«ng ngõng t¨nglªn.<br /> <br /> 3.2 §¸nh gi¸ ®óng vÞ trÝ cña §BSCL ®èi víi ph¸t triÓn n«ng th«n trong qu¸ tr×nh c«ng<br /> nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa §Êt n­íc, Thñ t­íng ChÝnh phñ ®· ra quyÕt ®Þnh 99TTg ngµy<br /> 9/2/1996 vÒ ®Þnh h­íng dµi h¹n vµ kÕ ho¹ch 5 n¨m 1996 - 2000 ®èi víi viÖc ph¸t triÓn Thñy<br /> lîi - Giao th«ng vµ X©y dùng n«ng th«n vïng §BSCL. KÕt qu¶ x©y dùng c¬ b¶n theo kÕ ho¹ch<br /> ®ã lµ to lín:<br /> Trong 5 n¨m kÕ ho¹ch ®· x©y dùng 105 c«ng tr×nh thñy lîi, víi tæng gi¸ trÞ thùc hiÖn lµ<br /> 3.300 tû ®ång, trong ®ã cã c¸c c«ng tr×nh quan träng tËp trung vµo c¸c ch­¬ng tr×nh: KiÓm<br /> so¸t lò cho vïng TGLX, §TM, Ch­¬ng tr×nh T©y s«ng HËu, Ch­¬ng tr×nh ngät hãa Qu¶n Lé -<br /> Phông HiÖp, Nam M¨ng ThÝt vµ nhiÒu Dù ¸n kh¸c.<br /> C¸c c«ng tr×nh ®ã cïng víi c¸c hÖ thèng c«ng tr×nh kh¸c, chñ yÕu lµ hÖ thèng kªnh m­¬ng<br /> thñy lîi ®­îc ®Çu t­ tõ ngµy gi¶i phãng ®Õn nay lµ sù c¶i t¹o to lín ®¸ng kÕ vµo viÖc khai th¸c<br /> vïng ®ång b»ng.<br /> <br /> 3.3 DiÖn tÝch lóa n¨m 2000 ®¹t 3,92 triÖu ha. S¶n l­îng l­¬ng thùc n¨m 2000 lµ 17,1 triÖu<br /> tÊn - b¶o ®¶m ch­¬ng tr×nh an ninh l­¬ng thùc Quèc gia vµ xuÊt khÈu g¹o (n¨m 1999 xuÊt<br /> khÈu 4,56 triÖu tÊn g¹o).<br /> <br /> <br /> <br /> 3<br />  Vµo n¨m 2000 trªn ®ång b»ng cã 191.000ha v­ên c©y ¨n qu¶, 260.000ha c©y c«ng nghiÖp,<br /> 290.000ha nu«i trång thñy s¶n. §ã lµ nh÷ng thµnh c«ng to lín trong c«ng cuéc khai th¸c<br /> §BSCL.<br /> <br /> IV. Nh÷ng suy nghÜ vÒ khai th¸c §BSCL<br /> Trong qu¸ tr×nh khai th¸c §BSCL, chóng ta ph¶i gi¶i quyÕt nhiÒu m©u thuÉn - xung ®ét<br /> gi÷a con ng­êi víi thiªn nhiªn, gi÷a con ng­êi vµ ph¸t triÓn, trong sè ®ã cã 2 vÊn ®Ò c¬ b¶n<br /> hiÖn cßn ý kiÕn kh¸c nhau:<br />  VÊn ®Ò lò vµ kiÓm so¸t lò<br />  VÊn ®Ò x©m nhËp mÆn vµ ngät hãa c¸c vïng ®Êt mÆn<br /> <br /> 4.1 C¸c ®èi s¸ch ®èi víi lò ë §BSCL - sù ph¸t triÓn vµ lùa chän<br /> <br /> 1) Theo møc ®é can thiÖp cña con ng­êi vµo thiªn nhiªn tõ thÊp ®Õn cao cã thÓ ph©n lµm:<br /> Chung sèng víi lò hoµn toµn. Chung sèng víi lò cã kiÓm so¸t lò. Chèng lò triÖt ®Ó.<br /> Chung sèng víi lò hoµn toµn lµ sèng thÝch nghi tr¸nh nÐ lò, lîi dông lò lµ chÝnh, nhê vµo<br /> lò mµ sèng - b»ng lóa trêi - thñy s¶n - rõng trµm - n­¬ng rÉy. Lò ®Õn th× ta ®i - lò ®i ta ®Õn,<br /> kh«ng cÇn c¬ së h¹ tÇng. Mèi quan hÖ gi÷a con ng­êi víi thiªn nhiªn ë ®©y b¾t ®Çu tõ ®ã.<br /> Sù ph¸t triÓn cña n«ng nghiÖp lo¹i trõ dÇn lu¸ mïa 1 vô, ®­a hai vô lóa §«ng Xu©n-HÌ<br /> Thu lªn ng«i trªn quy m« c¶ ®ång b»ng - ®¸nh dÊu mét mèc quan träng trong c«ng cuéc khai<br /> th¸c tµi nguyªn.<br /> Mét nÒn sinh th¸i n«ng nghiÖp tiÕn bé ®· thay thÕ hoµn toµn cho nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh th¸i<br /> tù nhiªn. Con ng­êi ®· cã mÆt kh¾p n¬i trªn ®ång b»ng ch©u thæ. Kªnh m­¬ng thñy lîi, c¸c bê<br /> bao, ®­êng giao th«ng. Nh÷ng c¬ së h¹ tÇng nµy tuy cßn yÕu kÐm , song ®· gióp con ng­êi<br /> trong viÖc khai th¸c vïng ®ång b»ng ngËp lò mét c¸ch hiÖu qu¶. Bê bao lµ hµnh ®éng chèng lò<br /> ®Çu tiªn cho tõng ruéng lóa, c¸nh ®ång. S¶n xuÊt cµng ph¸t triÓn, bê bao cµng dµi, cµng cao<br /> h¬n.<br /> Vµ nh÷ng trËn lò lín liªn tôc ®Õn trong thËp kû gÇn ®©y g©y cho chóng ta nh÷ng tæn thÊt<br /> nÆng nÒ lÇn l­ît vµo c¸c n¨m: 1991 thiÖt h¹i 2217 tû ®ång; 1991 - 2284 tû; 1996 - 2182 tû.<br /> Sù ph¸t triÓn cµng cao th× thiÖt h¹i cµng lín . §ã lµ xu thÕ chung, mÆc dÇu chóng ta ®·<br /> c¶nh gi¸c t×m mäi c¸ch h¹n chÕ ¶nh h­ëng lò lôt. Vµ cuèi cïng chóng ta còng nhËn thøc ®­îc<br /> nh÷ng m©u thuÉn: Kªnh m­¬ng còng gãp phÇn lµm cho lò ®Õn sím h¬n. Bê bao, ®­êng giao<br /> th«ng lµm cho lò khã thãat h¬n, ngËp lôt s©u h¬n - Cµng ph¸t triÓn - cµng m©u thuÉn.<br /> Tõ nh÷ng nhËn thøc ®ã chóng ta ®· ®Æt bµi to¸n kiÓm so¸t lò mét c¸ch toµn diÖn h¬n.<br /> <br /> 2) Cã ng­êi hái: t¹i sao kh«ng ®Æt vÊn ®Ò ®¾p ®ª chèng lò triÖt ®Ó cho §BSCL?<br /> ViÖc chèng lò triÖt ®Ó cho tõng ®èi t­îng: Khu d©n c­, v­ên c©y ¨n tr¸i… lµ viÖc lµm cÇn<br /> thiÕt ®Ó b¶o vÖ con ng­êi, c¬ së vËt chÊt cña x· héi, c¸c vïng ®Êt cã gi¸ trÞ khai th¸c cao.<br /> <br /> ViÖc ®¾p ®ª chèng lò triÖt ®Ó cho toµn vïng ngËp lò hiÖn t¹i kh«ng nªn v× nhiÒu lÏ:<br /> <br />  §BSCL lµ mét ®ång b»ng trÎ- Trong vïng ngËp lò cña ®ång b»ng gÇn 50% diÖn tÝch lµ<br /> ®Êt phÌn. Kh«ng cã n­íc lò th× ®Êt phÌn thµnh ®Êt chÕt. N­íc lò cÇn cho vÖ sinh ®ång<br /> ruéng. Lò vµ ngËp lôt còng cßn cã nhiÒu lîi Ých to lín kh¸c cÇn biÕt c¸ch khai th¸c.<br />  Lµ mét c¸nh ®ång b»ng ph¼ng n»m ë phÇn cuèi cña mét l­u vùc lín, chóng ta chÞu<br /> mét ¸p lùc rÊt lín cña n­íc lò tõ th­îng l­u. Trong n¨m 2000 ­íc tÝnh tæng l­îng<br /> n­íc ch¶y trµn qua §TM kho¶ng 65 tû, víi tæng l­u l­îng lín nhÊt kho¶ng trªn 12<br /> ngµn m3/s. V× thÕ viÖc ®¾p ®ª tËp trung l­îng n­íc lín lao ®ã vµo trong s«ng ®Ó tr¸nh<br /> cho ®ång b»ng hai bªn kh«ng bÞ ngËp lµ viÖc cùc kú khã.<br />  MÆt kh¸c nÒn ®Êt s«ng TiÒn, s«ng HËu rÊt yÕu - Trong ®iÒu kiÖn ch¶y ph©n t¸n nh­<br /> hiÖn nay, bê s«ng TiÒn, s«ng HËu cßn bÞ s¹t lë kh¾p n¬i. Ch¾c ch¾n nÕu tËp trung<br /> l­îng n­íc trµn lín lao trªn ®©y vµo trong lßng s«ng vµ khèng chÕ b»ng ®ª th× c¸c bê<br /> s«ng Cöu Long sÏ kh«ng thÓ nµo chÞu næi.<br /> <br /> <br /> <br /> 4<br />   ViÖc ®¾p ®ª ven s«ng theo tr×nh tù, ph¶i ®­îc tiÕn hµnh tõ trªn xuèng d­íi ph¶i cã sù<br /> thèng nhÊt gi÷a c¸c n­íc n»m trong khu vùc mµ trong t­¬ng lai gÇn ch­a thÓ cã ®­îc.<br /> <br /> Cã thÓ trong t­¬ng lai khi nh÷ng c¸nh ®ång tròng ®Êt phÌn hiÖn t¹i ®· ®­îc phï sa båi ®¾p<br /> cao lªn, nÒn kinh tÕ toµn vïng ph¸t triÓn vµ nh÷ng®iÒu kiÖn kü thuËt x©y dùng hiÖn ®¹i cho<br /> phÐp nghÜ ®Õn chuyÖn ®¾p ®ª ven s«ng TiÒn, s«ng HËu. Song ®ã lµ viÖc cña t­¬ng lai . HiÖn t¹i<br /> th× chung sèng víi lò cã kiÓm so¸t lò lµ ®èi s¸ch tèt nhÊt. Chóng ta ®· thùc hiÖn ý t­ëng ®ã<br /> cho vïng TGLX.<br /> <br /> 3) Thùc chÊt cña viÖc KSL cho vïng TGLX lµ thu gom lò trµn, ®Èy nhanh ra phÝa biÓn<br /> T©y theo con ®­êng ng¾n nhÊt. §­a phï sa s«ng HËu vµo s©u trong néi ®ång, ®­a n­íc lò vÒ<br /> c¶i t¹o vïng ®Êt hoang TGHT, ®Èy n­íc ngät xuèng c¸c vïng ven Lé 80 - biÕn Kiªn Giang n¬i<br /> tr­íc ®©y quanh n¨m chØ cã n­íc phÌn - mÆn, b¶o vÖ s¶n xuÊt, h¹ thÊp møc n­íc lò trong néi<br /> ®ång.<br /> Vµ hÖ thèng c«ng tr×nh KSL ®ã ®· ®øng v÷ng trong trËn lò lÞch sö n¨m 2000, ho¹t ®éng<br /> ®óng theo dù kiÕn vµ cã hiÖu qu¶ (trong ®iÒu kiÖn c«ng tr×nh ch­a hoµn chØnh). Ng­êi An<br /> Giang, Kiªn Giang cßn cã ý khai th¸c c«ng tr×nh cho nh÷ng môc tiªu “cao h¬n”.<br /> 4) §èi víi §TM viÖc KSL sÏ kh«ng ®¬n gi¶n nh­ ®èi víi TGLX. Tø gi¸c Long Xuyªn lµ<br /> mét ®ång lò hë, n»m phÝa ngoµi vßng cung s«ng chÝnh, nªn ¸p lùc lò kh«ng lín, mïa lò n­íc<br /> ch¶y 1 chiÒu ra bÓ tiªu, trôc tiªu ng¾n. T×nh h×nh §TM hoµn toµn ng­îc l¹i: n»m trong vßng<br /> cung s«ng chÝnh, ¸p lùc lò lín gÊp nhiÒu lÇn, bÓ tiªu xa, trôc tiªu dµi, trong mïa lò n­íc vïng<br /> cöa s«ng vÉn ch¶y 2 chiÒu h¹n chÕ kh¶ n¨ng tho¸t lò vµ muèn kh¾c phôc ®iÒu ®ã cÇn c¶i t¹o<br /> c¸c dßng s«ng, cÇn nghÜ ®Õn ph­¬ng ¸n cèng ng¨n triÒu - cèng sÏ lµ 1 c«ng tr×nh cã t¸c dông<br /> ®a môc tiªu.<br /> Mét nguyªn t¾c trong tiªu n­íc cho vïng chÞu ¶nh h­ëng triÒu lµ: tiªu ph©n t¸n, nhiÒu cöa<br /> - CÇn t×m c¸c trôc tiªu thuËn lîi. Vïng trung t©m §TM ®ang thiÕu nh÷ng trôc tiªu hiÖu qu¶.<br /> <br /> 5) §iÒu quan träng nhÊt ®Ó cho viÖc chung sèng víi lò cã ý nghÜa thËt sù th× ph¶i chøng<br /> minh ®­îc N­íc Lò lµ tµi nguyªn - CÇn t×m ra nh÷ng m« h×nh s¶n xuÊt thÝch hîp vµ hiÖu qu¶.<br /> CÇn cã vèn + trÝ tuÖ, sù hîp t¸c cña 4 nhµ (nh­ gÇn ®©y ta th­êng nãi). Víi sù n¨ng ®éng<br /> cña ng­êi d©n §BSCL, trong ®iÒu kiÖn c¬ chÕ thÞ tr­êng, t×nh thÕ vïng lò sÏ cã nh÷ng thay ®æi<br /> lín vµ nh­ thÕ viÖc sèng chung víi lò míi thùc sù cã ý nghÜa.<br /> <br /> 6) Vïng lò theo ph©n lo¹i lµ vïng m«i tr­êng kh¾c nghiÖt. ë ®©y cÇn cã ®Çu t­ lín, cÇn cã<br /> nh÷ng c¸ thÓ, tËp thÓ m¹nh vÒ nhiÒu mÆt, ph¶i thóc ®Èy viÖchiÖn ®¹i hãa, c«ng nghiÖp hãa<br /> n«ng th«n vïng lò, kÕt hîp c«ng tr×nh KSL víi viÖc x©y dùng nh÷ng trôc ph¸t triÓn m¹nh liªn<br /> hîp nhiÒu ngµnh khai th¸c tµi nguyªn, dÞch vô - ®i th¼ng vµo trung t©m vïng lò lµm trôc ®éng<br /> lùc cho sù ph¸t triÓn toµn vïng.<br /> <br /> 7) Xu thÕ chung, lµ ®Õn mét lóc nµo ®ã cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn con ng­êi sÏ muèn tho¸t<br /> ra khái sù khèng chÕ cña lò. V× thÕ cÇn l­u ý ®Ó nh÷ng viÖc lµm tr­íc m¾t kh«ng m©u thuÉn<br /> víi l©u dµi, kh«ng cã m©u thuÉn th­îng - h¹ l­u, tr¸nh mäi xung ®ét gi÷a Con ng­êi - M«i<br /> tr­êng vµ Ph¸t triÓn.<br /> <br /> 4.2 X©m nhËp mÆn vµ ngät hãa c¸c vïng ®Êt mÆn.<br /> <br /> 1) Ngät hãa ®Êt ®ai lµ mét qu¸ tr×nh tù nhiªn (®ång b»ng cña chóng ta vèn lµ mét vïng<br /> ®Êt thµnh lËp trªn mét vông biÓn n«ng ®uîc ngät hãa dÇn). C«ng viÖc ngät hãa ®Ó më mang<br /> ®Êt n«ng nghiÖp trªn thÕ giíi ®­îc nhiÒu n­íc coi lµ Quèc s¸ch. ë ta còng vËy, ®Ó thùc hiÖn<br /> chiÕn l­îc b¶o ®¶m an toµn l­¬ng thùc cho x· héi nhiÒu Dù ¸n ngät hãa ®· thµnh c«ng: ®Êt<br /> n«ng nghiÖp t¨ng, s¶n l­îng l­¬ng thùc t¨ng, ®a d¹ng hãa c©y trång - m«i tr­êng, c¶nh quan<br /> vïng ngät v¨n minh - xanh t­¬i, m¸t mÎ. Vµ c«ng viÖc ®ã cßn cÇn lµm tiÕp tôc trong t­¬ng lai.<br /> Tuy vËy trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn cã n¬i, cã lóc chóng ta cã nh÷ng tÝnh to¸n kh«ng thùc tÕ<br /> vµ toµn diÖn dÉn ®Õn sù h¹n chÕ vµ m©u thuÉn.<br /> <br /> <br /> <br /> 5<br />  2) §Ó tiÕn hµnh c«ng viÖc ngät hãa tr­íc hÕt cÇn ®¸nh gi¸ nguån n­íc ®Õn ®ång b»ng,<br /> n­íc ®Õn trùc tiÕp ë vïng ngät hãa vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn dÉn n­íc, ph©n phèi n­íc ngät.<br /> Nh­ trªn ®· nãi, n­íc ®Õn ®ång b»ng sÏ ngµy cµng bÞ h¹n chÕ do sù ph¸t triÓn ë th­îng<br /> l­u, nh÷ng vïng xa nguån nh­ B§CM sÏ chÞu thiÖt h¹i do thiÕu n­íc ®Çu tiªn. §iÒu ®ã ®· x¶y<br /> ra.<br /> Nh÷ng tÝnh to¸n cho thÊy kh«ng cã c¸ch c¶i t¹o nµo (trõ nh÷ng hÖ thèng b¬m khæng lå vµ<br /> kh«ng kinh tÕ) cã thÓ dÉn ®ñ n­íc cho s¶n xuÊt vµ c¶i t¹o m«i tr­êng vïng cuèi cña mét hÖ<br /> thèng lín vµ kÐo dµi nh­ Qu¶n Lé - Phông HiÖp.<br /> ViÖc cung cÊp kh«ng ®ñ n­íc ngät lµm cho n¨ng suÊt vïng ngät hãa kh«ng cao, m«i<br /> tr­êng nh÷ng vïng ®Êt phÌn, phÌn - mÆn xuèng cÊp, ®Êt ®ai hoang hãa. Cïng cùc vµ bøc xóc,<br /> ng­êi d©n tù ®éng ph¸ ®Ëp dÉn n­íc mÆn vµo vïng dù kiÕn ngät hãa ®Ó nu«i t«m. Thªm vµo<br /> ®ã mét phÇn quan träng do søc hót cña c¬ chÕ thÞ tr­êng. Nh÷ng thêi kú xung ®ét ®ã ®èi víi<br /> ng­êi lµm quy ho¹ch lu«n ®¸ng ghi nhí.<br /> <br /> 3) Còng cÇn nhÊn m¹nh r»ng, vµo mét thêi nµo ®ã chóng ta ch­a nhËn thøc ®­îc: N­íc<br /> MÆn - Lî còng lµ 1 tµi nguyªn.<br /> Trong vïng n­íc lî c¸c lo¹i thùc vËt thñy sinh cã hiÖu suÊt quang hîp rÊt cao (1%), trong<br /> lóc hiÖu suÊt quang hîp cña toµn sinh quyÓn chØ b»ng 0,1%. N¨ng suÊt nguyªn sinh cao, dÉn<br /> tíi n¨ng suÊt thø sinh vïng nµy còng rÊt cao (®Æc biÖt t«m, cua, sß, èc, c¸ ).<br /> Rõng ngËp mÆn lµ hÖ sinh th¸i cã n¨ng suÊt rÊt cao, víi thÕ giíi ®éng vËt phong phó. N¨ng<br /> suÊt nguyªn sinh vïng n­íc mÆn ®¹t 10 - 20g/chÊt kh«/1m2/1ngµy trong lóc rõng, ®ång cá, ®Êt<br /> canh t¸c chØ cã 3 - 10g/1m2/ngµy.<br /> Nh÷ng c¸nh ®ång triÒu, b·i triÒu, rõng ngËp mÆn vµ c¶ thÕ giíi ®éng vËt phong phó cña<br /> vïng §Êt - N­íc MÆn - Lî ®èi víi chóng ta hiÖn cã søc hÊp dÉn lín.<br /> <br /> 4) Nh÷ng chuyÓn ®éng tù ph¸t trong chuyÓn lóa sang t«m (ngät sang mÆn) thùc chÊt ®·<br /> b¾t ®Çu ë vïng phÝa Nam cña B§CM (Ngäc HiÓn, §Çm D¬i, C¸i N­íc) tõ nh÷ng n¨m 1994,<br /> 1995. §Õn th¸ng 6 n¨m 2000 khi cã NQ09 cña ChÝnh phñ cho phÐp chuyÓn ®æi s¶n xuÊt th×<br /> viÖc ®­a n­íc mÆn vµo c¸c c¸nh ®ång lóa ®Ó nu«i t«m thµnh mét phong trµo réng lín, m¹nh<br /> mÏ. Vµo cuèi n¨m 2001 trªn ®ång b»ng ®· cã trªn 400.000ha nu«i t«m n­íc lî (t¨ng 202% so<br /> víi 5 n¨m tr­íc ®ã) víi s¶n l­îng trªn 80.000tÊn (t¨ng 180%).<br /> DiÖn tÝch nu«i trång thñy s¶n ë §BSCL chiÕm 65% tæng diÖn tÝch c¶ n­íc, gi¸ trÞ xuÊt<br /> khÈu chiÕm 55% tæng kim ng¹ch hµng thñy s¶n xuÊt khÈu c¶ n­íc. TÝnh ra thu ho¹ch ®ã ®ñ<br /> nu«i sèng 4 - 5 triÖu ng­êi nhê thñy s¶n. KÕt qu¶ chuyÓn ®æi lµ to lín, cho thÊy viÖc ®¸nh gi¸<br /> vµ sö dông ®óng tµi nguyªn lµ v« cïng quan träng.<br /> <br /> 5) Nh÷ng lo l¾ng vÒ rñi ro còng rÊt lín: lµ mét ngµnh s¶n xuÊt cã lîi nhuËn cao, h­íng vÒ<br /> xuÊt khÈu, ngµnh nu«i t«m bÞ nh÷ng “uy hiÕp” lín cña thÞ tr­êng, m«i tr­êng vµ rÊt nhiÒu rñi<br /> ro kh¸c mµ hiÖn t¹i chóng ta ch­a ®iÒu khiÓn ®­îc.<br /> Cã thÓ nãi m«i tr­êng vïng nu«i t«m ®ang bÞ ®µo bíi vµ xuèng cÊp. C¶nh quan xanh m¸t<br /> vïng n­íc ngät ®ang tµn lôi dÇn vµ ch­a cã g× thay thÕ ®­îc do viÖc lÊy n­íc mÆn. Quang<br /> c¶nh ng­êi ng­êi nu«i t«m - nhµ nhµ nu«i t«m kh«ng quy ho¹ch sÏ dÉn ®Õn m«i tr­êng khã<br /> bÒn v÷ng - §iÒu lµm chóng ta ph¶i suy nghÜ.<br /> <br /> 4.3 Tµi nguyªn §Êt - N­íc ë §BSCL ®ang ®­îc khai th¸c triÖt ®Ó phôc vô sù ph¸t triÓn<br /> vïng ®ång b»ng vµ c¶ n­íc, viÖc khai th¸c tµi nguyªn ë ®©y cã thÓ nãi ®· tiÕp cËn ®Õn nh÷ng<br /> giíi h¹n ®¸ng xem xÐt, dÉn ®Õn: thiÕu n­íc trong mïa c¹n ngËp lôt t¨ng lªn, x©m nhËp mÆn<br /> s©u h¬n - d©n sè t¨ng lªn, con ng­êi cã mÆt kh¾p ®ång b»ng, trong lóc c¬ së h¹ tÇng yÕu kÐm.<br /> « nhiÔm nguån n­íc - « nhiÔm ®Êt ®ai - m«i tr­êng xuèng cÊp.<br /> §· ®Õn lóc chóng ta ph¶i xem xÐt l¹i mét c¸ch toµn diÖn b¶o ®¶m cho sù ph¸t triÓn trªn<br /> §ång b»ng diÔn ra bÒn v÷ng.<br /> <br /> Thµnh phè Hå ChÝ Minh ngµy 28/5/2003<br /> <br /> <br /> <br /> 6<br />  Tµi liÖu tham kh¶o<br /> <br /> [1] NguyÔn Ngäc Tr©n (1990) - §ång b»ng s«ng Cöu Long Tµi nguyªn - M«i tr­êng vµ Ph¸t<br /> triÓn (B¸o c¸o KH.CT.60B)<br /> [2] NguyÔn ©n Niªn (2001) - Nghiªn cøu biÕn ®éng M«i tr­êng §BSCL (B¸o c¸o KH07-03)<br /> [3] Bé NN&PTNT (2001) - B¸o c¸o tæng kÕt thùc hiÖn Q§99TTg vÒ ph¸t triÓn toµn diÖn<br /> §BSCL.<br /> [4] Ph©n viÖn KSQHTL Nam Bé (2001) Quy ho¹ch lò §BSCL.<br /> <br /> SUMMARY<br /> The Mekong River Delta, The Soil, Water and efficient exploitation<br /> Prof. Nguyen Sinh Huy - Second base of The Water Resources University<br /> <br /> The Mekong River Delta is the last part of one of 12 great rivers of the world, inheriting huge<br /> natural resources: 50 bil. cubic meters, 200 mil. tons of alluvium per year. The Delta soils are<br /> rich and diversified: fertile soil, alkaline soil and alum soil. The general terrain is flat alluvial<br /> soil. During the wet season, overbank flows flood out the area. In the dry season, the water<br /> level lowers drastically as a result of drawing water upstream. The Delta has 700 kilometers<br /> of coastline. The effect of the tides from East Sea on the area is quite pronounced. During<br /> conditions of high tide, some area is partly submerged. Another effect is saline intrusion<br /> which increases significantly in the dry season. During the development process, the area is<br /> constantly under pressure from both upstream and downstream. However, the Soil - Water -<br /> Topography inify for an efficient exploitation. We need to understand the laws of nature. The<br /> large soil and water resources of the Delta is hidden by limits: drought - flood - alum - salt.<br /> Need to assess exactly, overcome difficulties, and exploit these resources.<br /> <br /> <br /> Ng­êi ph¶n biÖn: GS. Ng« §×nh TuÊn<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 7<br />