Dung hợp dân tộc, tôn giáo trong cuộc khởi nghĩa Võ Trứ và Trần Cao Vân những năm cuối thế kỷ XIX

Tạp chí Đại học Thủ Dầu Một, số 1(8) - 2013<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> DUNG HÔÏP DAÂN TOÄC, TOÂN GIAÙO<br /> TRONG CUOÄC KHÔÛI NGHÓA VOÕ TRÖÙ VAØ TRAÀN CAO VAÂN<br /> NHÖÕNG NAÊM CUOÁI THEÁ KÆ XIX<br /> Ngoâ Minh Sang<br /> Tröôøng Ñaïi hoïc Thuû Daàu Moät<br /> <br /> TOÙM TAÉT<br /> Cuoäc khôûi nghóa Voõ Tröù vaø Traàn Cao Vaân coù söï dung hôïp cuûa nhieàu toân giaùo - Tam<br /> giaùo ñoàng nguyeân (Phaät, Nho, Laõo), Thieân Chuùa giaùo, tín ngöôõng daân gian ngöôøi Vieät<br /> (ôû hai tænh Bình Ñònh, Phuù Yeân) vaø daân toäc - loâi cuoán moät soá löôïng lôùn ñoàng baøo Bana,<br /> Chaêm, EÂñeâ ôû caùc huyeän Ñoàng Xuaân, Sôn Hoaø (Phuù Yeân), Vaân Canh, Bình Kheâ (Bình<br /> Ñònh) tham gia. Cuoäc khôûi nghóa cho thaáy taøi naêng cuûa Voõ Tröù vaø Traàn Cao Vaân trong<br /> vieäc taäp hôïp löïc löôïng, am hieåu töôøng taän veà ñaëc ñieåm vaên hoùa vuøng mieàn ôû hai tænh<br /> Bình Ñònh, Phuù Yeân vaø qua ñoù laøm toaùt leân nhöõng neùt sinh hoaït vaên hoùa, tính caùch con<br /> ngöôøi ôû Bình Ñònh, Phuù Yeân vaøo nhöõng naêm cuoái theá kæ XIX.<br /> Töø khoùa: khôûi nghóa, dung hôïp, toân giaùo<br /> *<br /> 1. Ñaët vaán ñeà Phuù Yeân, baùo Bình Ñònh nhö Voõ Tröù vaø<br /> Moät soá coâng trình nghieân cöùu veà cuoäc cuoäc khôûi nghóa ôû Phuù Yeân cuûa Traàn Ñình<br /> khôûi nghóa Voõ Tröù vaø Traàn Cao Vaân tröôùc Thaân, Huyeàn thoaïi veà Voõ Tröù vaø Traàn Cao<br /> ñaây mang tính rieâng leû ôû hai tænh Bình Vaân treân ñaát Phuù Yeân cuûa nhaø sö Traàn<br /> Ñònh, Phuù Yeân vaø phaàn lôùn nhaán maïnh Truùc Laâm, Cuoäc khôûi nghóa Voõ Tröù vaø Traàn<br /> ñeán quaù trình taäp hôïp löïc löôïng vaø khôûi Cao Vaân cuûa Ba Ñaø Raèng, Voõ Tröù vaø cuoäc<br /> nghóa ôû Phuù Yeân. Tuy nhieân, gaàn ñaây vôùi khôûi nghóa naêm 1900 ôû Phuù Yeân cuûa Ñaøo<br /> söï goùp nhaët cuûa nhieàu nguoàn tö lieäu nhaát laø Nhaät Kim,... ñaõ phaàn naøo phaùc hoaï veà cuoäc<br /> nhöõng baûn baùo caùo cuûa coâng söù hai tænh khôûi nghóa Voõ Tröù vaø Traàn Cao Vaân naêm<br /> Bình Ñònh, Phuù Yeân leân Toaøn quyeàn Ñoâng 1900.<br /> Döông lí giaûi nhieàu vaán ñeà veà cuoäc khôûi Trong soá nhöõng taùc phaåm treân ñaùng<br /> nghóa Voõ Tröù vaø Traàn Cao Vaân. Veà sau chuù yù cuoán Voõ nhaân Bình Ñònh cuûa thi só<br /> nhieàu taùc phaåm vaø baøi vieát nghieân cöùu veà Quaùch Taán ñaõ cung caáp nhieàu tö lieäu quí veà<br /> vaán ñeà naøy, phaûi keå ñeán Cuï Traàn Cao Vaân veà cuoäc khôûi nghóa Voõ Tröù vaø Traàn Cao Vaân.<br /> cuûa taùc giaû Haønh Sôn, Nhaân vaät Bình Ñònh Laø haäu sinh hoï Quaùch ñònh cö treân ñaát Bình<br /> cuûa Ñaëng Quùy Dòch, Danh nhaân tænh Bình Ñònh hôn 300 naêm vaø coù nhieàu ñoùng goùp lôùn<br /> Ñònh cuûa Buøi Vaên Lang, Non nöôùc Phuù Yeân cho mieàn ñaát Voõ, thi só Quaùch Taán ñaõ keá<br /> cuûa Nguyeãn Ñình Tö, Voõ nhaân Bình Ñònh thöøa nhöõng di saûn toå toâng ñeå laïi. Taùc phaåm<br /> cuûa thi só Quaùch Taán, Bình Ñònh ñaát voõ trôøi Voõ nhaân Bình Ñònh laø moät trong soá nhieàu<br /> vaên cuûa Ñinh Vaên Lieân vaø gaàn ñaây moät soá taùc phaåm thi só ñeå laïi cho haäu sinh ñaát Voõ,<br /> baøi vieát ñaêng treân Taïp chí Xöa & Nay, baùo vôùi caùch ghi cheùp theo nhöõng gì maét thaáy<br /> <br /> 51<br /> Journal of Thu Dau Mot university, No1(8) – 2013<br /> <br /> <br /> tai nghe Quaùch Taán ñaõ cung caáp nhieàu tö chuøa phaân boá raûi khaép caùc phuû, huyeän. Caùc<br /> lieäu quí veà caùc nhaân vaät Bình Ñònh töø thôøi chuøa ôû Phuù Yeân haàu heát thuoäc chi phaùi<br /> Trònh Nguyeãn phaân tranh ñeán naêm 1945 vaø Laâm Teá Lieãu Quaùn, moät soá ít theo doøng<br /> ñaëc bieät hôn laø caùch ghi cheùp tæ mæ veà cuoäc Laâm Teá Chuùc Thaùnh, toå taèng ôû caùc chuøa laø<br /> khôûi binh cuûa Voõ Tröù vaø Traàn Cao Vaân naêm moân ñeä cuûa hoaø thöôïng Lieãu Quaùn [9:70].<br /> 1900 giuùp cho nhaø khaûo cöùu nhìn nhaän ñaày Voõ Tröù theo tu vaø hoïc ñaïo taïi chuøa Phöôùc<br /> ñuû veà tính chaát, qui moâ cuûa cuoäc khôûi nghóa Sôn trong khoaûng thôøi gian 7 naêm nhöng<br /> Voõ Tröù vaø Traàn Cao Vaân. Taùc phaåm cho oâng khoâng quan taâm ñeán vieäc hoïc ñaïo, oâng<br /> thaáy phong traøo Voõ Tröù vaø Traàn Cao Vaân coù chæ quan taâm ñeán vieäc thu huùt loøng ngöôøi<br /> qui moâ lôùn, mang tính lieân vuøng ñoù laø söï keát baèng vieäc chöõa beänh, xem sao giaûi haïn.<br /> hôïp giöõa caùc tænh Nam, Ngaõi, Bình, Phuù vaø Trong khoaûng thôøi gian ngaén treân oâng ñaõ<br /> quan troïng hôn laø söï dung hôïp daân toäc, toân thu huùt ñöôïc soá löôïng lôùn ngöôøi Thöôïng,<br /> giaùo trong cuoäc khôûi nghóa. ngöôøi Kinh ôû hai huyeän Ñoàng Xuaân vaø Sôn<br /> 2. Söï keát hôïp cuûa Phaät giaùo, Ñaïo giaùo, Hoaø [12:493]. Ñieàu naøy cho thaáy Voõ Tröù vaøo<br /> Thieân Chuùa giaùo vaø tín ngöôõng daân tu ôû chuøa Phöôùc Sôn chæ laø böôùc taïm thôøi<br /> gian trong cuoäc khôûi nghóa Voõ Tröù vaø cho vieäc tìm toøi con ñöôøng khaùng Phaùp vaø<br /> Traàn Cao Vaân thu phuïc loøng daân thoâng qua uy tín ñaïo<br /> Phaät ôû Phuù Yeân.<br /> Cuoäc khôûi nghóa Voõ Tröù vaø Traàn Cao<br /> Vaân heát söùc ñaëc bieät laø dung hôïp cuûa nhieàu Naêm 1894 ñaùnh daáu böôùc ngoaëc trong<br /> toân giaùo, ngoaøi Tam giaùo ñoàng nguyeân vieäc chuyeån bieán tö töôûng vaø tìm ra con<br /> (Phaät, Nho, Laõo) coøn coù Thieân chuùa giaùo, ñöôøng khaùng Phaùp cuûa Voõ Tröù, ñoù laø vieäc<br /> tín ngöôõng daân gian ngöôøi Vieät ôû hai tænh hoäi ngoä giöõa oâng vaø thaày chuøa Ñaù Baïc taïi<br /> Bình Ñònh. Vaøo naêm 1894, caùc laøng trong<br /> Bình Ñònh, Phuù Yeân. Voõ Tröù vaø Traàn Cao<br /> huyeän Phuø Caùt xaûy ra moät ñaïi dòch lôùn gaây<br /> Vaân söû duïng hôïp lí töøng giaùo thuyeát toân<br /> ra thaûm hoaï cho ngöôøi daân trong laøng,<br /> giaùo ñeå loâi keùo löïc löôïng tuøy thuoäc vaøo töøng<br /> nhaân luùc ñoù coù moät thaày chuøa maø ngöôøi ñòa<br /> ñoái töôïng, töøng vuøng mieàn ôû hai tænh Bình<br /> phöông goïi laø thaày chuøa Hang hay thaày<br /> Ñònh, Phuù Yeân.<br /> chuøa Ñaù Baïc ñeán ôû hang nuùi Baø (Chaùnh<br /> Döôùi söï truy luøng gaét gao cuûa thöïc daân Danh) vaø boác thuoác chöõa beänh. Theo caùc<br /> Phaùp, Voõ Tröù vaø moät soá ‚dö ñaûng‛ Caàn ghi cheùp cuûa Quaùch Taán trong Nöôùc non<br /> Vöông troán vaøo Phuù Yeân, oâng theo tu ôû moät Bình Ñònh vaø Voõ nhaân Bình Ñònh, Nhaân<br /> ngoâi chuøa ôû mieàn sôn cöôùc huyeän Ñoàng vaät Bình Ñònh cuûa Ñaøo Quyù Dòch vaø gaàn<br /> Xuaân, ñoái chieáu vôùi tö lieäu veà caùc ngoâi chuøa ñaây laø Bình Ñònh ñaát voõ trôøi vaên cuûa Ñinh<br /> ôû Phuù Yeân coù theå oâng laø moân ñeä cuûa chuøa Vaên Lieân ñeàu noùi raèng thaày chuøa Ñaù Baïc laø<br /> Phöôùc Sôn (Taân Phöôùc, Xuaân Sôn Baéc, ngöôøi Bình Ñònh vaøo thoï giôùi cuøng thaày Xaø<br /> Ñoàng Xuaân). Chuøa thaønh laäp vaøo naêm Gia Bang ôû Ninh Thuaän, sau khi thoâng hieåu<br /> Long nguyeân nieân 1802, toå khai sôn laø kinh Phaät oâng veà tu taïi chuøa Hang (coøn<br /> Thieàn sö Lieãu Naêng thuoäc chi phaùi Laâm Teá ñöôïc goïi laø Thieân Sanh Thaïch Töï) vaøo<br /> Lieãu Quaùn ñôøi thöù 35 ôû Phuù Yeân. Vaøo cuoái khoaûng thôøi gian 1886-1916, luùc ñoù oâng<br /> theá kæ XIX ôû Phuù Yeân coù khoaûng 20 ngoâi khoaûng 70 tuoåi. OÂng tu theo khoå haïnh ñaàu<br /> <br /> 52<br />  Tạp chí Đại học Thủ Dầu Một, số 1(8) - 2013<br /> <br /> <br /> ñaø vaø chöa roõ Phaùp danh laø gì, thöôøng ngaøy öùng noåi nhu caàu treân, oâng chæ tu Phaät theo<br /> chæ aên vaøo buoåi tröa, thöùc aên laø laù caây vaø cuû loái hoïc buøa chuù ñeå chöõa beänh chöù chöa thaät<br /> quaû trong röøng. söï trôû thaønh ñeä töû Phaät phaùp ñaéc ñaïo am<br /> Hoaït ñoäng chöõa beänh cuûa thaày chuøa Ñaù hieåu töôøng taän kinh keä cuûa nhaø Phaät.<br /> Baïc mang yù nghóa toân giaùo cöùu theá, thaày ñaõ Chính nhaân toá naøy giuùp cho söï gaén keát cuûa<br /> duøng giaùo lí nhaø Phaät ñeå cöùu khoå cöùu naïn Voõ Tröù vaø Traàn Cao Vaân ngay nhöõng ngaøy<br /> daân chuùng laøng Chính Danh. Phöông thuoác ñaàu môùi gaëp nhau, ñoù laø söï hoaø hôïp veà tö<br /> cuûa oâng laø moät caùi buøa in naêm hình Quan töôûng vaø boå sung nhöõng thieáu soùt cho nhau<br /> Theá AÂm Boà Taùt (hay buøa Nguõ coâng Quan ñeå laøm neân ñaïi cuïc. Tröôùc khi ñeán vôùi Voõ<br /> AÂm), ngöôøi beänh chæ caàn veà tuïng nieäm ‚boà Tröù, Traàn Cao Vaân mang trong mình yù<br /> taùt cöùu khoå cöùu naïn‛ roài ñem buøa ñoát hoaø töôûng ñaùnh Phaùp cuõng döôùi ngoïn côø toân<br /> vôùi nöôùc laõ uoáng. Thuoác chöõa töôûng nhö ñuøa giaùo, oâng ñaõ töøng tu taïi chuøa Coå Laâm<br /> nhöng laïi chöõa heát beänh, laàn löôït ngöôøi daân (Quaûng Nam) vôùi phaùp danh laø Nhö YÙ.<br /> ôû caùc vuøng laân caän keùo veà Chính Danh xin Theo lôøi nhaän xeùt cuûa Haønh Sôn: ‚con<br /> buøa Nguõ coâng Quan AÂm ñeå chöõa beänh. Luùc ngöôøi cuï Traàn Cao Vaân coù nhieàu ñieåm ñaëc<br /> naøy Voõ Tröù cuõng vöøa tôùi Bình Ñònh vaø oâng saéc, ñaõ thoâng minh laïi hieáu hoïc, tính tình<br /> trôû thaønh moân ñeä thaày chuøa Ñaù Baïc, cuøng raát oân hoaø, yù chí raát cöông quyeát‛, quaû thaät<br /> vôùi thaày phaùt maõi buøa Nguõ coâng Quan AÂm cuï raát gioûi uyeân thaâm caû Nho laãn Laõo, neân<br /> ñeå chöõa beänh cho daân ngheøo. Sau khi thaày khi vaøo Bình Ñònh cuï haønh ngheà thaày ñòa.<br /> chuøa Ñaù Baïc vieân tòch, Voõ Tröù cuøng vôùi aán Söï gaëp gôõ giöõa Voõ Tröù vaø Traàn Cao<br /> Nguõ coâng Quan AÂm tieáp tuïc thöïc hieän con Vaân theå hieän söï dung hôïp Tam giaùo (Nho,<br /> ñöôøng cöùu khoå chuùng sinh ôû caùc vuøng beänh Phaät, Laõo) laø nhöõng yeáu toá caàn thieát hoã trôï<br /> dòch. Voõ Tröù ñaõ keá thöøa con ñöôøng cuûa thaày ñeå cuøng thöïc hieän muïc ñích taäp hôïp löïc<br /> Ñaù Baïc duøng giaùo lí nhaø Phaät keát hôïp vôùi löôïng ñaùnh ñuoåi thöïc daân Phaùp. Traàn Cao<br /> phöông thuaät chöõa beänh buøa chuù cöùu ñoä Vaân vôùi nhöõng kieán thöùc phong thuyû, xem<br /> chuùng sinh nhaèm thu phuïc loøng ngöôøi tieán veû kieát hung ñaõ ñi xuoáng caùc laøng ñoàng<br /> ñeán khôûi nghóa khaùng Phaùp. Söï kieän naøy baèng ôû nhöõng huyeän Phuø Caùt, Phuù Myõ,<br /> coøn coù yù nghóa Voõ Tröù chính thöùc ñeán vôùi Bình Kheâ vaän ñoäng quaàn chuùng. Nhieàu tín<br /> Phaät giaùo, duøng ngoïn côø naøy ñeå loâi keùo ngöôøi ñoà Laõo giaùo töï nguyeän giuùp ñôõ oâng, tích cöïc<br /> daân ôû Bình Ñònh khôûi nghóa khaùng Phaùp. nhaát laø baø Nghóa vaø phöông só Du Di. Baø<br /> Tuy nhieân ngoïn côø Phaät giaùo vôùi vieäc Nghóa tu ôû am trong röøng Thuaän An (Bình<br /> chöõa beänh baèng buøa chuù ñaõ khoâng loâi keùo Taân, Bình Kheâ) thôø Thaùi Thöôïng Laõo quaân,<br /> caùc taàng lôùp treân ôû Bình Ñònh, noù chæ phuø thöôøng ngaøy xem veû kieát hung cho gia chuû<br /> hôïp vôùi nhöõng ngöôøi daân ngheøo, trình ñoä vaø boác thuoác chöõa beänh. Theo taùc phaåm Voõ<br /> daân trí thaáp. Theâm vaøo ñoù Bình Ñònh laø nhaân Bình Ñònh cuûa Quaùch Taán cheùp veà<br /> ñaát voõ trôøi vaên, nôi quaàn tuï cuûa nhieàu nhaân maåu chuyeän nho só Nguyeãn Moäng Buùt ôû<br /> só nho hoïc lôùn thôøi baáy giôø neân nhöõng giaùo Phuù Phong, huyeän Bình Kheâ hoûi veà quoác söï,<br /> thuyeát meâ tín muø quaùng cuûa Voõ Tröù khoâng baø baûo xoeø baøn tay vaø vieát caâu: ‚Giaûi y tri<br /> ñuû söùc thuyeát phuïc ñeå loâi keùo boä phaän naøy taùnh, Ngöôõng thieân kieán danh‛ (Côûi aùo bieát<br /> tham gia. Baûn thaân Voõ Tröù cuõng khoâng ñaùp hoï, nhìn trôøi thaáy teân), oâng Moäng Buùt ñaõ<br /> <br /> 53<br /> Journal of Thu Dau Mot university, No1(8) – 2013<br /> <br /> <br /> cuøng caùc baäc tuùc Nho kieán giaûi vaø cuoái cuøng Bình Ñònh, Voõ Tröù vaø Traàn Cao Vaân keát<br /> hoï bieát vò chaân nhaân ñoù laø Traàn Cao Vaân hôïp caùc yeáu toá Tam giaùo ñoàng nguyeân, söû<br /> [12:497]. Maåu chuyeän lí giaûi nhieàu vaán ñeà duïng phuø hôïp giöõa caùc giaùo thuyeát toân giaùo<br /> veà phöông saùch thu phuïc loøng ngöôøi cuûa vôùi thò hieáu, trình ñoä cuûa ngöôøi daân trong<br /> Traàn Cao Vaân vaø Voõ Tröù, nhöõng kieán thöùc vuøng, hai oâng khoâng nghieâng veà moät giaùo<br /> veà Laõo giaùo môùi ñuû söùc thu phuïc vaø loâi keùo thuyeát toân giaùo naøo. Ngöôïc laïi, ôû Phuù Yeân<br /> ñöôïc taàng lôùp Nho hoïc, ngoaøi ra chuùng ta hai oâng thieân veà Phaät giaùo hôn, ngoïn côø<br /> coøn thaáy möùc ñoä aûnh höôûng cuûa Laõo giaùo Phaät giaùo ñöôïc Voõ Tröù söû duïng xuyeân suoát<br /> ñoái vôùi ñôøi soáng ngöôøi daân ôû Bình Ñònh vaøo trong cuoäc khôûi nghóa ôû ñaây. Phaät giaùo coù<br /> cuoái theá kæ XIX. aûnh höôûng ñeán ñôøi soáng nhaân daân Phuù<br /> Traàn Cao Vaân coøn taän duïng nhöõng yeáu Yeân, taàng lôùp Nho hoïc ôû Phuù Yeân raát ít neân<br /> toá tín ngöôõng daân gian ôû Bình Ñònh, oâng vieäc giaûng daïy cho caùc hoïc troø ôû Phuù Yeân<br /> ñeán caùc am oâng Ñoàng, baø Coát loâi keùo nhöõng chuû yeáu do caùc sö taêng. Loøng caûm meán cuøng<br /> ngöôøi naøy phoå bieán con ñöôøng khaùng Phaùp. vôùi taâm tính hieàn laønh phuø hôïp vôùi giaùo<br /> Nhöõng ngöôøi ñeán caùc am naøy haàu heát laø ñeå thuyeát nhaø Phaät ñaõ giuùp Voõ Tröù thaønh<br /> xin veû ñoaùn vaän maïng, xem con ñöôøng cô coâng trong vieäc loâi keùo nhieàu taàng lôùp xaõ<br /> duyeân laøm aên, nghóa laø theå hieän nhöõng öôùc hoäi Phuù Yeân tham gia. Trong phöông ngöõ<br /> voïng khoâng coù trong ñôøi soáng neân hoï tin Nam Boä coù caâu: ‚tu Phaät Phuù Yeân, tu tieân<br /> vaøo nhöõng phaùn xeùt cuûa thaàn linh khi nhaäp Baûy Nuùi‛, yù nghóa cuûa noù khoâng ngoaøi muïc<br /> vaøo nhöõng ngöôøi leân ñoàng. Traàn Cao Vaân ñích noùi leân Phaät giaùo ôû Phuù Yeân phaùt<br /> ñaõ taän duïng yeáu toá naøy, oâng möôïn lôøi thaàn trieån, vaø ngöôøi ta muoán tu Phaät thì ñeán<br /> linh ñeå phoå bieán moät xaõ hoäi môùi trong Phuù Yeân, tu tieân vaøo vuøng Baûy Nuùi (An<br /> töông lai maø oâng vaø Voõ Tröù ñang thöïc hieän. Giang). Chính söï aûnh höôûng cuûa Phaät giaùo<br /> Cuoäc khôûi nghóa Voõ Tröù vaø Traàn Cao ñoái vôùi ñôøi soáng tinh thaàn ngöôøi daân Phuù<br /> Vaân cuõng loâi keùo moät phaän khoâng nhoû caùc Yeân ñaõ taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho Voõ Tröù<br /> tín ñoà Thieân Chuùa giaùo ôû Phuù Yeân. Nhöõng thaønh coâng trong vieäc loâi cuoán caùc taàng lôùp<br /> ngöôøi naøy tham gia vôùi tö caùch laø nghóa xaõ hoäi ôû ñaây.<br /> quaân trong cuoäc khôûi nghóa ôû Phuù Yeân 3. Dung hôïp daân toäc, caùc taàng lôùp xaõ<br /> (1897 ” 1900) neân hoï chæ ñoùng vai troø veà hoäi trong cuoäc khôûi nghóa Voõ Tröù vaø<br /> löïc löôïng. Vaû laïi Voõ Tröù vaø Traàn Cao Vaân Traàn Cao Vaân<br /> khoâng lôïi duïng giaùo thuyeát Thieân Chuùa<br /> Cuoäc khôûi nghóa Voõ Tröù vaø Traàn Cao<br /> giaùo ñeå loâi keùo nhöõng tín ñoà ñaïo naøy tham<br /> Vaân loâi cuoán moät soá löôïng lôùn ñoàng baøo caùc<br /> gia phong traøo khaùng Phaùp. Nhöng daãu sao<br /> daân toäc Bana, Chaêm, EÂñeâ ôû caùc huyeän<br /> ñaây laø ñieåm lí thuù veà cuoäc khôûi nghóa theå<br /> Ñoàng Xuaân, Sôn Hoaø (Phuù Yeân) vaø Vaân<br /> hieän söï dung hoaø toân giaùo nhaèm loâi keùo<br /> Canh, Bình Kheâ (Bình Ñònh) tham gia. Lí<br /> ngöôøi daân ôû hai tænh Bình Ñònh, Phuù Yeân.<br /> giaûi veà vaán ñeà naøy, ngoaøi vieäc Voõ Tröù duøng<br /> Taøi trí cuûa Voõ Tröù vaø Traàn Cao Vaân taøi naêng huøng bieän vôùi caùc thuaät phuø pheùp,<br /> coøn theå hieän ôû vieäc söû duïng hôïp lí nhöõng ngöôøi ta coøn baét gaëp di saûn Taây Sôn trong<br /> yeáu toá toân giaùo ôû töøng vuøng mieàn cuï theå. ÔÛ kyù öùc ñoàng baøo daân toäc Bana, Chaêm ôû ñaây.<br /> <br /> 54<br />  Tạp chí Đại học Thủ Dầu Một, số 1(8) - 2013<br /> <br /> <br /> Theo taùc phaåm Voõ nhaân Bình Ñònh cuûa thi ñoà Phaät giaùo ñeán Thieân Chuùa giaùo taát caû<br /> só Quaùch Taán: ‚phaàn ñoâng caùc boä laïc Bình ñeàu uûng hoä cuoäc khôûi binh naøy. Löïc löôïng<br /> Ñònh nhaát laø ngöôøi Thöôïng ôû Thoà Loà, Xaø cuûa Voõ Tröù ñi ñeán ñaâu ñöôïc nhaân daân ôû caùc<br /> Ñaøng cho oâng laø haäu dueä cuûa vua Thaùi Ñöùc laøng höôûng öùng vaø gia nhaäp, coù luùc löïc<br /> neân heát daï cung kính vaø trung thaønh‛. [12: löôïng leân tôùi 6000 ngöôøi. Theo lí giaûi cuûa<br /> 496]. Di saûn veà ba anh em Taây Sôn vaãn löu coâng söù Soâng Caàu Blanville vaø sau naøy<br /> giöõ ôû caùc buoân laøng ngöôøi daân toäc thieåu soá ôû Quaùch Taán cuõng daãn lôøi giaûi thích vieân<br /> Bình Ñònh. Hoï cho raèng Voõ Tröù laø haäu cuûa coâng söù naøy cho raèng phaàn lôùn cö daân ôû<br /> vua Thaùi Ñöùc Nguyeãn Nhaïc, moät ngöôøi ñöôïc vuøng Ñoàng Xuaân, Sôn Hoaø laø haäu dueä cuûa<br /> toân thôø nhö vò vua Trôøi. Voõ Tröù hoäi tuï caùc nhöõng ngöôøi khaùng Phaùp ôû Nam Boä, hoï<br /> ñaëc ñieåm gioáng Nguyeãn Nhaïc laø ngöôøi gioûi khoâng phuïc tuøng chính saùch Phaùp vaø di cö<br /> voõ, gioûi phuø pheùp vaø coù taøi thuyeát giaùo huøng ra caùc tænh Nam Trung Boä.[2]<br /> bieän, nhöõng ñaëc tính aáy ñoàng baøo ôû ñaây tin Phong traøo dieãn ra maïnh meõ töø sau<br /> oâng laø haäu dueä cuûa vua Thaùi Ñöùc neân hoï naêm 1874, nghóa laø töø khi trieàu ñình Hueá<br /> heát söùc cung kính vaø phuïc vuï. coâng nhaän chuû quyeàn cuûa Phaùp ôû 3 tænh<br /> ÔÛ Phuù Yeân, Voõ Tröù cuõng duøng phöông mieàn Taây Nam Kì, nhieàu só phu vaên thaân<br /> thuaät phuø pheùp ñeå thu phuïc caùc boä laïc ñaõ phaûn ñoái chính saùch vaø khoâng chòu hôïp<br /> ngöôøi Bana, Chaêm vaø EÂñeâ ôû hai huyeän taùc vôùi Phaùp neân hình thaønh phong traøo ‚tò<br /> Ñoàng Xuaân vaø Sôn Hoaø. Theo Ñaëng Quyù ñòa‛ (baát hôïp taùc vôùi giaëc) ra caùc tænh Nam<br /> Dòch thì caùc toäc ngöôøi thieåu soá ôû Phuù Yeân Trung Kì (tieâu bieåu nhö Nguyeãn Thoâng,<br /> goïi Voõ Tröù laø ‚Duøa‛ vaø oâng giaûi thích laø Phan Vaên Trò tò ñòa ôû vuøng Bình Thuaän).<br /> ‚Vua‛ [3:137), theo chuùng toâi aâm naøy do ñoïc Ñeán naêm 1881 nhieàu saéc leänh môùi ñöôïc ban<br /> traïi töø aâm ‚Giaøng‛. Khi ñeán caùc buoân laøng haønh qui ñònh Nam Kì chính thöùc laø xöù<br /> cuûa ngöôøi Chaêm, Bana, EÂñeâ Voõ Tröù thi thoá Ñoâng Phaùp, moät soá só phu trung thaønh vôùi<br /> taøi naêng veà caùc pheùp thuaät vôùi caùc giaø laøng, nhaø Nguyeãn ñaõ rôøi boû laøng queâ Nam Boä di<br /> oâng ñaõ chinh phuïc ñöôïc caùc boä laïc ôû ñaây vaø cö ra caùc tænh mieàn Trung nôi hoï cho laø ñaát<br /> hoï goïi oâng laø ‚Giaøng‛. Ñoái vôùi caùc boä laïc cuûa trieàu ñình. Taïi ñaây trieàu ñình Hueá taïo<br /> ngöôøi Bana, EÂñeâ ‚Giaøng‛ laø nhöõng vò thaàn ñieàu kieän cho hoï ñònh cö vaø laøm aên ôû vuøng<br /> linh mang tính linh thieân, hoï luoân giöõ thaùi ñaát môùi, neân thôøi kì naøy nhieàu laøng môùi<br /> ñoä trung thaønh vaø thôø phuïng. cuûa ngöôøi Nam Boä hình thaønh ôû caùc tænh<br /> Cuoäc khôûi nghóa Voõ Tröù vaø Traàn Cao Nam Trung Boä, tieâu bieåu laø Ñoâng Chaâu<br /> Vaân loâi keùo soá nhieàu taàng lôùp xaõ hoäi khaùc (Phan Thieát) [8:34]. Saün coù loøng caêm thuø<br /> nhau ôû hai tænh Bình Ñònh vaø Phuù Yeân thöïc daân Phaùp neân khi gaëp ngoïn côø cuûa Voõ<br /> tham gia. Bieåu hieän roõ reät vaø mang tính Tröù vaø Traàn Cao Vaân hoï ñaõ ñoàng thuaän<br /> ñaëc bieät nhaát trong cuoäc khôûi nghóa ôû Phuù uûng hoä hai oâng.<br /> Yeân naêm 1900, haøng nghìn ngöôøi töø moïi Maët khaùc, vieäc trieån khai caùc chính<br /> taàng lôùp xaõ hoäi khaùc nhau tham gia, töø saùch cai trò cuûa thöïc daân Phaùp ñaõ ñuïng<br /> nhöõng ngöôøi daân ngheøo ñeán caùc haøng quan chaïm ñeán quyeàn lôïi vaø ñòa vò cuûa moät soá<br /> laïi ôû hai huyeän Ñoàng Xuaân, Sôn Hoaø, töø tín ñieàn chuû hai huyeän Ñoàng Xuaân vaø Sôn Hoaø<br /> <br /> 55<br /> Journal of Thu Dau Mot university, No1(8) – 2013<br /> <br /> <br /> (Phuù Yeân). Thöïc daân Phaùp khoâng maën maø Chaùnh Minh cuûa oâng; chöõ Trai coù theå töø<br /> vôùi nhöõng taàng lôùp xaõ hoäi ôû ñaây neân sinh chöõ Tröù ñoïc traïi ra. Cuïm töø naøy vöøa bieåu loä<br /> ra moät söï phaûn khaùng ‚ngaám ngaàm‛ trong yù nghóa hai oâng Voõ Tröù vaø Traàn Cao Vaân<br /> tö töôûng cuûa moät soá ngöôøi coù ñòa vò trong ñöùng ñaàu, vöøa ñeå traùnh truy luøng cuûa thöïc<br /> hai huyeän naøy [2]. Theâm vaøo ñoù, vaøo caùc daân Phaùp khi cuoäc khôûi nghóa noå ra.<br /> naêm 1898, 1899 ôû Phuù Yeân xaûy ra nhieàu Giaû thieát thöù hai cuïm töø ‚Minh Trai<br /> thieân tai gaây maát muøa, daân Phuù Yeân khoâng chuû teå‛ duøng ñeå chæ Voõ Tröù vôùi hieäu Minh<br /> ñuû tieàn ñeå ñoùng thueá cho chính phuû Phaùp. Trai ñöùng ñaàu trong cuoäc khôûi nghóa naêm<br /> Giöõa luùc khoù khaên aáy laïi gaëp nhöõng caâu thô 1900. Neáu goäp taát caû caùc nghóa cuûa cuïm töø<br /> reâu rao veà toäi aùc cuûa Phaùp neân ñaõ kích ‚Minh Trai chuû teå‛ thì coù nghóa moät vò vua<br /> ñoäng ñöôïc tinh thaàn choáng Phaùp ôû caùc taàng vôùi ñöùc tính nhaø Phaät. Neân cuïm töø naøy vöøa<br /> lôùp nhaân daân Phuù Yeân, nhöõng vaàn thô bieåu loä danh hieäu cuûa Voõ Tröù ñöùng ñaàu cuoäc<br /> tuyeân truyeàn cuûa Voõ Tröù maø nhaân daân Phuù khôûi nghóa, vöøa noùi leân moät vò vua coù ñöùc<br /> Yeân nhôù maõi vaø coù tính chaát ñaëc bieät: tính nhaø Phaät. Giaû thieát naøy döïa vaøo buoåi<br /> Keå töø Tuaát Hôïi nhò nieân leã teá côø ngaøy 14-5-1900, moïi ngöôøi ñeàu toân<br /> Nhaø khoâng ai ôû ruoäng ñieàn boû hoang Voõ Tröù laø Minh Trai chuû teå, Traàn Cao Vaân<br /> Leân röøng thì sôï hoå lang laø Quaân sö, Nguyeãn Khoeû laøm ñaïi töôùng,<br /> Xuoáng soâng sôï caù, veà laøng sôï ma Huyønh Cuï laøm Phoù töôùng vaø coøn nhöõng<br /> Möôøi phaàn cheát baûy coøn ba ngöôøi khaùc tuyø khaû naêng maø phaân coâng caùc<br /> Cheát hai coøn moät môùi ra thaùi bình chöùc vuï khaùc nhau [8 : 508] vaø veà sau Ñaëng<br /> Giöõa ñöôøng sinh töû töû sinh Quyù Dòch cuõng cheùp Minh Trai chuû teå Voõ<br /> Ñöùng leân ñaùnh Phaùp cöùu mình cöùu daân Tröù [3:138].<br /> Voõ Tröù coøn ñöa ra nhöõng caâu saám<br /> Nhö vaäy, giaû thuyeát thöù hai phuø hôïp<br /> mang tính chaát tieân ñoaùn veà thôøi cuoäc ñeå<br /> hôn vaø theå hieän phaàn naøo yù töôûng cuûa Voõ<br /> loâi keùo nhieàu ngöôøi daân tham gia. Caâu saám<br /> Tröù vaø Traàn Cao Vaân trong cuoäc khôûi nghóa<br /> coù tính chaát aûnh höôûng nhaát ñoái vôùi caùc<br /> naêm 1900. Moâ hình nhaø nöôùc maø Voõ Tröù<br /> taàng lôùp nhaân daân Phuù Yeân laø: ‚Khi naøo<br /> vaø Traàn Cao Vaân höôùng ñeán laø neàn quaân<br /> thaùnh ñeán Hoøn Vaøng, daân ta môùi ñöôïc<br /> chuû vôùi moät vò vua ñöùng ñaàu coù ñöùc tính<br /> hoaøn toaøn töï do” [2].<br /> nhaø Phaät. Ñieàu naøy theå hieän roõ trong lôøi<br /> 4. Moâ hình nhaø nöôùc trong ngoïn côø khôûi chaát vaán giöõa coâng söù Blanville vaø Voõ Tröù:<br /> nghóa cuûa Voõ Tröù vaø Traàn Cao Vaân ‚Hoûi veà muïc ñích cuoäc höng binh, Voõ Tröù<br /> Ñaàu tieân giaûi thích boán chöõ ‚Minh Trai khaúng khaùi ñaùp raèng ñeå laät ñoå cheá ñoä hieän<br /> chuû teå‛. Theo chuùng toâi, thöù nhaát cuïm töø: taïi, thay trieàu vua ñöông kim baèng moät<br /> “Minh Trai chuû teå” duøng ñeå chæ cuï Traàn trieàu khaùc maø nhaø vua laø moät thaùnh quaân<br /> Cao Vaân vaø Voõ Tröù laø hai ngöôøi ñöùng ñaàu ñuû Bi, Trí, Duõng cuûa ñaïo Phaät‛[2]. Moâ hình<br /> trong cuoäc khôûi nghóa choáng Phaùp naêm ‘‘nhaø nöôùc’’ maø Voõ Tröù vaø Traàn Cao Vaân<br /> 1900. Giaû thieát naøy caên cöù vaøo bieät hieäu höôùng ñeán laø moät neàn quaân chuû nhaø Phaät,<br /> cuûa Traàn Cao Vaân vaø Voõ Tröù, chöõ Minh ôû vò vua coù ba ñöùc tính “bi, trí, duõng” gaàn guõi<br /> ñaây chæ Traàn Cao Vaân xuaát phaùt töø hieäu vôùi nhaân daân hôn.<br /> <br /> 56<br />  Tạp chí Đại học Thủ Dầu Một, số 1(8) - 2013<br /> <br /> <br /> 5. Cuoäc khôûi nghóa Voõ Tröù vaø Traàn Lieân, chöa coù taùc phaåm naøo noùi veà thaân<br /> Cao Vaân trong moái lieân heä vôùi caùc phaän cuûa thaày chuøa Ñaù Baïc, vôùi nguoàn tö<br /> phong traøo choáng Phaùp mang maøu saéc lieäu ít oûi veà thaân theá cuõng nhö vieäc hoïc ñaïo<br /> toân giaùo ôû Vieät Nam töø thaày Xaø Bang ôû Ninh Thuaän, neân vieäc xaùc<br /> Vaøo nhöõng naêm cuoái theá kæ XIX caùc ñònh vò thaày chuøa Ñaù Baïc coù quan heä tröïc<br /> phong traøo khaùng Phaùp mang maøu saéc toân tieáp hoaëc giaùn tieáp vôùi caùc phong traøo khaùng<br /> giaùo ñaõ xuaát hieän raûi raùc ôû 3 mieàn Baéc, Phaùp ôû Nam Boä quaû thaät laø vaán ñeà khoù vaø<br /> Trung, Nam, maëc duø coù nhieàu hieän bieåu caàn tieáp tuïc nghieân cöùu.<br /> hieän khaùc nhau, coù chung ñaëc ñieåm laø möôïn * *<br /> moät toân giaùo vôùi caùc phuø pheùp, ma thuaät ñeå *<br /> loâi keùo nhaân daân tham gia. Moät caâu hoûi ñaët Cuoäc khôûi nghóa Voõ Tröù vaø Traàn Cao<br /> ra lieäu coù söï lieân heä naøo giöõa caùc phong Vaân mang tính lieân vuøng, tieáp noái sau<br /> traøo naøy hay chæ laø söï gaëp gôõ ngaãu nhieân phong traøo Caàn Vöông ôû caùc tænh Nam<br /> cuûa thôøi kì khuûng hoaûng veà ñöôøng loái cöùu Trung Boä vaøo nhöõng naêm cuoái theá kæ XIX.<br /> nöôùc vaøo cuoái theá kæ XIX. Ñieàu naøy chuùng Cuoäc khôûi nghóa mang tính ñaëc bieät, theå<br /> toâi cuõng höôùng ñeán phong traøo Voõ Tröù vaø hieän söï dung hôïp nhieàu yeáu toá nhö daân<br /> Traàn Cao Vaân ôû Bình Ñònh, Phuù Yeân, lieäu toäc, toân giaùo, tín ngöôõng daân gian vaø loâi<br /> coù söï phoå bieán chung veà ñöôøng loái khaùng keùo moät soá löôïng lôùn caùc taàng lôùp xaõ hoäi ôû<br /> Phaùp mang maøu saéc toân giaùo vaø söï gaëp gôõ hai tænh Bình Ñònh, Phuù Yeân tham gia.<br /> giöõa phong traøo cuûa Voõ Tröù vaø Traàn Cao Cuoäc khôûi nghóa cuõng cho thaáy taøi naêng<br /> Vaân vôùi caùc phong traøo khaùng Phaùp mang cuûa Voõ Tröù vaø Traàn Cao Vaân trong vieäc<br /> maøu saéc toân giaùo ôû Vieät Nam. Theo chuùng taäp hôïp löïc löôïng, hai oâng am hieåu töôøng<br /> toâi chi tieát ñaùng chuù yù nhaát laø luùc Voõ Tröù taän veà ñaëc ñieåm vaên hoùa ôû moãi vuøng mieàn<br /> ñeán vôùi thaày chuøa Ñaù Baïc vaøo naêm 1894, hai tænh Bình Ñònh, Phuù Yeân vaø qua ñoù<br /> oâng ñaõ keá thöøa toaøn boä yù töôûng cöùu nöôùc laøm toaùt leân nhöõng neùt sinh hoaït vaên hoùa,<br /> theo ñöôøng loái Phaät giaùo cuûa vò sö taêng naøy. tính caùch con ngöôøi vaø boái caûnh lòch söû ôû<br /> Cho ñeán nay ngoaøi cuoán Nöôùc non Bình hai tænh Bình Ñònh, Phuù Yeân vaøo nhöõng<br /> Ñònh cuûa Quaùch Taán vaø sau naøy taùc phaåm naêm cuoái theá kæ XIX.<br /> Bình Ñònh ñaát voõ trôøi vaên cuûa Ñinh Vaên<br /> *<br /> NATION AND RELIGION FUSION IN VO TRU AND TRAN CAO VAN UPRISING<br /> Ngo Minh Sang<br /> Thu Dau Mot University<br /> ABSTRACT<br /> Vo Tru and Tran Cao Van uprising contains the fusion of many religions- 3 religions<br /> (Buddhism, Confucianism, Taoism), Christain, Vietnamese folk beliefs (in Binh Dinh and<br /> Phu Yen provinces) and nations – attracting a large number of ethnic people such as Baân,<br /> Chaêm, Ede in Dong Xuan District, Son Hoa District (Phu Yen Province), Van Can District,<br /> Binh Khe District (Binh Dinh Province) to participate in. The uprising demonstrated the<br /> talent of Vo Tru and Tran Cao Van in gathering people, understanding thoroughly the<br /> <br /> 57<br /> Journal of Thu Dau Mot university, No1(8) – 2013<br /> <br /> <br /> region cultural characteristics of Binh Dinh and Phu Yen provinces, which showed the<br /> beauty of culture, personalities of Binh Dinh and Phu Yen people in the late 19th century.<br /> <br /> TAØI LIEÄU THAM KHAÛO<br /> [1]. Buøi Vaên Lang (1941), Danh nhaân Bình Ñònh, Qui Nhôn.<br /> [2]. Celeron de Blainville, Rapport politique Soâng Caâu, le 29 Juilet 1900, L’ Administrteur<br /> Reùsiden de France au Phu Yen aø monsieur le Reùsident supeùrieur en Annam aø Hueá.<br /> [3]. Ñaëng Quyù Dòch (1971), Nhaân vaät Bình Ñònh, Bình Ñònh.<br /> [4]. Ñaøo Duy Anh (1998), Vieät Nam vaên hoùa söû cöông, NXB Ñoàng Thaùp.<br /> [5]. Ñaøo Nhaät Kim (2011), Phong traøo Caàn vöông ôû Phuù Yeân (1887 – 1892), luaän aùn tieán só<br /> lòch söû, Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm TP. Hoà Chí Minh.<br /> [6]. Ñinh Vaên Lieân (2008), Bình Ñònh ñaát voõ trôøi vaên, NXB Treû.<br /> [7]. Döông Kinh Quoác (2006), Vieät Nam nhöõng söï kieän lòch söû (1858 – 1918), NXB Giaùo<br /> duïc.<br /> [8]. Huyønh Vaên Toøng (1973), Lòch söû baùo chí Vieät Nam: töø khôûi thuûy ñeán naêm 1930, NXB<br /> Trí Ñaêng.<br /> [9]. Nguyeãn Ñình Chuùc, Hueä Nguyeãn (1999), Löôïc söû Phaät giaùo vaø caùc chuøa Phuù Yeân, NXB<br /> Thuaän Hoaù.<br /> [10]. Nguyeãn Ñình Tö (1985), Non nöôùc Phuù Yeân, NXB Tieàn Giang.<br /> [11]. Nguyeãn Phu, Nguyeãn Thieàu (2001), Nhaân vaät Bình Ñònh, NXB Treû.<br /> [12]. Quaùch Taán (2001), Voõ nhaân Bình Ñònh, NXB Treû.<br /> [13]. Traàn Ñình Thaân (2001), Voõ Tröù vaø cuoäc khôûi nghóa ôû Phuù Yeân, Taïp chí Xöa & Nay, soá<br /> 100, thaùng 9, tr.17-19.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 58<br />