Giáo dục nhân cách con người Việt Nam nhìn từ góc độ văn hóa

Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Phạm Đỗ Nhật Tiến<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> GIÁO DỤC NHÂN CÁCH CON NGƯỜI VIỆT NAM<br /> NHÌN TỪ GÓC ĐỘ VĂN HÓA1<br /> PHẠM ĐỖ NHẬT TIẾN*<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Phân tích hiện trạng giáo dục nhân cách con người Việt Nam, bài viết chỉ ra rằng<br /> giữa nhân cách mong muốn và nhân cách hiện tại của con người Việt Nam có một khoảng<br /> cách đáng lo ngại. Nguyên nhân là do những phát biểu của chúng ta về nhân cách con<br /> người Việt Nam mong muốn thường quá cao xa, lí tưởng, trong khi đó giáo dục nhân cách<br /> đang đối diện một hiện tượng nghiêm trọng, đó là sự phân rã văn hóa; trong đó, ba môi<br /> trường văn hóa gia đình, nhà trường và xã hội, không những không có sự liên kết, hỗ trợ,<br /> bổ sung cho nhau mà còn có biểu hiện trái chiều, lệch pha, xung đột trong các định hướng<br /> về giá trị.<br /> Từ khóa: nhân cách, con người Việt Nam, văn hóa, giáo dục.<br /> ABSTRACT<br /> Personality education of Vietnamese people from a cultural view<br /> By analyzing the current status of personality education in Vietnam, it is shown in<br /> this article that there is a worrying gap between the desired personality and the actual<br /> personality of Vietnemese people. The reason is that our statements about the desired<br /> personality of Vietnamese people are usually too high and ideal, whereas personality<br /> education is facing a serious phenomenon. It is the cultural fragmentation, in which the<br /> three cultural environments, namely family culture, school culture and society culture, not<br /> only do not connect, support, and complement each other, but also reveal differences,<br /> deviations, even conflicts in the value orientation.<br /> Keywords: personality, Vietnamese people, culture, education.<br /> <br /> 1. Mở đầu Về thực chất, đó là quá trình xã hội hóa<br /> Sứ mệnh của giáo dục, xuyên suốt cá nhân, tiếp thụ các giá trị văn hóa của<br /> mọi thời đại và mọi quốc gia, là hình gia đình, cộng đồng, xã hội và tăng dần<br /> thành và phát triển nhân cách. Theo Bách (hay ngược lại) mức phù hợp giữa thang<br /> khoa toàn thư Việt Nam thì nhân cách là giá trị, thước đo giá trị, định hướng giá trị<br /> “bộ mặt tâm lí, tổ hợp thái độ riêng, của bản thân và cộng đồng, xã hội”.<br /> thuộc tính riêng biểu hiện bản sắc và giá Trong bài viết này, nhân cách được<br /> trị xã hội của cá nhân với tư cách là chủ hiểu là mức độ phù hợp của thang giá trị<br /> thể của hoạt động, giao tiếp. Người ta và định hướng giá trị của cá nhân với<br /> sinh ra là người, nhưng nhân cách chỉ thang giá trị và định hướng giá trị của<br /> hình thành trong hoạt động và giao tiếp. cộng đồng và xã hội. Thang giá trị và<br /> <br /> <br /> *<br /> TSKH, Học viện Quản lí giáo dục<br /> <br /> <br /> 13<br /> Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Số 59 năm 2014<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> định hướng giá trị của cá nhân được hình Định hướng giá trị trong nhân cách<br /> thành từ giáo dục có chủ đích của gia nêu trên có thể tìm thấy trong nhiều tài<br /> đình, nhà trường và xã hội. Còn thang giá liệu. Chẳng hạn, trong NQTW5 (Khóa<br /> trị và định hướng giá trị của cộng đồng VIII) về xây dựng và phát triển nền văn<br /> và xã hội lại chịu sự chi phối mạnh mẽ hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc<br /> của hình thái kinh tế - xã hội. dân tộc, khi quy định về nhiệm vụ xây<br /> Trong một xã hội đang chuyển đổi dựng con người Việt Nam trong giai<br /> mạnh mẽ như xã hội Việt Nam, từ kinh tế đoạn cách mạng mới, đã nêu ra các định<br /> kế hoạch hóa tập trung sang kinh tế thị hướng giá trị như sau:<br /> trường định hướng xã hội chủ nghĩa - Có tinh thần yêu nước, tự cường dân<br /> (XHCN), từ sản xuất nông nghiệp sang tộc, phấn đấu vì độc lập dân tộc và chủ<br /> sản xuất công nghiệp, từ xã hội truyền nghĩa xã hội, có chí vươn lên đưa đất<br /> thống và khép kín sang xã hội hiện đại và nước thoát khỏi nghèo nàn lạc hậu, đoàn<br /> hội nhập, điều tất yếu là có sự biến động kết với nhân dân thế giới trong sự nghiệp<br /> tương ứng của thang giá trị và định đấu tranh vì hòa bình, độc lập dân tộc,<br /> hướng giá trị với những đảo lộn không dân chủ và tiến bộ xã hội.<br /> tránh khỏi. Điều đó đã và đang diễn ra - Có ý thức tập thể, đoàn kết, phấn<br /> với những biểu hiện cả tiêu cực lẫn tích đấu vì lợi ích chung.<br /> cực mà mỗi người đều có thể nhận thấy - Có lối sống lành mạnh, nếp sống<br /> trong đời sống xã hội nói chung, hoạt văn minh, cần kiệm, trung thực, nhân<br /> động giáo dục nói riêng. nghĩa, tôn trọng kỉ cương phép nước, quy<br /> Vì thế cũng có những biến động ước của cộng đồng; có ý thức bảo vệ và<br /> quan trọng về nhân cách. Giữa nhân cách cải thiện môi trường sinh thái.<br /> mong muốn và nhân cách thực tế đang có - Lao động chăm chỉ với lương tâm<br /> một khoảng cách đáng lo ngại. Bài viết nghề nghiệp, có kĩ thuật, sáng tạo, năng<br /> này muốn làm rõ phần nào khoảng cách suất cao vì lợi ích của bản thân, gia đình,<br /> này và tìm lời giải cho bài toán giáo dục tập thể và xã hội.<br /> nhân cách con người Việt Nam từ góc độ - Thường xuyên học tập, nâng cao<br /> văn hóa. hiểu biết, trình độ chuyên môn, trình độ<br /> 2. Nhân cách con người Việt Nam thẩm mĩ và thể lực.<br /> Về vấn đề này, Nghị quyết (NQ) Trong lĩnh vực giáo dục, đề tài<br /> Đại hội Đảng lần thứ XI đã yêu cầu “Chú khoa học công nghệ (KHCN) cấp Bộ<br /> trọng xây dựng nhân cách con người Việt “Định hướng phát triển giáo dục Việt<br /> Nam về lí tưởng, trí tuệ, đạo đức, lối Nam trong quá trình hội nhập quốc tế” do<br /> sống, thể chất, lòng tự tôn dân tộc, trách Vũ Trọng Rỹ [4] làm chủ nhiệm, cũng đã<br /> nhiệm xã hội, ý thức chấp hành pháp luật, đề xuất mô hình nhân cách con người<br /> nhất là trong thế hệ trẻ” [1, tr.126]. Đó là Việt Nam thời kì CNH, HĐH và hội nhập<br /> những giá trị cốt lõi tạo nên nhân cách quốc tế, với những định hướng giá trị như<br /> con người Việt Nam. sau:<br /> <br /> <br /> 14<br /> Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Phạm Đỗ Nhật Tiến<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Con người có lí tưởng độc lập dân và sự phát triển kinh tế – xã hội của đất<br /> tộc và chủ nghĩa xã hội, có đạo đức trong nước, xu thế vận động chung của hệ<br /> sáng, giữ gìn và phát huy các giá trị văn thống giá trị là tích cực: các giá trị cốt lõi<br /> hóa của dân tộc, có năng lực tiếp thu tinh được bảo tồn, củng cố và đóng vai trò<br /> hoa văn hóa nhân loại; có ý chí kiên hạt nhân trong việc tiếp nhận, hấp thụ,<br /> cường, có hoài bão lớn lao phát huy tiềm chuyển hóa các giá trị mới. Bên cạnh đó,<br /> năng của dân tộc và con người Việt Nam, do tác động của kinh tế thị trường và hội<br /> có ý thức cộng đồng và phát huy tính tích nhập quốc tế, trong định hướng giá trị<br /> cực của cá nhân, có tư duy sáng tạo và óc nhân cách, có xu hướng coi nhẹ mặt<br /> thực nghiệm; có tính tổ chức và kỉ luật, phẩm chất chính trị, xã hội, lối sống đạo<br /> tinh thần trách nhiệm cao và trung thực; đức, trách nhiệm công dân, tinh thần hợp<br /> có lòng nhân ái, tôn trọng và hợp tác tác.<br /> được với người khác; có sức khỏe, có khả Đề tài KHCN nêu trên của Vũ<br /> năng tự hoàn thiện không ngừng, năng Trọng Rỹ nhận định: ‘Biến đổi rõ nét<br /> động và thích ứng; có tinh thần pháp luật nhất trong hệ giá trị và định hướng giá trị<br /> và ý thức công dân, ý thức bảo vệ môi hiện nay của xã hội ta thể hiện trong các<br /> sinh; biết yêu cái đẹp. “giá trị quá độ” từ: “con người xã hội”<br /> Hiển nhiên là các phát biểu về định sang “con người cá nhân”, từ “con người<br /> hướng giá trị nêu trên hướng tới một mô tập thể” sang “con người cá thể”, “con<br /> hình nhân cách mong muốn, có tính lí người đoàn thể” sang “con người gia<br /> tưởng. Các phát biểu đó mang đặc trưng đình”, “con người phục vụ” sang “con<br /> chung của rất nhiều phát biểu về văn hóa, người tồn tại”, từ tồn tại bất ổn sang tồn<br /> giáo dục hiện nay của chúng ta. Đó là sự tại an sinh’.<br /> khuôn sáo về chính trị, kín kẽ về lập Như thế, có thể nói nhân cách con<br /> trường, lấy sự an toàn là chính mà không người Việt Nam hiện nay là một nhân<br /> cần biết đến hiện trạng nhân cách con cách quá độ, trong đó mặt tích cực là có<br /> người Việt Nam thực tế ra sao, và vì vậy sự bảo tồn của các giá trị cốt lõi, mặt tiêu<br /> ít có giá trị hiện thực. cực là hiện tượng đảo lộn giá trị, trong đó<br /> Hiện nay, nếu trong hàng ngũ những giá trị về đạo đức, lối sống, cống<br /> những người điều hành đất nước, vốn hiến, phục vụ bị coi nhẹ; những giá trị<br /> được coi là gương mẫu về nhân cách, có kinh tế, quan hệ, tiền tệ, cá nhân, danh<br /> một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng vọng, hưởng thụ lên ngôi. Sự thao túng<br /> viên suy thoái về tư tưởng, thoái hóa về của các giá trị này dẫn tới hiện tượng bóp<br /> phẩm chất đạo đức thì có thể nói nhân méo nhân cách mà chưa có một nghiên<br /> cách con người Việt Nam hiện đã đến cứu khoa học nào làm rõ, nhưng với nhận<br /> ngưỡng báo động. thức và trải nghiệm, mỗi người chúng ta<br /> Trong các nghiên cứu xã hội học đều cảm thấy bức xúc.<br /> hiện nay, dường như có một nhận định Cùng với hiện tượng bóp méo nhân<br /> chung là với điều kiện chính trị ổn định cách nói trên, còn phải kể đến hiện tượng<br /> <br /> <br /> 15<br /> Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Số 59 năm 2014<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> “người Việt xấu xí” mà dư luận cũng như phương pháp dạy và học, xây dựng chuẩn<br /> nhiều nhà nghiên cứu đã yêu cầu một thái trường học, chuẩn nghề nghiệp giáo viên,<br /> độ dũng cảm và trung thực trong phân nhưng việc nâng cao chất lượng giáo dục<br /> tích, mổ xẻ. theo hướng này vẫn dừng lại ở cách tiếp<br /> Như thế, giữa nhân cách con người cận “đơn yếu tố” (single-factor<br /> Việt Nam thực tế hiện nay với nhân cách approach) theo cách gọi của các nghiên<br /> mong muốn trong các văn bản, như cứu khoa học giáo dục hiện nay. Cách<br /> NQTW5 (Khóa VIII), là một khoảng tiếp cận đơn yếu tố này có thể góp phần<br /> cách xa, rất xa. Hiện chưa có một nghiên nâng cao chất lượng giáo dục trên một<br /> cứu nào làm rõ khoảng cách này, nhưng phương diện nào đó nhưng lại thường bị<br /> có thể nói, con đường để đi tới mô hình hóa giải bởi tác động của các yếu tố khác.<br /> nhân cách mong muốn cũng sẽ dài như Chẳng hạn việc đổi mới nội dung và<br /> con đường mà đất nước sẽ phải trải qua phương pháp trong chương trình giáo dục<br /> để đi tới chủ nghĩa xã hội. phổ thông có thể đem đến một số lợi ích,<br /> 3. Giáo dục nhân cách và vai trò nhưng sự yếu kém của đội ngũ giáo viên<br /> nền tảng của văn hóa lại làm tiêu tan các lợi ích này. Vì thế,<br /> Có nhiều yếu tố tác động đến sự trong khoảng 20 năm nay có một xu thế<br /> hình thành và phát triển nhân cách nhưng chung trên thế giới trong việc nâng cao<br /> giáo dục đóng vai trò chủ đạo. Một nền chất lượng giáo dục là chuyển từ cách<br /> giáo dục thành công là một nền giáo dục tiếp cận đơn yếu tố, sang cách tiếp cận<br /> sản sinh ra những con người có nhân tổng thể, với những tên gọi khác nhau<br /> cách mà xã hội mong muốn. Tuy nhiên, như xây dựng trường học thân thiện của<br /> làm thế nào để giáo dục thành công như UNICEF, xây dựng văn hóa nhà trường<br /> vậy lại là một câu hỏi chưa có đáp án của Mĩ, xây dựng môi trường giáo dục<br /> chung để các quốc gia noi theo. Theo một của OECD. Thực chất của cách tiếp cận<br /> nghiên cứu mới đây thì giáo dục về cơ tổng thể này là tiếp cận văn hóa trong<br /> bản vẫn là một cái hộp đen, trong đó cơ việc nâng cao chất lượng giáo dục, mà<br /> chế chuyển hóa các yếu tố đầu vào thành mục tiêu tột cùng là xây dựng và hoàn<br /> các kết quả mong muốn ở đầu ra là không thiện nhân cách người học.<br /> xác định được. Có điều, nếu đem so sánh Đối với nước ta, đây là một vấn đề<br /> tác động của đồng tiền và văn hóa, thì mới. Văn hóa nhà trường chưa được quan<br /> văn hóa đóng vai trò quan trọng hơn tâm xây dựng. Còn văn hóa gia đình và<br /> đồng tiền trong việc cải thiện kết quả đầu văn hóa xã hội đang có những đảo lộn<br /> ra mong muốn của giáo dục. [2] đáng lo ngại về giá trị. Giữa ba môi<br /> Phát hiện nêu trên gắn liền với một trường văn hóa này không những thiếu sự<br /> xu thế hiện nay trong việc tìm giải pháp kết nối, phối hợp, thậm chí còn có biểu<br /> nâng cao chất lượng giáo dục. Dù đã có hiện trái chiều, lệch pha, xung đột về giá<br /> nhiều đổi mới trong giáo dục, như đổi trị. Dưới đây, chúng tôi sẽ làm rõ vấn đề<br /> mới chương trình giáo dục, đổi mới này.<br /> <br /> <br /> 16<br /> Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Phạm Đỗ Nhật Tiến<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br />  Văn hóa học đường lan rộng trong các trường học ở Việt<br /> Trong một thời gian dài khái niệm Nam. Điều đó giải thích vì sao có những<br /> văn hóa học đường ít được quan tâm, hiện tượng bất thường về nhân cách như<br /> nhưng trong khoảng 20 năm nay nó trở đổi tình lấy điểm, bạo lực học đường,<br /> thành một khái niệm được coi là quan thậm chí cả sự chạm đáy về mất nhân<br /> trọng nhất và cũng phức tạp nhất trong cách là trò đánh thầy hoặc thuê người<br /> giáo dục. Có rất nhiều định nghĩa khác đánh thầy.<br /> nhau về khái niệm này. Tuy nhiên, các Trên một phương diện khác, nếu<br /> định nghĩa đều xoay quanh một nội dung các chuẩn mực, giá trị có được đặt ra thì<br /> cốt lõi, theo đó văn hóa học đường có thể thường là các chuẩn mực, giá trị quá cao<br /> hiểu là hệ các chuẩn mực, giá trị, tạo nên xa, lí tưởng, tương xứng với mục tiêu cơ<br /> đời sống nhà trường. bản của giáo dục đã được phát biểu trong<br /> Văn hóa học đường nảy sinh từ NQTW2 (Khóa VIII) là: Xây dựng<br /> những hoạt động, thái độ và quan hệ ứng những con người và thế hệ thiết tha gắn<br /> xử có ý thức và không có ý thức trong bó với lí tưởng độc lập dân tộc và<br /> quản lí, giảng dạy và học tập của nhà CNXH, có đạo đức trong sáng, có ý chí<br /> trường. Các cán bộ quản lí, giáo viên, học kiên cường xây dựng và bảo vệ Tổ quốc,<br /> sinh, phụ huynh đều đóng góp vào văn CNH, HĐH đất nước; giữ gìn và phát<br /> hóa học đường theo cả hai phía tích cực huy các giá trị văn hóa của dân tộc, có<br /> và tiêu cực. Nếu các chuẩn mực, giá trị năng lực tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân<br /> tạo nên văn hóa nhà trường không được loại; phát huy tiềm năng của dân tộc và<br /> làm rõ, xây dựng và phát triển một cách con người Việt Nam, có ý thức cộng<br /> có ý thức thì mặt tiêu cực sẽ có chiều đồng và phát huy tính tích cực của cá<br /> hướng lấn át mặt tích cực, mà kết quả nhân, làm chủ tri thức khoa học và công<br /> cuối cùng là chất lượng dạy và học không nghệ hiện đại, có tư duy sáng tạo, có kĩ<br /> đảm bảo, nhân cách người học có vấn đề. năng thực hành giỏi, có tác phong công<br /> Ở nước ta, mặc dù trong mấy năm nghiệp, có tính tổ chức và kỉ luật; có sức<br /> gần đây việc triển khai cuộc vận động khỏe, là những người thừa kế xây dựng<br /> “xây dựng trường học thân thiện, học CNXH vừa “hồng” vừa “chuyên” như lời<br /> sinh tích cực” có thể coi là một tiếp cận căn dặn của Bác Hồ.<br /> đến việc xây dựng văn hóa học đường, Nếu so sánh với các chuẩn mực, giá<br /> nhưng việc tổ chức thực hiện về cơ bản trị trong văn hóa học đường các nước có<br /> vẫn dừng lại ở một hoạt động mang tính nền giáo dục tiên tiến, trong đó sự phát<br /> phong trào. Trên thực tế, việc xây dựng biểu về mục tiêu giáo dục thường mang<br /> một cách có ý thức các chuẩn mực, giá trị tính cụ thể và thiết thực nhằm hướng tới<br /> tạo nên văn hóa nhà trường còn mang người học thành công, người lao động tự<br /> tính hình thức, chưa được thực sự coi tin và người công dân có trách nhiệm thì<br /> trọng và vì vậy các văn hóa tiêu cực rõ ràng chúng ta đang hướng tới một thứ<br /> (negative cultures) đang có chiều hướng “văn hóa lãnh tụ” trong nhà trường, mà<br /> <br /> <br /> 17<br /> Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Số 59 năm 2014<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> sự vận động trong thực tế thường dẫn đến đứa trẻ. Thiếu văn hóa gia đình, đứa trẻ<br /> văn hóa thành tích, thậm chí là văn hóa sẽ rơi vào trạng thái mà các nhà xã hội<br /> cơ hội, văn hóa dối trá. học gọi là entropy, tức là trạng thái trong<br /> Những văn hóa tiêu cực nêu trên đó đứa trẻ mất đi những liên kết tình cảm<br /> đang tác động xấu tới nhân cách người với gia đình và cộng đồng. [3]<br /> học. Vì vậy, rất cần một nghiên cứu thấu Ở nước ta, văn hóa gia đình đang có<br /> đáo về văn hóa học đường hiện nay để có những đảo lộn quan trọng về giá trị.<br /> giải pháp xây dựng văn hóa học đường, Trước hết gia đình truyền thống theo mô<br /> với tư cách là nền tảng tạo ra những yếu hình tam, tứ đại đồng đường đang được<br /> tố cốt lõi, tích cực và lành mạnh tác động thay thế dần bởi mô hình gia đình hạt<br /> tới sự hình thành và phát triển nhân cách nhân, không chỉ ở thành thị mà còn ở<br /> người học. nông thôn. Điều đó kéo theo sự mất đi<br />  Văn hóa gia đình các giá trị truyền thống, tăng trạng thái<br /> Cũng có thể hiểu văn hóa gia đình entropy mà biểu hiện cụ thể là những<br /> là hệ các chuẩn mực, giá trị, tạo nên đời xung đột gia đình vì lợi ích kinh tế,<br /> sống gia đình. Hiểu như thế thì hiển những vụ ngoại tình và li hôn bất kể hậu<br /> nhiên văn hóa gia đình có tác động quan quả đến con cái, những hành vi không<br /> trọng đến định hướng giá trị của đứa trẻ, kiểm soát của đứa trẻ trong yêu đương,<br /> tức là nhân cách của nó. “Bất kể sự di sinh hoạt tình dục, chơi bời, giải trí…<br /> truyền sinh học từ cha mẹ và tổ tiên là Cùng với sự mất đi các giá trị<br /> như thế nào, đứa trẻ còn tiếp nhận từ họ truyền thống là sự gia tăng các giá trị<br /> một di sản các thái độ, tình cảm và giá trị, mới, cả tích cực và tiêu cực, dưới tác<br /> có thể gọi là truyền thống gia đình hoặc động của kinh tế thị trường và hội nhập<br /> văn hóa gia đình”2. quốc tế. Cùng với các giá trị tự do, dân<br /> Như thế văn hóa gia đình gắn liền chủ, bình đẳng, công bằng đang chập<br /> với truyền thống gia đình, tức là các giá chững bước chân vào văn hóa gia đình là<br /> trị, niềm tin, quan hệ đối xử, gia phong, những giá trị quan hệ, tiền tệ, bằng cấp,<br /> tục lệ đã hình thành một cách bền vững cạnh tranh đang chi phối rất mạnh tâm tư,<br /> và truyền từ đời này sang đời khác trong tình cảm, hành vi của các bậc phụ huynh,<br /> gia đình. Từ xưa đến nay, ở bất kì xã hội những người vốn là tấm gương gần gũi<br /> nào, các gia đình đều tạo dựng truyền để đứa trẻ noi theo.<br /> thống và tự hào về truyền thống của mình Có thể nói văn hóa gia đình ở nước<br /> với tư cách là một công cụ hữu hiệu để ta hiện nay cũng là một văn hóa quá độ,<br /> khắc sâu vào tâm khảm đứa trẻ những giá trong đó những giá trị truyền thống đang<br /> trị xã hội. Các nghiên cứu xã hội học chỉ phai nhạt, các giá trị mới tích cực chưa<br /> ra rằng ngay trong bối cảnh hiện đại, việc thực sự hình thành, các giá trị mới tiêu<br /> duy trì và phát triển văn hóa gia đình vẫn cực lại đang lấn át. Điều đó tạo thành một<br /> tiếp tục đóng vai trò quan trọng trong môi trường văn hóa, không chỉ ảnh<br /> việc hình thành và phát triển nhân cách hưởng xấu đến sự phát triển nhân cách<br /> <br /> <br /> 18<br /> Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Phạm Đỗ Nhật Tiến<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> bình thường của đứa trẻ, mà còn tạo nên sự. Các cộng đồng dân cư, cũng như các<br /> những xung đột về giá trị khi đứa trẻ thấy tổ chức/đơn vị đều có văn hóa riêng,<br /> những giá trị mà bố mẹ nó đang theo được hình thành một cách có ý thức và<br /> đuổi khác xa với những giá trị được học không có ý thức từ cách tổ chức và hoạt<br /> trong nhà trường. động của các thành viên thuộc cộng đồng<br /> Hiện nay, trong Chiến lược phát đó, tổ chức/đơn vị đó.<br /> triển gia đình Việt Nam đến năm 2020, Như thế văn hóa xã hội là bức tranh<br /> tầm nhìn 2030 đã nêu quan điểm: “Gia đa dạng, phong phú và sinh động, trong<br /> đình là tế bào của xã hội, là môi trường sự đan xen, hỗ trợ và bổ sung nhau từ các<br /> quan trọng hình thành, nuôi dưỡng và văn hóa cộng đồng, văn hóa đơn vị.<br /> giáo dục nhân cách, bảo tồn và phát huy Tuy nhiên, mỗi xã hội đều có văn<br /> văn hóa truyền thống tốt đẹp, chống lại hóa riêng gắn liền với truyền thống lịch<br /> các tệ nạn xã hội, tạo nguồn nhân lực sử, trình độ kinh tế, chế độ chính trị và<br /> phục vụ sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ định hướng giáo dục của xã hội đó.<br /> quốc”. Đồng thời, xác định một trong các Đến nay, nước ta về cơ bản vẫn là<br /> mục tiêu cụ thể là: “Kế thừa, phát huy một nước nông nghiệp và đang trong quá<br /> các giá trị truyền thống tốt đẹp của gia trình chuyển đổi từ một nền kinh tế kế<br /> đình Việt Nam; tiếp thu có chọn lọc các hoạch hóa tập trung sang kinh tế thị<br /> giá trị tiên tiến của gia đình trong xã hội trường định hướng XHCN. Vì thế, có thể<br /> phát triển; thực hiện đầy đủ các quyền và nói ở nước ta hiện nay đang có sự chung<br /> trách nhiệm của các thành viên trong gia sống của ba dòng văn hóa: văn hóa tiểu<br /> đình, đặc biệt đối với trẻ em, người cao nông, văn hóa bao cấp và văn hóa thị<br /> tuổi, phụ nữ có thai, nuôi con nhỏ”. Tuy trường.<br /> nhiên, điều này có thể thực hiện được hay Hội nghị TW5 (Khóa VIII) đã chỉ<br /> không phụ thuộc rất nhiều vào tác động ra phương hướng, nhiệm vụ để xây dựng<br /> của môi trường mẹ là môi trường văn hóa và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên<br /> xã hội. tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Dù rằng đã<br />  Văn hóa xã hội có nhiều bước tiến quan trọng theo định<br /> Văn hóa xã hội là một phạm trù hướng trên, nhưng có thể nói văn hóa<br /> rộng. Ở đây, xin giới hạn ở cách hiểu văn Việt Nam vẫn đang ở giai đoạn giao thời,<br /> hóa xã hội là hệ các chuẩn mực, giá trị trong đó các giá trị mới chưa thực sự<br /> tạo nên đời sống xã hội. hình thành một cách bền vững, các giá trị<br /> Dĩ nhiên, xã hội là một hệ thống lớn cũ đang chuyển động theo chiều hướng<br /> được cấu thành từ nhiều bộ phận. Về bám lấy các văn hóa tiêu cực trong văn<br /> phương diện địa lí, xã hội gồm các cộng hóa tiểu nông, văn hóa bao cấp và văn<br /> đồng dân cư. Về phương diện tổ chức, xã hóa thị trường. Điều này không chỉ làm<br /> hội gồm các tổ chức/đơn vị, bao gồm các gia tăng các thói hư tật xấu của người<br /> cơ quan nhà nước, các đơn vị sự nghiệp, Việt Nam, mà còn đang tác động tiêu cực<br /> các doanh nghiệp, các tổ chức xã hội dân đến nhân cách của các lớp người khác<br /> <br /> <br /> 19<br /> Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Số 59 năm 2014<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> nhau, như tính tùy tiện, cố chấp, vô kỉ thang giá trị mới, trong đó đầu bảng là<br /> luật, đến đâu hay đến đó trong lớp người hậu duệ, quan hệ, tiền tệ, còn cuối bảng<br /> lao động; tính hống hách, cửa quyền, bảo là trí tuệ. Việc chạy theo các giá trị đầu<br /> thủ, cơ hội, giả dối, bè cánh, ô dù trong bảng trên dẫn tới một phổ hiện tượng, từ<br /> hàng ngũ cán bộ, công chức; tính hám đơn giản như lệch chuẩn văn hóa, đến<br /> lợi, mánh lới, chộp giật, xu nịnh, luồn lọt, xâm phạm văn hóa, mất văn hóa, phản<br /> chạy chọt trong giới doanh nhân. văn hóa, nhưng lại gần như đã trở thành<br /> Khi bàn về văn hóa nhà trường, các bình thường trong đời sống xã hội. Đặc<br /> tác giả trong The Glossary of education biệt nghiêm trọng là hiện tượng làm gian,<br /> reform [5] chỉ ra rằng: “Mọi văn hóa nhà nói dối và vô cảm đang có nguy cơ trở<br /> trường tích cực đều có những điểm thành một đặc tính trong nhân cách người<br /> chung, nhưng mỗi văn hóa nhà trường Việt.<br /> tiêu cực lại tiêu cực theo cách riêng của Những văn hóa tiêu cực như vậy<br /> mình”. Nếu đồng ý với nhận định này thì trong xã hội đang cộng hưởng với những<br /> vấn đề đặt ra là cái riêng trong văn hóa văn hóa gia đình tiêu cực và tạo nên sự<br /> tiêu cực của xã hội ta hiện nay là gì. Đó xung đột giá trị với những gì được giảng<br /> chính là bức tranh tiêu cực trên, trong đó, dạy trong nhà trường. Học sinh, sinh viên<br /> một văn hóa thị trường mông muội đang ngày nay đang thực sự đứng trước một<br /> bám rễ vào mảnh đất còn chứa nhiều tàn nan đề, giữa một bên là những kì vọng về<br /> dư chưa dễ loại bỏ của văn hóa tiểu nông một xã hội tốt đẹp với một bên là sự lên<br /> và văn hóa bao cấp. ngôi của cái tha hóa; giữa một bên là con<br /> Thực ra, những văn hóa tiêu cực người lí tưởng của giáo dục XHCN với<br /> trên đã được ít nhiều chỉ ra trong một bên là con người thực dụng của kinh<br /> NQTW5 (Khóa VIII), cùng với nhận định tế thị trường.<br /> “Nghiêm trọng hơn là sự suy thoái về đạo 4. Kết luận<br /> đức, lối sống ở một bộ phận không nhỏ Cách đây gần 20 năm, Hội đồng<br /> cán bộ, đảng viên, trong đó có cả cán bộ quốc gia cải cách giáo dục Nhật Bản cho<br /> có chức, có quyền”. Đến nay, Đại hội XI rằng giáo dục Nhật Bản đang đối diện<br /> của Đảng tiếp tục nhận định: “Tình trạng một hiện tượng nghiêm trọng gọi là sự<br /> suy thoái về chính trị, tư tưởng, đạo đức, phân rã giáo dục. Đó là tình trạng mà<br /> lối sống của một bộ phận không nhỏ cán trong đó đã mất đi sự liên kết cần thiết<br /> bộ, đảng viên, tệ quan liêu, tham nhũng, giữa ba môi trường giáo dục: nhà trường,<br /> lãng phí còn nghiêm trọng”. Có điều, cái gia đình và cộng đồng. Việc đô thị hóa xã<br /> không nhỏ của ngày hôm nay xem ra lớn hội Nhật Bản cùng việc giảm bớt tỉ lệ trẻ<br /> hơn, nghiêm trọng hơn cái không nhỏ của em trong cơ cấu dân số đã dẫn đến việc<br /> 16 năm về trước. buông lỏng vai trò giáo dục của gia đình<br /> Như trên đã nói, đó là ngưỡng báo và cộng đồng. Về phía học sinh, do việc<br /> động trong nhân cách người Việt hiện quá đề cao quyền tự do cá nhân, cùng<br /> nay. Nó thể hiện ở sự hình thành một việc thay đổi mạnh mẽ môi trường sống<br /> <br /> <br /> 20<br /> Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Phạm Đỗ Nhật Tiến<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> (trẻ em có phòng riêng, sử dụng rộng rãi muốn. Nền móng yếu thì ngôi nhà không<br /> điện thoại di động, chơi nhiều với thiết bị ổn, thậm chí đe dọa sinh mệnh của những<br /> điện tử hơn là chơi với bạn bè), nên các người sống trong đó.<br /> em ít quan tâm đến giao tiếp gia đình và Như vậy thì hiện tượng phân rã văn<br /> quan hệ cộng đồng, sống ích kỉ hoặc co hóa cần được nhận thức nghiêm túc và<br /> mình trong thế giới riêng. Hệ quả của sự đầy đủ. Bài viết này chỉ xới lên vấn đề,<br /> phân rã giáo dục này là hiện tượng mất kỉ với mong muốn nó sẽ được nghiên cứu<br /> cương trường lớp, một vấn đề nhức nhối sâu hơn, để làm rõ nguyên nhân và giải<br /> trong xã hội Nhật Bản hiện nay. Trong pháp khắc phục.<br /> trường là các hành vi trốn học, bỏ học, Trước mắt, từ một số phân tích<br /> bạo lực học đường. Ở nhà nảy sinh vấn bước đầu nêu trên, có thể đưa ra một số<br /> đề con hư, “thế giới cô lập” của trẻ, sự khuyến nghị như sau:<br /> phá vỡ các quan hệ truyền thống trong - Cần chuyển từ mô hình nhân cách<br /> gia đình. Ngoài xã hội, có chiều hướng con người Việt Nam mang tính lí tưởng<br /> gia tăng các tội ác hình sự do vị thành sang mô hình nhân cách con người Việt<br /> niên gây nên. Nam hiện thực, phù hợp, khả thi, có thể<br /> Ở nước ta, dù trong Luật Giáo dục đạt được trong vòng 10-20 năm tới chẳng<br /> có hẳn một chương về nhà trường, gia hạn.<br /> đình và xã hội, nhưng thực tế mối quan - Cần đi tới sự thống nhất của một số<br /> hệ tay ba này còn lỏng lẻo. Giáo dục Việt tối thiểu các giá trị cốt lõi chung mà<br /> Nam cũng đang đứng trước hiện tượng người Việt Nam phải có dù là trong nhà<br /> phân rã giáo dục. Cùng với nó là hiện trường, gia đình, hay ngoài xã hội. Chẳng<br /> tượng phân rã văn hóa khi ba môi trường hạn đó là những giá trị về sự tử tế, tính<br /> văn hóa nhà trường, gia đình và xã hội lương thiện, lòng trung thực và tinh thần<br /> không những không có sự gắn bó với trách nhiệm. Các giá trị cốt lõi chung này<br /> nhau mà thậm chí còn xung đột nhau. sẽ đóng vai trò là hạt nhân gắn kết giữa<br /> Quan điểm cơ bản của bài viết này ba môi trường văn hóa, tạo nên sự đồng<br /> là: Trong xây dựng và phát triển nhân hướng cần thiết trong việc giáo dục nhân<br /> cách con người Việt Nam thì văn hóa là cách con người Việt Nam.<br /> nền móng, giáo dục chỉ là ngôi nhà xây<br /> trên đó. Nền móng có vững thì ngôi nhà<br /> mới thực hiện được công năng mong<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 21<br /> Tạp chí KHOA HỌC ĐHSP TPHCM Số 59 năm 2014<br /> _____________________________________________________________________________________________________________<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 1<br /> Tham luận tại Hội thảo ngày 20-3-2014 tại Hà Nội về “Giáo dục trong phát triển văn hóa và xây dựng con<br /> người trong tình hình mới” do Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam phối hợp với Viện Khoa học giáo dục<br /> Việt Nam tổ chức.<br /> 2<br /> Dẫn lại lời của GS Xã hội học Burgess, E.W., Đại học Chicago (Wikipedia, Family Tradition).<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Đảng Cộng sản Việt Nam (2011), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI,<br /> Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội.<br /> 2. Pearson (2012), The Learning Curve: Lessons in Country Performance in Education,<br /> 2012 Report, Developed by the Economist Intelligence Unit.<br /> 3. Sonne, J. C. (1985), Entropic communication in families with adolescents.<br /> International Journal of Family Therapy, 7(3), 178-191.<br /> 4. Vũ Trọng Rỹ (2009), Báo cáo tổng kết đề tài khoa học công nghệ cấp Bộ “Định<br /> hướng phát triển giáo dục Việt Nam trong quá trình hội nhập quốc tế”, nghiệm thu<br /> cấp Bộ ngày 12-12-2009 tại Viện Khoa học Giáo dục Việt Nam.<br /> 5. http://edglossary.org/school-culture/<br /> <br /> (Ngày Tòa soạn nhận được bài: 18-4-2014; ngày phản biện đánh giá: 28-4-2014;<br /> ngày chấp nhận đăng: 17-6-2014)<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 22<br />