Giáo trình Cơ sở văn hóa Việt Nam: Phần 1 - NXB ĐH Huế

ĐẠI HỌC HUẾ<br /> TRUNG TÂM ĐÀO TẠO TỪ XA<br /> NGUYỄN SAN - PHAN ĐĂNG<br /> <br /> GIÁO TRÌNH<br /> <br /> CƠ SỞ VĂN HÓA<br /> VIỆT NAM<br /> (Tái bản, có chỉnh lý và bổ sung)<br /> <br /> NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI HỌC HUẾ<br /> Huế - 2012<br /> 1<br /> <br /> LỜI NÓI ĐẦU<br /> Để có những hiểu biết căn bản nhất định về văn hóa Việt Nam, từ năm<br /> 1990 Bộ Giáo dục và Đào tạo đã đưa môn học Cơ sở văn hóa Việt Nam vào<br /> chương trình đào tạo cho khối các ngành đại học ngoại ngữ, và từ năm<br /> 1995 mở rộng phạm vi áp dụng cho các ngành khoa học xã hội và nhân văn.<br /> Đây là một trong những môn học quan trọng của chương trình đào tạo bậc<br /> đại học ở nước ta.<br /> Cơ sở văn hóa Việt Nam có ý nghĩa rất quan trọng trong nhà trường<br /> và ngoài xã hội. Mặc dù vậy, vẫn có nhiều ý tưởng khác nhau về cách trình<br /> bày môn học này. Chính vì thế, để đáp ứng việc học tập và nghiên cứu của<br /> sinh viên hệ đào tạo từ xa, một loại đối tượng có những đặc thù của một hệ<br /> đào tạo cũng đặc thù, chúng tôi đã biên soạn Giáo trình cơ sở văn hóa Việt<br /> Nam, được Trung tâm đào tạo từ xa Đại học Huế cho xuất bản lần đầu vào<br /> năm 2001 và đã được dùng làm Giáo trình chính thức cho hệ đào tạo này.<br /> Từ đó đến nay Giáo trình đã được chỉnh lý, bổ sung và cố gắng hoàn<br /> thiện dần trên cơ sở kiến thức thu thập thêm được, cũng như nhiều ý kiến<br /> quý báu mà độc giả quan tâm đã chỉ giáo cho. Tái bản lần này, Giáo trình<br /> gồm 8 chương và phần phụ lục, tất cả được điều chỉnh, sắp xếp lại, và chi<br /> tiết hóa nhằm tạo điều kiện thuận lợi nhất cho việc nghiên cứu và học tập<br /> của sinh viên.<br /> Chương 1: Những vấn đề chung về văn hóa và văn minh<br /> Chương 2: Các điều kiện bên trong của sự hình thành và phát triển<br /> văn hóa Việt Nam.<br /> Chương 3: Văn hóa nhận thức<br /> Chương 4: Văn hóa tổ chức cộng đồng<br /> Chương 5: Sinh hoạt văn hóa<br /> Chương 6: Văn hóa ứng xử với môi trường tự nhiên<br /> Chương 7: Những điều kiện bên ngoài và văn hóa ứng xử với môi<br /> trường xã hội.<br /> Chương 8: Bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc<br /> <br /> 3<br /> <br /> Cơ sở văn hóa Việt Nam là môn học rất thú vị nhưng có nhiều nội<br /> dung khó. Nó đòi hỏi sự dày công nghiên cứu bổ sung cũng như sự hiểu<br /> biết thấu đáo cội nguồn của vấn đề. Vì vậy, mặc dù Giáo trình đã được lưu<br /> hành sử dụng trên mười năm, nhưng chắc chắn không tránh khỏi thiếu sót.<br /> Nhóm biên soạn rất vui lòng đón nhận những nhận xét, ý kiến đóng góp của<br /> quý độc giả để Giáo trình được hoàn chỉnh hơn trong lần tái bản sau.<br /> Nhân lần tái bản này, chúng tôi xin tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến GS.<br /> TSKH. Trần Ngọc Thêm, người đã đọc, góp ý và viết nhận xét cho Giáo<br /> trình từ lần xuất bản đầu tiên, cảm ơn những ý kiến đóng góp rất quý báu<br /> mà chúng tôi đã nhận được từ thân hữu, từ quý độc giả quan tâm trong bấy<br /> lâu nay. Đồng thời, xin cảm ơn các nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam, Đại<br /> học sư phạm Tp. Hồ Chí Minh, Đại học Huế đã ấn hành Giáo trình liên tục<br /> trong thời gian qua, đáp ứng nhu cầu ngày càng cao trong nghiên cứu và<br /> học tập của sinh viên hệ đào tạo từ xa thuộc Đại học Huế.<br /> Huế, tháng 10 năm 2012<br /> Các tác giả<br /> Nguyễn San - Phan Đăng<br /> <br /> 4<br /> <br /> Trách nhiệm của các dân tộc<br /> là làm rõ bản sắc của mình trước thế giới.<br /> R. Tagore<br /> <br /> Chương 1<br /> <br /> NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ VĂN HÓA<br /> VÀ VĂN MINH<br /> 1.1. KHÁI NIỆM VỀ VĂN HÓA<br /> 1.1.1. Nghĩa hẹp và nghĩa rộng của văn hóa<br /> Văn hóa, văn minh là những khái niệm công cụ nhận thức tự nhiên và<br /> xã hội. Ngay đối với khái niệm văn hóa cũng được hiểu không thống nhất<br /> trong những công trình nghiên cứu các nền văn hóa trên thế giới bởi vì văn<br /> hóa là một khái niệm đa nghĩa và phức tạp, có thể hiểu theo nghĩa hẹp và<br /> nghĩa rộng.<br /> Ở nghĩa hẹp, văn hóa chỉ một lĩnh vực nào đó của kiến thức (chẳng hạn,<br /> về y học, kiến trúc, về văn chương, hội họa, v.v..), tức là sự sản xuất tri thức và<br /> nghệ thuật; hoặc hiểu biết về lối sống và cách ứng xử (văn hóa giao tiếp, văn<br /> hóa ứng xử với môi trường tự nhiên, văn hóa ứng xử với môi trường xã hội).<br /> Xưa nay người ta thường hiểu văn hóa theo nghĩa hẹp, rồi sau đó làm thành lịch<br /> sử của các “lĩnh vực văn hóa” để tạo ra cái văn hóa chung.<br /> Ở các lĩnh vực riêng biệt, chẳng hạn như y học, kiến trúc, ngôn<br /> ngữ, hội họa, v.v.. vẫn có điểm chung. Đó là sản phẩm lao động trí tuệ, lao<br /> động có tính nghệ thuật và tính sáng tạo của con người. Điều này làm cho<br /> các sản phẩm văn hóa (gọi tắt là văn hóa phẩm với nghĩa rộng) khác với các<br /> sản phẩm thường nhật mà con người hầu như ai cũng có thể làm được. Như<br /> vậy tức là, ở nghĩa hẹp, các văn hóa phẩm tự thân chúng đã nói lên rằng chỉ<br /> có một số nhóm người tạo tác ra được các văn hóa phẩm đó, sử dụng, truyền<br /> đạt chúng cho những nhóm người khác, mà về phần mình những nhóm<br /> người khác này không phải ai cũng tiếp nhận đúng và đầy đủ cái chất văn<br /> hóa trong những văn hóa phẩm đầy mẫn cảm và tinh tế ấy. Điều này có<br /> 5<br /> <br /> nghĩa là khi nói đến văn hóa theo nghĩa hẹp thì cũng đồng nhất với những gì<br /> thuộc về hoạt động văn hóa, - hoạt động đòi hỏi trình độ thẩm mỹ cao và<br /> lòng nhân ái sâu sắc.<br /> Văn hóa hiểu theo nghĩa hẹp còn biểu đạt một lối sống, cách sống<br /> nhất định, nghĩa là biết sống. Biết sống, một mặt, - đó là phép ứng xử, phép<br /> xử thế đúng mực, đúng phép lịch sự; mặt khác, nó thể hiện sự nhạy cảm,<br /> tính nhân đạo, lòng nhân ái, đức độ khoan dung. Tất cả đều tuân thủ đúng<br /> theo những gì mà một dân tộc phải trải qua hàng trăm năm, hàng ngàn năm<br /> mới tạo dựng được.<br /> Nói tóm lại, văn hóa hiểu theo nghĩa hẹp là tri thức toàn diện tối<br /> thiểu cần thiết để sống đúng với nghĩa của thuật ngữ này.<br /> Khi hiểu theo nghĩa rộng, văn hóa mang tính miêu tả thuần tuý. Điều<br /> này có nghĩa là văn hóa vừa mang tính liên kết, vừa có giá trị trung tính,<br /> không thiên về một lĩnh vực tri thức cụ thể nào; nó là tổng thể những nét đặc<br /> trưng tiêu biểu nhất của một xã hội thể hiện trên nhiều phương diện như vật<br /> chất, tinh thần, tri thức, tình cảm thể hiện sức sống, sức sáng tạo của một<br /> dân tộc. Nói cách khác, văn hóa hiểu theo nghĩa rộng bao quát cả hai dạng ý<br /> nghĩa văn hóa hiểu theo nghĩa hẹp đã đề cập trên đây.<br /> Văn hóa hiểu theo nghĩa rộng bao gồm cả phong tục, tập quán, tín<br /> ngưỡng, tôn giáo, luật pháp, ngôn ngữ, văn học nghệ thuật, v.v.., nghĩa là<br /> những gì làm nên đặc trưng, đặc tính của một dân tộc, khu biệt dân tộc này<br /> với dân tộc khác, tộc người này với tộc người kia.<br /> Như vậy, ở nghĩa rộng, ta nói tới văn hóa trong một hệ thống hữu cơ,<br /> - hệ thống các giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra.<br /> Bên cạnh thuật ngữ văn hoá, ở Việt Nam còn có thuật ngữ văn hiến,<br /> đã tồn tại từ lâu đời, ngay từ thời nhà Lý (thế kỷ XI); đến thời nhà Lê,<br /> Nguyễn Trãi tự hào rằng nước ta thực sự là một nước văn hiến.<br /> Văn hiến là một khái niệm chỉ một nền văn hoá cao, trong đó nếp sống<br /> tinh thần, đạo đức được chú trọng. Nói cách khác, văn hiến là truyền thống<br /> văn hoá lâu đời và tốt đẹp, thiên về những giá trị tinh thần do những người<br /> có tài và đức độ chuyển tải, thể hiện bản sắc dân tộc rõ rệt. Như vậy, khái<br /> niệm văn hiến rộng hơn so với khái niệm văn hóa, nó bao hàm các yếu tố và<br /> giá trị của văn hoá. Văn hiến, ngoài việc chứa đựng các nội dung văn hóa,<br /> 6<br /> <br />