§åNG B»NG S«NG CöU LONG<br />
TµI NGUYªN §ÊT – NíC Vµ VÊN §Ò KHAI TH¸C<br />
<br />
GS. NGUYÔN SINH HUY - C¬ Së II §¹i häc Thuû lîi<br />
<br />
<br />
Tãm t¾t : §BSCL lµ phÇn cuèi cña mét con s«ng lín trªn tr¸i ®Êt, ®îc thõa hëng nh÷ng tµi<br />
nguyªn lín lao: 50 tû m3 níc, 200 triÖu tÊn phï sa hµng n¨m. §Êt ®ai giµu cã, ®a d¹ng: ®Êt<br />
ngät, ®Êt mÆn, ®Êt phÌn … §Þa h×nh thÊp tròng. Mïa lò níc ch¶y trµn trªn ®ång ruéng g©y<br />
ngËp lôt. Mïa c¹n møc níc thÊp, chÞu ¶nh hëng lín do viÖc lÊy níc tõ thîng lu. §BSCL<br />
cã 700km bê biÓn. ChÞu ¶nh hëng m¹nh mÏ cña thñy triÒu biÓn §«ng (g©y ngËp triÒu, ngËp<br />
mÆn …). Trong qu¸ tr×nh khai th¸c ®ång b»ng chÞu søc Ðp tõ c¶ 2 phÝa thîng vµ h¹ lu.<br />
Trªn ®ång b»ng §Êt – Níc – §Þa h×nh thèng nhÊt víi nhau thµnh mét thÓ trong khai th¸c cÇn<br />
n¾m c¸c quy luËt tù nhiªn.Tµi nguyªn §Êt Níc to lín cña ®ång b»ng Èn n¸u sau nh÷ng h¹n<br />
chÕ: H¹n – Lôt – PhÌn – MÆn – cÇn ®îc ®¸nh gi¸ ®óng, kh¾c phôc h¹n chÕ vµ khai th¸c.<br />
<br />
<br />
I. Tµi Nguyªn Níc:<br />
1.1 §ång b»ng s«ng Cöu Long (§BSCL) lµ phÇn cuèi cña mét con s«ng lín, cã diÖn tÝch<br />
795.000km2. Tæng lîng dßng ch¶y n¨m b×nh qu©n gÇn 500 tû m3 níc, víi trªn 200 triÖu tÊn<br />
phï sa hµng n¨m.<br />
Trong mïa níc lín tríc khi ®æ vµo ®ång b»ng, níc s«ng ®îc ®iÒu tiÕt l¹i trong mét hå<br />
chøa tù nhiªn (BiÓn Hå) cã dung tÝch trªn 75 tû m3 vµ cÊp l¹i cho ®ång b»ng trong mïa kiÖt –<br />
lu lîng kiÖt t¨ng lªn.<br />
Trong ph¹m vi ®ång b»ng, níc ®îc thñy triÒu ®iÒu tiÕt l¹i theo thêi gian vµ kh«ng gian<br />
trong c¸c l¨ng trô triÒu, d©ng cao thÕ níc, lµm t¨ng gi¸ trÞ sö dông nguån níc.<br />
ChÝnh lîng níc lín lao ®ã, víi lîng phï sa mµ níc mang theo, qua hµng ngµn n¨m ®·<br />
miÖt mµi båi ®¾p cho §BSCL kh«ng ngõng ph¸t triÓn.<br />
Theo ®¸nh gi¸ cña c¸c chuyªn gia, nguån níc s«ng Mªk«ng ®ñ ®Ó tíi cho trªn 6 triÖu ha<br />
(2 vô) vïng ch©u thæ vµ ®¶m b¶o cho h¹ du mét m«i trêng ph¸t triÓn bÒn v÷ng.<br />
1.2 Níc ®Õn ®ång b»ng chñ yÕu qua 2 cöa T©n Ch©u, Ch©u §èc . Trong mïa lò mét<br />
lîng níc ch¶y trµn qua biªn giíi. Lîng níc qua cöa T©n Ch©u chiÕm kho¶ng 82% tæng<br />
lîng níc ®Õn. Sau Vµm Nao níc ®îc ph©n phèi l¹i 51% cho s«ng TiÒn, 49% cho s«ng<br />
HËu.<br />
Sù biÕn ®éng dßng ch¶y trong nhiÒu n¨m kh«ng lín, do t¸c ®éng ®iÒu tiÕt cña BiÓn Hå.<br />
T¹i T©n Ch©u hÖ sè biÕn ®éng Cv = 0,11<br />
Trong n¨m dßng ch¶y ph©n phèi rÊt kh«ng ®Òu: 82% lîng níc tËp trung trong 6 th¸ng<br />
mïa lò (tõ th¸ng VII ®Õn th¸ng XII). Vµo th¸ng IV th¸ng Ýt níc nhÊt lu lîng vµo ®ång<br />
b»ng kho¶ng h¬n 1800m3/s, trong lóc lu lîng cÇn ®Ó chèng x©m nhËp mÆn s©u vµo néi ®ång<br />
kho¶ng 1600m3/s.<br />
Khi níc nguån bÐ nhÊt còng lµ lóc møc níc triÒu thÊp nhÊt khã lÊy níc.<br />
Níc ®Õn trong mïa c¹n phô thuéc m¹nh mÏ vµo sù khai th¸c phÝa thîng lu.<br />
1.3 Lò lôt trªn ®ång b»ng, theo c¸ch nãi cña chuyªn gia lµ “lò lôt ®Þa h×nh”.<br />
Trong mïa lò c¸c dßng s«ng t¶i kh«ng hÕt níc, t¹i Kongpongcham, khi møc níc trªn<br />
8m níc vît bê c¶ 2 phÝa vµ ch¶y trµn trªn c¸c bån tròng kÐo dµi tõ trªn xuèng díi.<br />
§Æc tÝnh cña dßng ch¶y trµn trªn nh÷ng ®Þa h×nh b»ng ph¼ng lµ “tr÷” nhanh h¬n<br />
“ch¶y” g©y ngËp lôt, cã n¬i s©u ®Õn 3 – 4m, thêi gian ngËp lôt kÐo dµi cã n¬i trªn 4-5 th¸ng.<br />
Lò trµn lµ nguyªn nh©n chÝnh g©y ngËp lôt trªn vïng §ång Th¸p Mêi vµ Tø gi¸c Long<br />
Xuyªn. DiÖn tÝch vïng ngËp hµng n¨m ®Õn 1,9 triÖu ha. Dßng ch¶y trµn mang Ýt phï sa, chÊt<br />
lîng níc kÐm, lµ nguyªn nh©n h×nh thµnh nh÷ng vïng ®Êt “®ãi phï sa”.<br />
<br />
<br />
1<br />
1.4 Lîng ma trªn ®ång b»ng kh¸ lín. Trung b×nh kho¶ng 1800mm. Nh÷ng vïng ma<br />
lín n»m phÝa T©y, víi lîng ma tõ 1800 – 2400mm. Vïng phÝa §«ng tõ 1600 – 1800mm.<br />
Vïng trung t©m däc theo s«ng HËu ma Ýt nhÊt 1200 – 1600mm. Mïa ma b¾t ®Çu tõ th¸ng V,<br />
kÕt thóc vµo th¸ng XI, sím h¬n mïa níc 1 - 2 th¸ng. Sím nhÊt ë phÝa T©y, muén dÇn sang<br />
phÝa §«ng vµ kÕt thóc theo tr×nh tù ngîc l¹i. 90% lîng ma tËp trung trong c¸c th¸ng mïa<br />
ma. Th¸ng I, II, III hÇu nh kh«ng ma, lµ nh÷ng th¸ng kh« h¹n nhÊt trong n¨m.<br />
Lîng ma Ýt biÕn ®éng trong nhiÒu n¨m, song thêi kú b¾t ®Çu vµ kÕt thóc ma trong c¸c<br />
n¨m l¹i rÊt kh¸c nhau.<br />
Trong mïa ma, lîng ma ph©n phèi kh¸ ®Òu trong c¸c th¸ng, song thêng gÆp nh÷ng<br />
thêi kú kh«ng ma kÐo dµi tõ 7 ®Õn 12 ngµy (h¹n Bµ Ch»ng). Nh thÕ, lîng ma ë ®ång b»ng<br />
tuy phong phó song viÖc khai th¸c níc ma phôc vô canh t¸c n«ng nghiÖp còng cã nhiÒu h¹n<br />
chÕ.<br />
¶nh hëng cña ma ®èi víi ngËp lôt kh«ng lín, chØ g©y ¶nh hëng côc bé.<br />
1.5 §BSCL cã 700km bê biÓn, trong ®ã 400km thuéc biÓn §«ng vµ 300km thuéc biÓn<br />
T©y. Bê biÓn, còng nh h×nh d¸ng c¬ b¶n cña ®ång b»ng ®îc ®Þnh h×nh tõ nh÷ng ®øt g·y kiÕn<br />
t¹o, song sãng giã vµ thñy triÒu lµ 2 yÕu tè chÝnh quyÕt ®Þnh sù h×nh thµnh bê biÓn hiÖn ®¹i.<br />
Bê biÓn T©y æn ®Þnh, cã xu thÕ båi tô, trong lóc bê biÓn §«ng ®ang vµo thêi kú xãi lë m¹nh.<br />
Thñy triÒu biÓn §«ng thuéc lo¹i b¸n nhËt triÒu kh«ng ®Òu, biªn ®é lín ®Õn 3 - 4m. §éng<br />
n¨ng thñy triÒu rÊt lín, ®Èy níc ch¶y ngîc vµo trong s«ng. Trong mïa c¹n trªn s«ng TiÒn<br />
dßng triÒu ch¶y ngîc lªn qu¸ biªn giíi (250km). Theo ®ã níc mÆn x©m nhËp s©u vµo trong<br />
s«ng (40 - 50km), trªn s«ng Vµm Cá T©y mÆn vµo s©u ®Õn 150km. Khi níc nguån m¹nh nhÊt<br />
(víi lu lîng hµng chôc ngµn m3/s) ë cöa s«ng vÉn duy tr× mét vïng níc ch¶y ngîc réng<br />
lín. Thñy triÒu lµm gi¶m kh¶ n¨ng tho¸t lò cña c¸c dßng s«ng. X©m nhËp mÆn lµ h¹n chÕ cho<br />
s¶n xuÊt n«ng nghiÖp.<br />
<br />
II. Tµi nguyªn §Êt:<br />
<br />
2.1 §BSCL cã diÖn tÝch 390.000km2 (b»ng 5% diÖn tÝch lu vùc), víi chiÒu dµi theo híng<br />
s«ng TiÒn, s«ng HËu tõ biªn giíi ra ®Õn biÓn 230km (gÇn b»ng 5% chiÒu dµi s«ng Mªk«ng).<br />
§Þa h×nh b»ng ph¼ng vµ thÊp. §¹i bé phËn ®Êt ®ai cã cao tr×nh ®Þa h×nh tõ 0.5m ®Õn 1.5m,<br />
trong lóc møc níc lò cao nhÊt trong s«ng ë T©n Ch©u (cöa vµo ®ång b»ng) ®· x¶y ra lµ 5.12m<br />
(1961), 5.06m (2000). Møc níc cao nhÊt ë cöa s«ng còng ®Õn 1.55m (do ®Ønh triÒu). V× thÕ<br />
ngËp lò, ngËp triÒu ë §BSCL lµ nh÷ng thuéc tÝnh “cè h÷u”.<br />
PhÇn lín ®Þa m¹o ®ång b»ng lµ ®Þa m¹o cña vïng ngËp níc: nh÷ng c¸nh ®ång lò kÝn, nöa<br />
hë, nh÷ng ®ång b»ng thñy triÒu, nh÷ng b·i triÒu ngËp níc ®Þnh kú, trªn ®ã tån t¹i nh÷ng vi vµ<br />
trung ®Þa h×nh quen thuéc: ®Çm, ®×a, lung, l¸ng, c¸c giång ven s«ng, giång ven biÓn - dÊu Ên<br />
cña thêi kú biÓn dõng l¹i trong qu¸ tr×nh rót lui cho ®Õn vÞ trÝ ngµy nay. TÊt c¶ ®Òu mang d¸ng<br />
t¹o h×nh cña níc.<br />
<br />
2.2 §Êt ®ai hÇu hÕt lµ ®Êt thñy thµnh, ®îc t¹o nªn trong c¸c qu¸ tr×nh S«ng - BiÓn:<br />
§Êt phï sa ngät: 1.184.857ha chiÕm 30,13% diÖn tÝch ®ång b»ng, ph©n bè ë c¸c vïng ven<br />
s«ng TiÒn, s«ng HËu.<br />
§Êt phÌn: 1.434.612ha chiÕm 36,48% chñ yÕu tËp trung ë nh÷ng n¬i xa s«ng, xa nguån<br />
níc vµ bïn c¸t thuéc c¸c vïng ngËp lò §TM vµ TGLX.<br />
§Êt mÆn: 910.148ha chiÕm 23,14% n»m däc bê biÓn §«ng, biÓn T©y.<br />
§Êt vïng cao (®Êt x¸m, ®Êt Feralit ®á vµng) kho¶ng 3,5% vµ c¸c lo¹i ®Êt kh¸c (®Êt lÇy,<br />
than bïn).<br />
<br />
2.3 §Êt phï sa ngät cã ®é ph× cao, ph©n bè ë nh÷ng vïng cã ®é cao trung b×nh, gÇn níc,<br />
phÇn lín cã thÓ tíi tù ch¶y nhiÒu th¸ng trong n¨m, hoÆc nhê b¬m ®Çu níc thÊp, thÝch hîp<br />
cho nhiÒu lo¹i c©y trång.<br />
§Êt phÌn ®îc ®Æc trng bëi ®é axit cao chiÕm diÖn tÝch lín nhÊt. Nång ®é c¸c ®éc<br />
tè nh«m tiÒm tµng trong ®Êt cao,. §Êt phÌn thiÕu l©n. Trong sè diÖn tÝch ®Êt phÌn cã trªn 80%<br />
lµ ®Êt phÌn ho¹t ®éng, g©y h¹i cho c©y trång, g©y chua, « nhiÔm nguån níc. Trªn ®Êt phÌn<br />
<br />
<br />
2<br />
tiÒm tµng cã thÓ trång khãm, mÝa, khoai mì … trµm. §iÒu quan träng lµ ph¶i c¶i t¹o ®ång<br />
ruéng vµ b¶o ®¶m chÕ ®é níc thÝch hîp. Trªn §BSCL ngêi n«ng d©n ®· thµnh c«ng trong<br />
viÖc c¶i t¹o ®Êt phÌn b»ng biÖn ph¸p thñy lîi.<br />
§Êt nhiÔm mÆn, nh ®· tr×nh bµy, phô thuéc vµo x©m nhËp mÆn trong s«ng, t×nh h×nh níc<br />
ngät trong s«ng vµ ma. Do ®ã diÖn tÝch ®Êt nhiÔm mÆn thay ®æi (theo mïa vµ qu¸ tr×nh ngät<br />
hãa). §Êt mÆn lµ ®Êt thµnh thôc, ®· ®îc khai th¸c tõ l©u. NhiÒu Dù ¸n ngät hãa vïng ®Êt mÆn<br />
®îc thùc hiÖn.<br />
<br />
2.4 Nh vËy trªn §BSCL §ÊT - NíC - §ÞA H×NH vµ S«NG - BIÓN thèng nhÊt víi<br />
nhau, t¹o nªn phÇn quan träng nhÊt cña M«I TRêNG VËT Lý ë §BSCL, trªn ®ã tån t¹i<br />
nh÷ng quy luËt tù nhiªn, nh÷ng tiÒm n¨ng vµ h¹n chÕ, mµ trong qu¸ tr×nh khai th¸c con ngêi<br />
cÇn biÕt ®¸nh gi¸ ®óng vµ khai th¸c ®óng.<br />
Còng cÇn thÊy vai trß quan träng cña Níc trong c¸c qu¸ tr×nh tù nhiªn vµ vai trß<br />
§IÒU KHIÓN cña Níc trong mèi quan hÖ gi÷a c¸c yÕu tè cÊu t¹o vµ c¶i t¹o m«i trêng.<br />
<br />
III. Qu¸ tr×nh khai th¸c<br />
<br />
3.1 §BSCL cã ngêi ®Õn ë tõ thÕ kû thø 12, nhng ®îc b¾t ®Çu khai th¸c cã kÕ ho¹ch vµo<br />
thêi kú Nhµ NguyÔn (cuèi thÕ kû thø 19). N¨m1880 d©n sè toµn vïng míi chØ cã 1,5 triÖu<br />
ngêi. N¨m 1930 4,3 triÖu vµ t¨ng nhanh sau ngµy thèng nhÊt ®Êt níc. N¨m 1999 d©n sè<br />
§BSCL h¬n 16 triÖu ngêi.<br />
C«ng cuéc khai ph¸ ®Çu tiªn b¾t ®Çu tõ nh÷ng vïng ®Êt ngät, trång lóa thuËn lîi ë trung<br />
t©m ®ång b»ng (kh«ng bÞ ngËp, kh«ng nhiÔm mÆn), nh÷ng vïng ®Êt giång cao ven s«ng<br />
(n¬ng rÉy). TiÕp ®ã viÖc khai th¸c më réng sang nh÷ng vïng ®Êt mÆn (nhê níc ma) ®Þa<br />
h×nh cao, nÒn ®Êt ch¾c ch¾n. Vïng ngËp lò - ®Êt phÌn khã kh¨n nhÊt ®îc khai th¸c sau cïng.<br />
Vµo kho¶ng cuèi thÕ kû 19 diÖn tÝch canh t¸c n«ng nghiÖp chØ cã kho¶ng trªn 500.000ha.<br />
N¨m 1910 lªn ®Õn kho¶ng 1.528.000ha. N¨m 1995 lµ 2.572.000ha. N¨m 2000 lµ 2.950.000ha,<br />
chiÕm 76,5% tæng diÖn tÝch toµn bé ®ång b»ng.<br />
Theo thèng kª hiÖn tr¹ng sö dông ®Êt n¨m 1998, ®Êt ®ai ®ång b»ng ®îc khai th¸c nh<br />
sau:<br />
§Êt n«ng nghiÖp: 73,44%; §Êt l©m nghiÖp: 7,78%; §Êt ë: 2,39%; §Êt chuyªn dïng:<br />
5,17%; §Êt cha khai th¸c: 5,69%.<br />
So víi c¶ níc, tæng diÖn tÝch tù nhiªn cña §BSCL chØ chiÕm 12,05% nhng ®Êt n«ng<br />
nghiÖp chiÕm 34,6%, ®Êt lóa chiÕm 48,96%, ®Êt l©m nghiÖp chØ chiÕm 2,57%, ®Êt cha sö<br />
dông 2,27%. Nh thÕ §BSCL lµ vùa lóa cña c¶ níc.<br />
Cã thÓ nãi vÒ c¬ b¶n ®Êt §BSCL ®· sö dông gÇn hÕt trong lóc d©n sè kh«ng ngõng t¨nglªn.<br />
<br />
3.2 §¸nh gi¸ ®óng vÞ trÝ cña §BSCL ®èi víi ph¸t triÓn n«ng th«n trong qu¸ tr×nh c«ng<br />
nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa §Êt níc, Thñ tíng ChÝnh phñ ®· ra quyÕt ®Þnh 99TTg ngµy<br />
9/2/1996 vÒ ®Þnh híng dµi h¹n vµ kÕ ho¹ch 5 n¨m 1996 - 2000 ®èi víi viÖc ph¸t triÓn Thñy<br />
lîi - Giao th«ng vµ X©y dùng n«ng th«n vïng §BSCL. KÕt qu¶ x©y dùng c¬ b¶n theo kÕ ho¹ch<br />
®ã lµ to lín:<br />
Trong 5 n¨m kÕ ho¹ch ®· x©y dùng 105 c«ng tr×nh thñy lîi, víi tæng gi¸ trÞ thùc hiÖn lµ<br />
3.300 tû ®ång, trong ®ã cã c¸c c«ng tr×nh quan träng tËp trung vµo c¸c ch¬ng tr×nh: KiÓm<br />
so¸t lò cho vïng TGLX, §TM, Ch¬ng tr×nh T©y s«ng HËu, Ch¬ng tr×nh ngät hãa Qu¶n Lé -<br />
Phông HiÖp, Nam M¨ng ThÝt vµ nhiÒu Dù ¸n kh¸c.<br />
C¸c c«ng tr×nh ®ã cïng víi c¸c hÖ thèng c«ng tr×nh kh¸c, chñ yÕu lµ hÖ thèng kªnh m¬ng<br />
thñy lîi ®îc ®Çu t tõ ngµy gi¶i phãng ®Õn nay lµ sù c¶i t¹o to lín ®¸ng kÕ vµo viÖc khai th¸c<br />
vïng ®ång b»ng.<br />
<br />
3.3 DiÖn tÝch lóa n¨m 2000 ®¹t 3,92 triÖu ha. S¶n lîng l¬ng thùc n¨m 2000 lµ 17,1 triÖu<br />
tÊn - b¶o ®¶m ch¬ng tr×nh an ninh l¬ng thùc Quèc gia vµ xuÊt khÈu g¹o (n¨m 1999 xuÊt<br />
khÈu 4,56 triÖu tÊn g¹o).<br />
<br />
<br />
<br />
3<br />
Vµo n¨m 2000 trªn ®ång b»ng cã 191.000ha vên c©y ¨n qu¶, 260.000ha c©y c«ng nghiÖp,<br />
290.000ha nu«i trång thñy s¶n. §ã lµ nh÷ng thµnh c«ng to lín trong c«ng cuéc khai th¸c<br />
§BSCL.<br />
<br />
IV. Nh÷ng suy nghÜ vÒ khai th¸c §BSCL<br />
Trong qu¸ tr×nh khai th¸c §BSCL, chóng ta ph¶i gi¶i quyÕt nhiÒu m©u thuÉn - xung ®ét<br />
gi÷a con ngêi víi thiªn nhiªn, gi÷a con ngêi vµ ph¸t triÓn, trong sè ®ã cã 2 vÊn ®Ò c¬ b¶n<br />
hiÖn cßn ý kiÕn kh¸c nhau:<br />
VÊn ®Ò lò vµ kiÓm so¸t lò<br />
VÊn ®Ò x©m nhËp mÆn vµ ngät hãa c¸c vïng ®Êt mÆn<br />
<br />
4.1 C¸c ®èi s¸ch ®èi víi lò ë §BSCL - sù ph¸t triÓn vµ lùa chän<br />
<br />
1) Theo møc ®é can thiÖp cña con ngêi vµo thiªn nhiªn tõ thÊp ®Õn cao cã thÓ ph©n lµm:<br />
Chung sèng víi lò hoµn toµn. Chung sèng víi lò cã kiÓm so¸t lò. Chèng lò triÖt ®Ó.<br />
Chung sèng víi lò hoµn toµn lµ sèng thÝch nghi tr¸nh nÐ lò, lîi dông lò lµ chÝnh, nhê vµo<br />
lò mµ sèng - b»ng lóa trêi - thñy s¶n - rõng trµm - n¬ng rÉy. Lò ®Õn th× ta ®i - lò ®i ta ®Õn,<br />
kh«ng cÇn c¬ së h¹ tÇng. Mèi quan hÖ gi÷a con ngêi víi thiªn nhiªn ë ®©y b¾t ®Çu tõ ®ã.<br />
Sù ph¸t triÓn cña n«ng nghiÖp lo¹i trõ dÇn lu¸ mïa 1 vô, ®a hai vô lóa §«ng Xu©n-HÌ<br />
Thu lªn ng«i trªn quy m« c¶ ®ång b»ng - ®¸nh dÊu mét mèc quan träng trong c«ng cuéc khai<br />
th¸c tµi nguyªn.<br />
Mét nÒn sinh th¸i n«ng nghiÖp tiÕn bé ®· thay thÕ hoµn toµn cho nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh th¸i<br />
tù nhiªn. Con ngêi ®· cã mÆt kh¾p n¬i trªn ®ång b»ng ch©u thæ. Kªnh m¬ng thñy lîi, c¸c bê<br />
bao, ®êng giao th«ng. Nh÷ng c¬ së h¹ tÇng nµy tuy cßn yÕu kÐm , song ®· gióp con ngêi<br />
trong viÖc khai th¸c vïng ®ång b»ng ngËp lò mét c¸ch hiÖu qu¶. Bê bao lµ hµnh ®éng chèng lò<br />
®Çu tiªn cho tõng ruéng lóa, c¸nh ®ång. S¶n xuÊt cµng ph¸t triÓn, bê bao cµng dµi, cµng cao<br />
h¬n.<br />
Vµ nh÷ng trËn lò lín liªn tôc ®Õn trong thËp kû gÇn ®©y g©y cho chóng ta nh÷ng tæn thÊt<br />
nÆng nÒ lÇn lît vµo c¸c n¨m: 1991 thiÖt h¹i 2217 tû ®ång; 1991 - 2284 tû; 1996 - 2182 tû.<br />
Sù ph¸t triÓn cµng cao th× thiÖt h¹i cµng lín . §ã lµ xu thÕ chung, mÆc dÇu chóng ta ®·<br />
c¶nh gi¸c t×m mäi c¸ch h¹n chÕ ¶nh hëng lò lôt. Vµ cuèi cïng chóng ta còng nhËn thøc ®îc<br />
nh÷ng m©u thuÉn: Kªnh m¬ng còng gãp phÇn lµm cho lò ®Õn sím h¬n. Bê bao, ®êng giao<br />
th«ng lµm cho lò khã thãat h¬n, ngËp lôt s©u h¬n - Cµng ph¸t triÓn - cµng m©u thuÉn.<br />
Tõ nh÷ng nhËn thøc ®ã chóng ta ®· ®Æt bµi to¸n kiÓm so¸t lò mét c¸ch toµn diÖn h¬n.<br />
<br />
2) Cã ngêi hái: t¹i sao kh«ng ®Æt vÊn ®Ò ®¾p ®ª chèng lò triÖt ®Ó cho §BSCL?<br />
ViÖc chèng lò triÖt ®Ó cho tõng ®èi tîng: Khu d©n c, vên c©y ¨n tr¸i… lµ viÖc lµm cÇn<br />
thiÕt ®Ó b¶o vÖ con ngêi, c¬ së vËt chÊt cña x· héi, c¸c vïng ®Êt cã gi¸ trÞ khai th¸c cao.<br />
<br />
ViÖc ®¾p ®ª chèng lò triÖt ®Ó cho toµn vïng ngËp lò hiÖn t¹i kh«ng nªn v× nhiÒu lÏ:<br />
<br />
§BSCL lµ mét ®ång b»ng trÎ- Trong vïng ngËp lò cña ®ång b»ng gÇn 50% diÖn tÝch lµ<br />
®Êt phÌn. Kh«ng cã níc lò th× ®Êt phÌn thµnh ®Êt chÕt. Níc lò cÇn cho vÖ sinh ®ång<br />
ruéng. Lò vµ ngËp lôt còng cßn cã nhiÒu lîi Ých to lín kh¸c cÇn biÕt c¸ch khai th¸c.<br />
Lµ mét c¸nh ®ång b»ng ph¼ng n»m ë phÇn cuèi cña mét lu vùc lín, chóng ta chÞu<br />
mét ¸p lùc rÊt lín cña níc lò tõ thîng lu. Trong n¨m 2000 íc tÝnh tæng lîng<br />
níc ch¶y trµn qua §TM kho¶ng 65 tû, víi tæng lu lîng lín nhÊt kho¶ng trªn 12<br />
ngµn m3/s. V× thÕ viÖc ®¾p ®ª tËp trung lîng níc lín lao ®ã vµo trong s«ng ®Ó tr¸nh<br />
cho ®ång b»ng hai bªn kh«ng bÞ ngËp lµ viÖc cùc kú khã.<br />
MÆt kh¸c nÒn ®Êt s«ng TiÒn, s«ng HËu rÊt yÕu - Trong ®iÒu kiÖn ch¶y ph©n t¸n nh<br />
hiÖn nay, bê s«ng TiÒn, s«ng HËu cßn bÞ s¹t lë kh¾p n¬i. Ch¾c ch¾n nÕu tËp trung<br />
lîng níc trµn lín lao trªn ®©y vµo trong lßng s«ng vµ khèng chÕ b»ng ®ª th× c¸c bê<br />
s«ng Cöu Long sÏ kh«ng thÓ nµo chÞu næi.<br />
<br />
<br />
<br />
4<br />
ViÖc ®¾p ®ª ven s«ng theo tr×nh tù, ph¶i ®îc tiÕn hµnh tõ trªn xuèng díi ph¶i cã sù<br />
thèng nhÊt gi÷a c¸c níc n»m trong khu vùc mµ trong t¬ng lai gÇn cha thÓ cã ®îc.<br />
<br />
Cã thÓ trong t¬ng lai khi nh÷ng c¸nh ®ång tròng ®Êt phÌn hiÖn t¹i ®· ®îc phï sa båi ®¾p<br />
cao lªn, nÒn kinh tÕ toµn vïng ph¸t triÓn vµ nh÷ng®iÒu kiÖn kü thuËt x©y dùng hiÖn ®¹i cho<br />
phÐp nghÜ ®Õn chuyÖn ®¾p ®ª ven s«ng TiÒn, s«ng HËu. Song ®ã lµ viÖc cña t¬ng lai . HiÖn t¹i<br />
th× chung sèng víi lò cã kiÓm so¸t lò lµ ®èi s¸ch tèt nhÊt. Chóng ta ®· thùc hiÖn ý tëng ®ã<br />
cho vïng TGLX.<br />
<br />
3) Thùc chÊt cña viÖc KSL cho vïng TGLX lµ thu gom lò trµn, ®Èy nhanh ra phÝa biÓn<br />
T©y theo con ®êng ng¾n nhÊt. §a phï sa s«ng HËu vµo s©u trong néi ®ång, ®a níc lò vÒ<br />
c¶i t¹o vïng ®Êt hoang TGHT, ®Èy níc ngät xuèng c¸c vïng ven Lé 80 - biÕn Kiªn Giang n¬i<br />
tríc ®©y quanh n¨m chØ cã níc phÌn - mÆn, b¶o vÖ s¶n xuÊt, h¹ thÊp møc níc lò trong néi<br />
®ång.<br />
Vµ hÖ thèng c«ng tr×nh KSL ®ã ®· ®øng v÷ng trong trËn lò lÞch sö n¨m 2000, ho¹t ®éng<br />
®óng theo dù kiÕn vµ cã hiÖu qu¶ (trong ®iÒu kiÖn c«ng tr×nh cha hoµn chØnh). Ngêi An<br />
Giang, Kiªn Giang cßn cã ý khai th¸c c«ng tr×nh cho nh÷ng môc tiªu “cao h¬n”.<br />
4) §èi víi §TM viÖc KSL sÏ kh«ng ®¬n gi¶n nh ®èi víi TGLX. Tø gi¸c Long Xuyªn lµ<br />
mét ®ång lò hë, n»m phÝa ngoµi vßng cung s«ng chÝnh, nªn ¸p lùc lò kh«ng lín, mïa lò níc<br />
ch¶y 1 chiÒu ra bÓ tiªu, trôc tiªu ng¾n. T×nh h×nh §TM hoµn toµn ngîc l¹i: n»m trong vßng<br />
cung s«ng chÝnh, ¸p lùc lò lín gÊp nhiÒu lÇn, bÓ tiªu xa, trôc tiªu dµi, trong mïa lò níc vïng<br />
cöa s«ng vÉn ch¶y 2 chiÒu h¹n chÕ kh¶ n¨ng tho¸t lò vµ muèn kh¾c phôc ®iÒu ®ã cÇn c¶i t¹o<br />
c¸c dßng s«ng, cÇn nghÜ ®Õn ph¬ng ¸n cèng ng¨n triÒu - cèng sÏ lµ 1 c«ng tr×nh cã t¸c dông<br />
®a môc tiªu.<br />
Mét nguyªn t¾c trong tiªu níc cho vïng chÞu ¶nh hëng triÒu lµ: tiªu ph©n t¸n, nhiÒu cöa<br />
- CÇn t×m c¸c trôc tiªu thuËn lîi. Vïng trung t©m §TM ®ang thiÕu nh÷ng trôc tiªu hiÖu qu¶.<br />
<br />
5) §iÒu quan träng nhÊt ®Ó cho viÖc chung sèng víi lò cã ý nghÜa thËt sù th× ph¶i chøng<br />
minh ®îc Níc Lò lµ tµi nguyªn - CÇn t×m ra nh÷ng m« h×nh s¶n xuÊt thÝch hîp vµ hiÖu qu¶.<br />
CÇn cã vèn + trÝ tuÖ, sù hîp t¸c cña 4 nhµ (nh gÇn ®©y ta thêng nãi). Víi sù n¨ng ®éng<br />
cña ngêi d©n §BSCL, trong ®iÒu kiÖn c¬ chÕ thÞ trêng, t×nh thÕ vïng lò sÏ cã nh÷ng thay ®æi<br />
lín vµ nh thÕ viÖc sèng chung víi lò míi thùc sù cã ý nghÜa.<br />
<br />
6) Vïng lò theo ph©n lo¹i lµ vïng m«i trêng kh¾c nghiÖt. ë ®©y cÇn cã ®Çu t lín, cÇn cã<br />
nh÷ng c¸ thÓ, tËp thÓ m¹nh vÒ nhiÒu mÆt, ph¶i thóc ®Èy viÖchiÖn ®¹i hãa, c«ng nghiÖp hãa<br />
n«ng th«n vïng lò, kÕt hîp c«ng tr×nh KSL víi viÖc x©y dùng nh÷ng trôc ph¸t triÓn m¹nh liªn<br />
hîp nhiÒu ngµnh khai th¸c tµi nguyªn, dÞch vô - ®i th¼ng vµo trung t©m vïng lò lµm trôc ®éng<br />
lùc cho sù ph¸t triÓn toµn vïng.<br />
<br />
7) Xu thÕ chung, lµ ®Õn mét lóc nµo ®ã cña qu¸ tr×nh ph¸t triÓn con ngêi sÏ muèn tho¸t<br />
ra khái sù khèng chÕ cña lò. V× thÕ cÇn lu ý ®Ó nh÷ng viÖc lµm tríc m¾t kh«ng m©u thuÉn<br />
víi l©u dµi, kh«ng cã m©u thuÉn thîng - h¹ lu, tr¸nh mäi xung ®ét gi÷a Con ngêi - M«i<br />
trêng vµ Ph¸t triÓn.<br />
<br />
4.2 X©m nhËp mÆn vµ ngät hãa c¸c vïng ®Êt mÆn.<br />
<br />
1) Ngät hãa ®Êt ®ai lµ mét qu¸ tr×nh tù nhiªn (®ång b»ng cña chóng ta vèn lµ mét vïng<br />
®Êt thµnh lËp trªn mét vông biÓn n«ng ®uîc ngät hãa dÇn). C«ng viÖc ngät hãa ®Ó më mang<br />
®Êt n«ng nghiÖp trªn thÕ giíi ®îc nhiÒu níc coi lµ Quèc s¸ch. ë ta còng vËy, ®Ó thùc hiÖn<br />
chiÕn lîc b¶o ®¶m an toµn l¬ng thùc cho x· héi nhiÒu Dù ¸n ngät hãa ®· thµnh c«ng: ®Êt<br />
n«ng nghiÖp t¨ng, s¶n lîng l¬ng thùc t¨ng, ®a d¹ng hãa c©y trång - m«i trêng, c¶nh quan<br />
vïng ngät v¨n minh - xanh t¬i, m¸t mÎ. Vµ c«ng viÖc ®ã cßn cÇn lµm tiÕp tôc trong t¬ng lai.<br />
Tuy vËy trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn cã n¬i, cã lóc chóng ta cã nh÷ng tÝnh to¸n kh«ng thùc tÕ<br />
vµ toµn diÖn dÉn ®Õn sù h¹n chÕ vµ m©u thuÉn.<br />
<br />
<br />
<br />
5<br />
2) §Ó tiÕn hµnh c«ng viÖc ngät hãa tríc hÕt cÇn ®¸nh gi¸ nguån níc ®Õn ®ång b»ng,<br />
níc ®Õn trùc tiÕp ë vïng ngät hãa vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn dÉn níc, ph©n phèi níc ngät.<br />
Nh trªn ®· nãi, níc ®Õn ®ång b»ng sÏ ngµy cµng bÞ h¹n chÕ do sù ph¸t triÓn ë thîng<br />
lu, nh÷ng vïng xa nguån nh B§CM sÏ chÞu thiÖt h¹i do thiÕu níc ®Çu tiªn. §iÒu ®ã ®· x¶y<br />
ra.<br />
Nh÷ng tÝnh to¸n cho thÊy kh«ng cã c¸ch c¶i t¹o nµo (trõ nh÷ng hÖ thèng b¬m khæng lå vµ<br />
kh«ng kinh tÕ) cã thÓ dÉn ®ñ níc cho s¶n xuÊt vµ c¶i t¹o m«i trêng vïng cuèi cña mét hÖ<br />
thèng lín vµ kÐo dµi nh Qu¶n Lé - Phông HiÖp.<br />
ViÖc cung cÊp kh«ng ®ñ níc ngät lµm cho n¨ng suÊt vïng ngät hãa kh«ng cao, m«i<br />
trêng nh÷ng vïng ®Êt phÌn, phÌn - mÆn xuèng cÊp, ®Êt ®ai hoang hãa. Cïng cùc vµ bøc xóc,<br />
ngêi d©n tù ®éng ph¸ ®Ëp dÉn níc mÆn vµo vïng dù kiÕn ngät hãa ®Ó nu«i t«m. Thªm vµo<br />
®ã mét phÇn quan träng do søc hót cña c¬ chÕ thÞ trêng. Nh÷ng thêi kú xung ®ét ®ã ®èi víi<br />
ngêi lµm quy ho¹ch lu«n ®¸ng ghi nhí.<br />
<br />
3) Còng cÇn nhÊn m¹nh r»ng, vµo mét thêi nµo ®ã chóng ta cha nhËn thøc ®îc: Níc<br />
MÆn - Lî còng lµ 1 tµi nguyªn.<br />
Trong vïng níc lî c¸c lo¹i thùc vËt thñy sinh cã hiÖu suÊt quang hîp rÊt cao (1%), trong<br />
lóc hiÖu suÊt quang hîp cña toµn sinh quyÓn chØ b»ng 0,1%. N¨ng suÊt nguyªn sinh cao, dÉn<br />
tíi n¨ng suÊt thø sinh vïng nµy còng rÊt cao (®Æc biÖt t«m, cua, sß, èc, c¸ ).<br />
Rõng ngËp mÆn lµ hÖ sinh th¸i cã n¨ng suÊt rÊt cao, víi thÕ giíi ®éng vËt phong phó. N¨ng<br />
suÊt nguyªn sinh vïng níc mÆn ®¹t 10 - 20g/chÊt kh«/1m2/1ngµy trong lóc rõng, ®ång cá, ®Êt<br />
canh t¸c chØ cã 3 - 10g/1m2/ngµy.<br />
Nh÷ng c¸nh ®ång triÒu, b·i triÒu, rõng ngËp mÆn vµ c¶ thÕ giíi ®éng vËt phong phó cña<br />
vïng §Êt - Níc MÆn - Lî ®èi víi chóng ta hiÖn cã søc hÊp dÉn lín.<br />
<br />
4) Nh÷ng chuyÓn ®éng tù ph¸t trong chuyÓn lóa sang t«m (ngät sang mÆn) thùc chÊt ®·<br />
b¾t ®Çu ë vïng phÝa Nam cña B§CM (Ngäc HiÓn, §Çm D¬i, C¸i Níc) tõ nh÷ng n¨m 1994,<br />
1995. §Õn th¸ng 6 n¨m 2000 khi cã NQ09 cña ChÝnh phñ cho phÐp chuyÓn ®æi s¶n xuÊt th×<br />
viÖc ®a níc mÆn vµo c¸c c¸nh ®ång lóa ®Ó nu«i t«m thµnh mét phong trµo réng lín, m¹nh<br />
mÏ. Vµo cuèi n¨m 2001 trªn ®ång b»ng ®· cã trªn 400.000ha nu«i t«m níc lî (t¨ng 202% so<br />
víi 5 n¨m tríc ®ã) víi s¶n lîng trªn 80.000tÊn (t¨ng 180%).<br />
DiÖn tÝch nu«i trång thñy s¶n ë §BSCL chiÕm 65% tæng diÖn tÝch c¶ níc, gi¸ trÞ xuÊt<br />
khÈu chiÕm 55% tæng kim ng¹ch hµng thñy s¶n xuÊt khÈu c¶ níc. TÝnh ra thu ho¹ch ®ã ®ñ<br />
nu«i sèng 4 - 5 triÖu ngêi nhê thñy s¶n. KÕt qu¶ chuyÓn ®æi lµ to lín, cho thÊy viÖc ®¸nh gi¸<br />
vµ sö dông ®óng tµi nguyªn lµ v« cïng quan träng.<br />
<br />
5) Nh÷ng lo l¾ng vÒ rñi ro còng rÊt lín: lµ mét ngµnh s¶n xuÊt cã lîi nhuËn cao, híng vÒ<br />
xuÊt khÈu, ngµnh nu«i t«m bÞ nh÷ng “uy hiÕp” lín cña thÞ trêng, m«i trêng vµ rÊt nhiÒu rñi<br />
ro kh¸c mµ hiÖn t¹i chóng ta cha ®iÒu khiÓn ®îc.<br />
Cã thÓ nãi m«i trêng vïng nu«i t«m ®ang bÞ ®µo bíi vµ xuèng cÊp. C¶nh quan xanh m¸t<br />
vïng níc ngät ®ang tµn lôi dÇn vµ cha cã g× thay thÕ ®îc do viÖc lÊy níc mÆn. Quang<br />
c¶nh ngêi ngêi nu«i t«m - nhµ nhµ nu«i t«m kh«ng quy ho¹ch sÏ dÉn ®Õn m«i trêng khã<br />
bÒn v÷ng - §iÒu lµm chóng ta ph¶i suy nghÜ.<br />
<br />
4.3 Tµi nguyªn §Êt - Níc ë §BSCL ®ang ®îc khai th¸c triÖt ®Ó phôc vô sù ph¸t triÓn<br />
vïng ®ång b»ng vµ c¶ níc, viÖc khai th¸c tµi nguyªn ë ®©y cã thÓ nãi ®· tiÕp cËn ®Õn nh÷ng<br />
giíi h¹n ®¸ng xem xÐt, dÉn ®Õn: thiÕu níc trong mïa c¹n ngËp lôt t¨ng lªn, x©m nhËp mÆn<br />
s©u h¬n - d©n sè t¨ng lªn, con ngêi cã mÆt kh¾p ®ång b»ng, trong lóc c¬ së h¹ tÇng yÕu kÐm.<br />
« nhiÔm nguån níc - « nhiÔm ®Êt ®ai - m«i trêng xuèng cÊp.<br />
§· ®Õn lóc chóng ta ph¶i xem xÐt l¹i mét c¸ch toµn diÖn b¶o ®¶m cho sù ph¸t triÓn trªn<br />
§ång b»ng diÔn ra bÒn v÷ng.<br />
<br />
Thµnh phè Hå ChÝ Minh ngµy 28/5/2003<br />
<br />
<br />
<br />
6<br />
Tµi liÖu tham kh¶o<br />
<br />
[1] NguyÔn Ngäc Tr©n (1990) - §ång b»ng s«ng Cöu Long Tµi nguyªn - M«i trêng vµ Ph¸t<br />
triÓn (B¸o c¸o KH.CT.60B)<br />
[2] NguyÔn ©n Niªn (2001) - Nghiªn cøu biÕn ®éng M«i trêng §BSCL (B¸o c¸o KH07-03)<br />
[3] Bé NN&PTNT (2001) - B¸o c¸o tæng kÕt thùc hiÖn Q§99TTg vÒ ph¸t triÓn toµn diÖn<br />
§BSCL.<br />
[4] Ph©n viÖn KSQHTL Nam Bé (2001) Quy ho¹ch lò §BSCL.<br />
<br />
SUMMARY<br />
The Mekong River Delta, The Soil, Water and efficient exploitation<br />
Prof. Nguyen Sinh Huy - Second base of The Water Resources University<br />
<br />
The Mekong River Delta is the last part of one of 12 great rivers of the world, inheriting huge<br />
natural resources: 50 bil. cubic meters, 200 mil. tons of alluvium per year. The Delta soils are<br />
rich and diversified: fertile soil, alkaline soil and alum soil. The general terrain is flat alluvial<br />
soil. During the wet season, overbank flows flood out the area. In the dry season, the water<br />
level lowers drastically as a result of drawing water upstream. The Delta has 700 kilometers<br />
of coastline. The effect of the tides from East Sea on the area is quite pronounced. During<br />
conditions of high tide, some area is partly submerged. Another effect is saline intrusion<br />
which increases significantly in the dry season. During the development process, the area is<br />
constantly under pressure from both upstream and downstream. However, the Soil - Water -<br />
Topography inify for an efficient exploitation. We need to understand the laws of nature. The<br />
large soil and water resources of the Delta is hidden by limits: drought - flood - alum - salt.<br />
Need to assess exactly, overcome difficulties, and exploit these resources.<br />
<br />
<br />
Ngêi ph¶n biÖn: GS. Ng« §×nh TuÊn<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
7<br />