GIÁO TRÌNH ĐỘC HỌC MÔI TRƯỜNG - CHƯƠNG 2

Chia sẻ: Nguyễn Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:29

Thêm vào BST

Báo xấu

175
lượt xem 61
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu tham khảo giáo trình độc học môi trường - Chương 2 Nguyên lý của độc học

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: GIÁO TRÌNH ĐỘC HỌC MÔI TRƯỜNG - CHƯƠNG 2

CHƯƠNG 2 NGUYÊN LÝ C A ð C H C 2.1. Các nguyên t c chung trong nghiên c u ñ c h c 2.1.1. Hai kh năng gây tác ñ ng c a ñ c ch t. - ð c ch t tác ñ ng tr c ti p lên cơ th s ng và gây h i ñ n cơ th s ng. - ð c ch t tác ñ ng gây h i gián ti p lên cơ th s ng. 2.1.2. ð c h c nghiên c u d a trên hi u ng dư i t vong và trên t vong - Hi u ng trên t vong: Hi u ng trên t vong là li u lư ng c a ñ c ch t môi trư ng ñ ñ cho cơ th s ng ñó ch t. M c ñích nghiên c u d a trên hi u ng trên t vong: ñưa ra các gi i h n c n thi t ñ ñ ra các tiêu chu n môi trư ng. - Hi u ng dư i t vong: Hi u ng dư i t vong là li u lư ng c a ñ c ch t ñ ñ phát hi n nh ng nh hư ng có h i mà không làm cho cơ th s ng ñó b ch t. M c ñích c a nghiên c u d a trên hi u ng dư i t vong: ñánh giá ñư c kh năng thích nghi và s c ñ kháng c a cơ th s ng ñ i v i môi trư ng. 2.1.3. ð c h c nghiên c u s tương tác gi a các ñ c ch t ð c h c môi trư ng không nghiên c u tác d ng c a ñ c ch t m t cách ñ c l p mà nghiên c u ñ t trong m i quan h tương tác gi a các ñ c ch t. - Tương tác h p l c: ðư c th hi n khi cơ th s ng h p th hai hay nhi u ch t ñ c. Tác d ng t ng c a các ch t này l n hơn t ng tác d ng c a các ch t c ng l i. Ví d như tương tác gi a amiang và khói thu c là tương tác h p l c. Nguy cơ b ung thư ph i c a ngư i làm vi c v i amiăng tăng lên 5 l n, ngư i hút thu c lá tăng lên 11 l n nhưng ñ i v i ngư i v a hút thu c lá v a làm vi c v i amiang thì tăng lên ñ n 55 l n so v i ngư i bình thư ng. - Tương tác ti m n: M t ch t khi ñơn ñ c ñi vào cơ th thì không gây ph n ng cho cơ th , nhưng khi có m t ch t khác trong cơ th thì tính ñ c c a ch t ñó tăng lên. Ví d tương tác gi a izopropanol và CCl4 là tương tác ti m n. Izopropanol không ñ c ñ i v i chu t, nhưng dư i tác d ng c a CCl4 thì tính ñ c c a nó s tăng lên r t nhi u. - Tương tác ñ i kháng: + ð i kháng hóa h c: M t ñ c ch t s làm m t ñ c tính c a ch t khác qua ph n ng hóa h c v i ch t ñó. Ví d tương tác gi a EDTA và kim lo i là tương tác hóa 17
h c. EDTA ph n ng t o ph c v i kim lo i, làm cho kim lo i không có kh năng liên k t v i nhóm –SH c a protein gây bi n tính protein. + ð i kháng c nh tranh: Ph n ng ñ i kháng c nh tranh là ph n ng mà ñó ch t c nh tranh và ch t ñ i kháng tác ñ ng lên cùng m t ch t ti p nh n. ð c ch t ñ i kháng c nh tranh làm chuy n d ch ch t khác ra kh i v trí nhi m ñ c. Ví d tương tác gi a Oxy và CO là tương tác ñ i kháng c nh tranh. CO tác d ng v i Hemoglobin (Hb) ngăn c n v n chuy n O2 trong máu, nhưng khi n ng ñ O2 cao thì O2 s ñ y ñư c CO ra kh i Hb ñưa v tr ng thái bình thư ng. HbO2+ CO→HbCO + O2 HbCO + O2→Hb.O2+CO O2 có th ñ y CO ra kh i v trí nhi m ñ c nên ta g i tương tác này là tương tác ñ i kháng không c nh tranh. + ð i kháng không c nh tranh: Ch t ñ i kháng c n tr tác ñ ng có h i c a ñ c ch t nào ñó b ng cách n i k t các thành ph n có liên quan t i ñ c ch t A ch không liên k t tr c ti p v i ñ c ch t A. Ví d tương tác gi a atropin và các ch t c ch enzyme acetylcholinesterase là tương tác ñ i kháng không c nh tranh. Atropin làm gi m ñ c tính c a các ch t c ch enzyme acetylcholin-esterase (enzyme phân gi i acetylcholin) b ng cách không tác d ng tr c ti p lên enzyme ñó mà tác d ng lên receptor c a acetylcholin. + ð i kháng chuy n v : ð i kháng chuy n v là ñ i kháng t o nên khi có s chuy n ñ i dư c ñ ng h c c a ñ c ch t làm cho ñ c ch t có th ti n t i d ng ñ c hơn. Ví d m t s ch t sau khi qua chuy n hóa c a h enzyme có trong gan t o thành ch t ñ c hơn ñ i v i cơ th . 2.2. Phương th c ñ c ch t ñi vào cơ th 2.2.1. Quá trình h p th a) H p th H p th là quá trình th m qua màng t bào xâm nh p vào máu c a các ch t. Ngoài ra s v n chuy n c a ñ c ch t t máu vào trong các mô cũng ñư c g i là s h p th . Thư ng m t ñ c ch t ñi qua màng theo b n cách sau: - H p th th ñ ng: H p th th ñ ng là quá trình h p th x y ra do s chênh l ch n ng ñ c a ñ c ch t phía trong và phía ngoài màng sinh h c. ð c ch t ñi t nơi có n ng ñ cao ñ n nơi có n ng ñ th p. ð c ch t có kh năng h p th th ñ ng qua màng t bào bao g m ñ c ch t có kh i lư ng phân t nh tan trong nư c và ñ c ch t tan t t trong m . ð c ch t có kh i lư ng phân t nh h p th qua màng t bào nh các kênh v n chuy n ion có trên màng. Ngư c l i ñ c ch t tan t t trong m h p th qua màng nh l p phospho 18
lipid c a màng t bào. Các d ng ion thư ng ít có kh năng ñi qua màng t bào do ñ hòa tan c a chúng trong lipid th p. Ph n l n ñ c ch t ñi vào cơ th theo con ñư ng h p th th ñ ng. T l ñ c ch t h p th vào cơ th ph thu c vào gradient n ng ñ và tính ưa béo c a ñ c ch t ñó. - H p th ch ñ ng H p th ch ñ ng là cơ ch v n chuy n các ch t b ng cách s d ng năng lư ng c a t bào. Chính vì v y mà có th v n chuy n ñ c ch t t nơi có n ng ñ th p ñ n nơi có n ng ñ cao. C u trúc, hình th , kích thư c và ñi n tích là nh ng y u t quan tr ng quy t ñ nh ái l c c a m t phân t ñ i v i m t ch t t i. ð i v i nh ng ch t có ñ c tính tương t nhau thư ng x y ra hi n tư ng kìm hãm c nh tranh. - H p th nh các ch t mang H p th nh các ch t mang là cơ ch v n chuy n ñ c ch t vào trong t bào nh các ch t mang c a t bào. Các ch t liên k t v i ch t mang ñi vào trong t bào, ñây các ch t ñư c gi i phóng và ch t mang ti p t c v n chuy n ph n t ch t khác ñi qua màng t bào. - N i th m bào Bao g m ki u h p th các ti u ph n d ng r n theo cơ ch th c bào và h p th các ti u ph n d ng l ng dư i d ng u ng bào. H th ng v n chuy n này ñư c dùng khi bài ti t các ch t ñ c có trong máu các túi ph i và m ng lư i n i mô cũng như h p th m t s ñ c ch t qua thành ru t. b) H p th qua da Nhìn chung da có tính th m không cao, do ñó t o nên m t hàng rào ngăn c n ñ c ch t ngoài môi trư ng xâm nh p vào cơ th qua da. Tuy nhiên m t s ñ c ch t có kh năng h p th qua da. ð c ch t dây dính trên da có th có các ph n ng sau: ph n ng v i b m t da gây viêm da sơ phát, h p th qua da gây ph n ng v i protein gây c m ng da, ho c h p th qua da ñi vào máu. ð c ch t h p th qua da ph n l n là qua l p t bào bi u bì da và m t ph n qua các tuy n bã nh n, tuy n m hôi, qua các túi nang c a lông. - H p th ñ c ch t qua t bào bi u bì da: ð c ch t ñư c h p th qua bi u bì da theo cơ ch khu ch tán th ñ ng. Ch t ñ c h p th qua da qua l p t bào bi u bì da qua 2 pha: + H p th qua l p s ng: l p bì có nhi m v ngăn ch n s xâm nh p c a ñ c ch t vào cơ th s ng. H p th qua l p này mang tính ch n l c, ch cho phép nh ng ch t phân c c có kh i lư ng phân t nh khu ch tán qua l p protein và ch t không phân c c tan t t trong m khu ch tán qua l p lipid. 19
+ H p th qua l p chân bì: h p th qua l p chân bì không có tính ch n l c, ph n l n các ch t có kh năng qua l p s ng ñ u ñư c h p th qua l p chân bì. - H p th qua tuy n bã nh n, tuy n m hôi, qua các túi nang c a lông: Kh năng h p th ñ c ch t qua các tuy n bã nh n, tuy n m hôi và qua các túi nang c a lông th p do các tuy n này ch chi m kho ng 1% b m t cơ th . Ch y u cho các ñ c ch t phân c c có kh i lư ng phân t nh ñi qua. - Y u t nh hư ng ñ n kh năng h p th qua da c a ñ c ch t Có nhi u y u t nh hư ng ñ n h p th ñ c ch t qua da như: c u trúc hóa h c c a ñ c ch t, y u t môi trư ng, ñ dày m ng c a da, t c ñ dòng máu c a huy t thanh. + Kh năng h p th qua da ph thu c vào tính ch t v t lý, hóa h c c a các ch t. Các h p ch t h u cơ không phân c c tan t t trong m d dàng h p th qua da. ð c ch t tan t t trong nư c, ion thư ng khó h p th qua da. ð c ch t có tính ăn mòn s tác d ng tr c ti p lên da gây t n thương l p t bào bi u bì da và t o ñi u ki n thu n l i cho ñ c ch t khác h p th qua da. + Nh ng vùng da khác nhau trong cơ th thư ng có kh n năng h p th ñ c ch t khác nhau. Vùng da lòng bàn tay, bàn chân là nh ng khu v c khó h p th ñ c ch t so v i vùng da khác. + T c ñ di chuy n ñ c ch t t l p bi u bì vào h tu n hoàn máu ph thu c t c ñ dòng máu. T c ñ v n chuy n c a dòng máu càng cao thì kh năng h p th càng cao. + Thông thư ng thay ñ i y u t môi trư ng cũng thay ñ i kh năng v n chuy n ñ c ch t qua da. Ví d như kh năng v n chuy n c a ñ c ch t tăng khi ñ m c a da gi m. c) H p th qua ñư ng hô h p ð c ch t có trong không khí theo khí th vào mũi, ñ n ph qu n, khí qu n qua các ph nang vào h tu n hoàn máu. Ph nang ph i có b m t ti p xúc l n và có lưu lư ng máu cao nên ph n l n ñ c ch t ñư c h p th t i ph nang. ð i v i các ñ c ch t khác nhau thì kh năng h p th qua ñư ng hô h p là khác nhau. - ð i v i ñ c ch t là các ch t khí và hơi: Các ch t khí sau khi qua ñư ng hô h p tích ñ ng trong ñư ng hô h p gây b ng rát ñư ng hô h p ho c qua ph i ñi vào máu. Kh năng h p th qua ñư ng hô h p vào máu ph thu c vào kh năng hòa tan trong máu c a ñ c ch t. Khí càng d hòa tan trong máu thì h p th s y ra càng nhanh. Khác v i h p th ñ c ch t qua da, các ch t khí, hơi là ch t phân c c tan t t trong nư c d dàng h p th qua ñư ng hô h p ñi vào máu. - ð i v i ñ c ch t là các h t: Kh năng h p th ñ c ch t ph thu c vào kích thư c c a các h t. 20
+ Các h t có kích thư c l n hơn 5 m, thư ng ch gây tác ñ ng ñ n ñư ng hô h p trên. + Các h t có kích thư c t 5 m ñ n 1 m, có th ñ n màng ph i và các mao m ch trên ph i. + Các h t nh hơn 1 m, có th ñ n ñư c màng ph i và th m qua màng ñi vào h tu n hoàn. + Các ch t ñ c qua ñư ng hô h p ñư c h p th vào máu r i phân b ñ n các cơ quan não, th n trư c khi qua gan. Y u t nh hư ng ñ n quá trình h p th Kh năng h p th ñ c ch t qua ñư ng hô h p không ch ph thu c vào tính ch t c a ñ c ch t mà còn ph thu c vào các y u t khác như : n ng ñ ch t ñ c trong không khí th tích hô h p m i phút, t c ñ v n chuy n c a dòng máu,…Lư ng ñ c ch t h p th l n khi n ng ñ ñ c ch t cao, th tích hô h p l n và t c ñ v n chuy n c a dòng máu nhanh. d) H p th qua ñư ng tiêu hoá ða ph n ñ c ch t qua ñư ng tiêu hóa ñi vào cơ th ngư i ch y u là thông qua các lo i th c ph m và nư c u ng b nhi m ch t ñ c. Ngoài ra các ch t ñ c dính trên da ñưa vào mi ng ho c các ch t ñ c có trong không khí vào mi ng qua cơ ch thanh l c c a ñư ng hô h p. Các ch t sau khi qua mi ng, ñư c ñưa ñ n th c qu n r i ñ n d dày. d dày, các ch t ñư c chuy n hoá nh d ch d dày và v n chuy n ñ n ru t. H p th ñ c ch t qua ñư ng tiêu hóa vào máu ñư c th c hi n trên su t ñư ng tiêu hóa, nhưng ch y u x y ra ru t non và d dày. Ph n không ñư c h p th ñư c th i ra ngoài theo ñư ng phân. ð c ch t sau khi qua ñư ng tiêu hóa thư ng ñư c ñưa vào gan trư c khi ñ n h tu n hoàn. Chính vì ñư c chuy n hóa trong gan và d dày nên ñ c tính c a ñ c ch t thư ng gi m ñi r t nhi u. - H p th ñ c ch t qua thành ru t non Ph n l n ñ c ch t ñư c ñưa vào máu qua thành ru t non. H p th ñ c ch t qua thành ru t ñư c th c hi n b i nhi u cơ ch khác nhau tùy theo tính ch t c a ñ c ch t. + ð c ch t không phân c c d tan trong m d dàng h p th qua thành ru t theo cơ ch h p th th ñ ng. + ð c ch t phân c c, có kích thư c phân t nh h p th th ñ ng qua thành ru t tương t như các h p ch t d tan trong m + ð c ch t có c u trúc g n gi ng v i các ch t dinh dư ng: qua h th ng h p th ñ c bi t ñi vào máu. 21
pH nh hư ng ñ n kh năng ion hóa c a ñ c ch t, nên cũng nh hư ng ñ n kh năng h p th ñ c ch t qua thành ru t. Thông thư ng môi trư ng ru t non là môi trư ng bazơ y u, nên các bazơ y u khó b ion hóa trong môi trư ng ru t non d h p th hơn so v i các axit y u. - H p th ñ c ch t qua d dày D dày là vùng h p th ñáng chú ý ñ c bi t là ñ i v i các axit y u. ð c ch t là các axit h u cơ y u khó b ion hóa trong d ch d dày (pH=2) nên d dàng ñư c h p th qua thành d dày ñi vào máu. Ngoài ra các ñ c ch t d tan trong m , ñ c ch t phân c c có kích thư c nh h p th th ñ ng qua thành d dày. 2.2.2. Quá trình phân b Các ch t sau khi h p th qua ba ñư ng: hô h p, tiêu hoá và da, ñi vào h tu n hoàn máu và ñư c v n chuy n trong vòng tu n hoàn máu b ng nhi u cách khác nhau: - Hòa tan trong huy t tương: ch t ñi n gi i, ch t khí, hơi tan t t trong nư c. - H p th trên b m t h ng c u ho c g n v i thành ph n c a h ng c u và các protein khác trong huy t tương. Ph n l n các ñ c ch t liên k t thu n ngh ch v i albumin trong máu. M t s ñ c ch t liên k t v i hemoglobin và các protein khác trong máu gây h i cho h t o máu. - Các ch t có kh i lư ng phân t l n sau khi b thu phân t o thành d ng keo n m trong máu. Ch t ñ c phân b trong máu ñư c phân b vào các mô c a các cơ quan khác nhau trong cơ th , nh h tu n hoàn. Lư ng ñ c ch t v n chuy n ñ n các t bào c a các cơ quan ph thu c vào vào lư ng máu lưu chuy n ñ n và ñ c ñi m c a các cơ quan ñó. a) Phân b ñ c ch t trong gan và th n: Gan và th n là 2 cơ quan lưu gi ñ c ch t ch y u trong cơ th . Ngư i ta th y r ng n ng ñ ñ c ch t tích lũy trong các cơ quan này r t l n. Ví d , n ng ñ c a Pb trong gan l n hơn 50 l n so v i trong máu sau khi u ng 30 phút. ð c ch t ñi vào gan và th n ch y u theo cơ ch h p th ch ñ ng b i các protein có kh năng c ñ nh ñ c ch t ñ c bi t. Ví d như metalothionein là protein c ñ nh cadimi gan cũng như th n. Gan và th n có kh năng tích lũy các ñ c ch t khác nhau: gan thư ng lưu gi các ñ c ch t có tính ưa m . Ngư c l i th n thư ng lưu gi các ñ c ch t có tính ưa nư c. b) Phân b ñ c ch t trong xương Xương cũng là vùng lưu gi các ñ c ch t . Các ch t phân b trong xương và v 22
não thư ng là các ch t có ái l c v i mô xương như các cation Ca, Ba, St, Ra, Be và các anion như F-. Ph n ng tích lu ñ c ch t trong xương là ph n ng thay th gi a ch t ñ c có m t trong ch t l ng gi a các khe v i các thành ph n c a xương. Ví d như ion OH- có th b thay th b i ion F- và ion Ca2+ thư ng b thay th b i ion Pb, St. ð c ch t tích lũy trong xương t n lưu r t lâu và r t khó ñào th i. c) Phân b ñ c ch t trong m Các mô m là nơi tích gi m nh các h p ch t hòa tan ñư c trong ch t béo như các dung môi h u cơ, các khí trơ, h p ch t h u cơ clo, dioxin,…ð c ch t tích lũy trong m b ng cách hoà tan trong m ho c liên k t v i các axit béo. ð c ch t tích lũy trong các mô m thư ng r t khó ñào th i t n lưu r t lâu trong cơ th . d) Phân b ñ c ch t vào nhau thai: ð c ch t phân b vào nhau thai ch y u b ng cơ ch khu ch tán th ñ ng. Hàng rào máu – nhau c n tr s v n chuy n các ch t ñ c và b o v cho nhau các bào thai. Các ch t ñ c phân b vào nhau thai ch y u là các ch t h u cơ ưa m có kh năng hòa tan trong l p lipid ñi qua hàng rào máu nhau. e) Phân b ñ c ch t vào não: ð c ch t t máu vào não b ngăn c n b i hàng rào máu ñ nh v thành mao m ch như hàng rào máu não. S xâm nh p c a các ñ c ch t vào trong não ph thu c vào ñ hoà tan c a chúng trong ch t béo. ð c ch t càng d hoà tan trong ch t béo d dàng h p th vào não. Ngư c l i các d n xu t vô cơ không hòa tan ñư c trong ch t béo khó ñ n não. f) Phân b vào các cơ quan ñ c hi u khác Các ch t có ái l c v i m t s cơ quan thông thư ng khư trú các cơ quan ñ c hi u. Ví d : iode h p th vào tuy n t y, uran trong th n, digitaline trong tim. Ngoài ra các ch t hòa tan trong d ch th , như: các cation Na+, K+, Li+ và m t s anion như Cl-, Br-, F-, rư u etylic phân b khá ñ ng ñ u trong cơ th . 2.2.3. Quá trình chuy n hóa ñ c ch t t i các cơ quan trong cơ th Sau khi ñ c ch t phân b ñ n các cơ quan c a cơ th , ñây ñ c ch t ch u tác ñ ng c a nh ng chuy n hóa sinh h c khác nhau. M c ñích c a chuy n hóa là nh m gi m ñ c tính c a ñ c ch t và bi n ñ i ñ c ch t thành ch t d ñào th i ñ bài xu t chúng ra ngoài cơ th . 23
Chuy n hóa ñ c ch t ñư c th c hi n h u h t các mô, các cơ quan trong cơ th nhưng ch y u là gan. M t ch t ñ c ñư c chuy n hóa cơ quan khác nhau thì có th cho ra nh ng d n xu t chuy n hóa không gi ng nhau. Enzyme tham gia chuy n hóa ñ c ch t t p trung ch y u ty th và ti u th c a t bào. Các enzyme này thông thư ng ñư c t ng h p ra ngay sau khi ñ c ch t xâm nh p vào t bào. Thông thư ng quá trình chuy n hóa ñ c ch t bi n ñ i ñ c ch t t ch t không phân c c khó ñào th i thành ch t phân c c tan t t trong nư c và d ñào th i. Các ch t ñ c có th ch u nhi u ki u chuy n hóa sinh h c khác nhau do ñó t o ra nh ng h p ch t không gi ng nhau. Các ph n ng trao ñ i thư ng là ph n ng chu i và có s ch ng chéo v i các ph n ng trao ñ i ch t bình thư ng. Qúa trình chuy n hóa là m t quá trình không hoàn h o. Ph n l n ph n ng chuy n hóa bi n ñ i ñ c ch t t d ng ñ c sang d ng không ñ c ho c d ng ít ñ c hơn. Hay nói cách khác ñ c ch t ñã ñư c kh ñ c nh chuy n hóa trong cơ th . Tuy nhiên chuy n hóa ch t ñ c có th bi n ñ i ñ c ch t thành d ng có ho t tính m nh, ñ c hơn so v i ch t ban ñ u. Trong trư ng h p này ñ c ch t ñã ñư c ho t hóa sinh h c nh các ph n ng sinh h c. ð c ch t (A) D n xu t Enzyme Giai ño n 1 ðào th i phân c c D n xu t ñ c ch t (B) D n xu t ñ c Giai ño n 2 Gây thương t n các phân t sinh Ph c ch t d h c (AND, protein, lipid,…) ñào th i (BC) T n thương, ch t t bào ðào th i Sinh d ng, ñ t bi n, ung thư, quái thai, t n thương cơ quan, t vong. Hình 2.1: Sơ ñ chuy n hóa sinh h c ñ c ch t trong cơ th Quá trình chuy n hóa ch u nh hư ng c a nhi u y u t : ñ tu i, di truy n, dinh dư ng, y u t môi trư ng ngoài, và các ñ c ch t môi trư ng khác. 24
Thông thư ng cơ th chuy n hóa ñ c ch t thông qua 2 giai ño n. Sơ ñ chuy n hóa chung như sau: a) Ph n ng giai ño n 1: Ph n ng giai ño n m t là ph n ng chuy n hoá các ch t thành các d n xu t, v i các nhóm ch c năng thích h p cho ph n ng giai ño n hai. Ph n ng giai ño n m t thư ng bao g m 3 lo i ph n ng: Ph n ng oxy hóa, ph n ng kh và ph n ng th y phân. 1- Ph n ng oxy hoá Ph n ng oxy hóa là d ng thông thư ng nh t trong các ph n ng chuy n hoá ñ c ch t. Ph n ng oxy hóa có vai trò sát nh p oxy c a không khí và các d n xu t c a ñ c ch t. R t nhi u ñ c ch t như hydrocacbon m ch th ng, vòng, hydrocacbon có nhân thơm, h p ch t c a lưu huỳnh, h p ch t c a nitơ, h p ch t c a phospho,…b oxy hóa sau khi vào cơ th . Hình 2.2 : Sơ ñ oxy hóa chuy n hóa ñ c ch t Các enzyme tham gia ph n ng oxy hóa phân b trong các t bào ñ c bi t có nhi u trong t bào gan. Enzyme này xúc tác cho ph n ng oxy hóa ñ c ch t t o ra các g c t do là d n xu t ñ c ch t có ho t tính m nh và kh oxy t o g c O2., g c . OH r t ho t ñ ng và có ñ c tính cao. Ví d như các d n xu t c a epoxyd, d n . . xu t N-hydroxy, g c t do c a h p ch t clo, g c t do OH , NO , là các d n xu t có tính ñ c m nh gây ñ t bi n gen, ung thư và gây ho i t . Các g c t do này n u không ñư c kh ph n ng giai ño n 2 s ph n ng v i các thành ph n c a cơ th gây h i ñ n cơ th s ng. Vì v y trong trư ng h p 25
ph n ng oxy hóa x y ra quá m nh và thư ng xuyên s d n ñ n tình tr ng stress oxy hóa làm cho cơ th b suy như c và d nhi m b nh. B ng 2.1: M t s d n xu t c a ñ c ch t có ñ c tính m nh ð c ch t Ch t chuy n hóa ð c tính Aflatoxin B1 Aflatoxin-2,3-epoxyd Ung thư gan Benzen T n thương t y xương, ung thư, Các h p ch t Các epoxyd ñ c t bào thơm ña vòng Cacbon tetra G c t do Triclometan Ho i t và ung thư gan clorua Cloruaform Phosgen Ho i t gan và th n Metanol Formandehyd Tác ñ ng võng m c Nitrat Nitrit Tăng methemoglobin trong máu Nitrit Nitrosamin Ung thư gan, ung thư ph i Parathion Paraxon Tê li t th n kinh ð c ch t sau khi vào cơ th s b oxy hóa theo các ph n ng sau: Ph n ng oxy hóa rư u nh enzyme dehydrogenase - Rư u sau khi vào cơ th s ñư c nhanh chóng oxy hóa t o thành aldehid và aldehid nhanh chóng b oxy hóa t o thành axit. Axit này ti p t c ñư c oxy hóa ñ n s n ph m cu i cùng là CO2 và H2O và t o năng lư ng cho cơ th . Tuy nhhiên u ng rư u thư ng xuyên s d n ñ n làm gi m ch c năng gi i ñ c c a men gan d n ñ n gan nhi m m , xơ gan và ung thư gan. M t khác còn gây thi u oxy lên não làm cho não không ho t ñ ng bình thư ng. Oxy hóa alcol b c 1 ho c b c 2 ñư c xúc tác b i enzyme alcol dehydrogenase, oxy hóa aldehyd b i aldehiddehydrogenase. Các enzyme này ch y u phân b trong gan và n m trong t bào ch t. Ho t tính c a enzyme này ph thu c vào nhi u vào ch ñ ăn u ng, ch ñ ăn u ng thi u protein s làm gi m ho t tính c a enzyme. Ph n ng oxy hóa rư u: CH3CH2OH→CH3CHO CH3CHO→CH3COOH→Chu trình Creb→CO2 + H2O Aldehyd là s n ph m trung gian có tính ñ c m nh, thông thư ng aldehid ñư c oxy hóa ngay, trong trư ng h p lư ng rư u quá nhi u aldehid ñư c t o thành s gây ñ c cho cơ th . - Ph n ng oxy hóa nh các enzyme cytocrom-P450 26
Enzyme Cytocrom P450 có nhi u trong gan và d ch ru t non. Có kh năng oxy hóa các h p ch t tan trong lipid, nhưng không oxy hóa ñư c các h p ch t không tan trong lipid. Enzyme này s d ng nhân s t ñ oxy hóa các ch t và không có tính ñ c hi u cao. Enzyme cytocrom P450 tham gia xúc tác m t s ph n ng sau: Hydroxyl hóa RH→ROH N-Hydroxyl hóa RNH2→RNH-OH Epoxyd hóa O Deakyl hóa R1-O-CH2R2→R1OH Oxy hóa sulfit R1-S-R2→R1-SO-R2 desunfua R-CH=S → R-CH=O Dehalogen Ar-F → Ar-OH Deamin hóa oxy hóa RCH2CHNH2CH3 → RCH2COCH3 2- Ph n ng kh : Ph n ng kh ñ c ch t thư ng ít x y ra hơn so v i ph n ng oxy hóa ñ c ch t. Các ñ c ch t tham gia ph n ng kh khi vào cơ th bao g m các d n xu t diazo, h p ch t cơ clo, h p ch t nitro,… Enzyme tham gia ph n ng kh là các enzyme reductase có nhi u trong ti u th . Ngoài ra ph n ng kh ñ c ch t còn ñư c th c hi n b i các vi khu n ñư ng ru t. Trái v i ph n ng oxy hóa ñ c ch t, ph n ng kh thư ng t o ra nh ng d n xu t khó ñào th i và có tính ñ c m nh. Ví d m t vài ph n ng kh hay g p + Kh diazo R-N=N-R → 2RNH2 + Kh clo . R-CCl3→R-CCl2 → RCHCl2 3- Ph n ng thu phân: 27
ð c ch t là các este, amid, các h p ch t cao phân t sau khi vào cơ th s b th y phân thành các ñơn phân t . Nh ng enzyme tham gia ph n ng th y phân như: esterase và amidase, protease, glucosidase,…có nhi u trong máu, gan và ph n hòa tan c a t bào. Có 3 lo i ph n ng th y phân: + Th y phân este nh enzyme esterase R-COOR’ → RCOOH + R’OH + Th y phân Amid nh enzyme amidase R-NH-CO-R’→ RNH2 + R’COOH + Th y phân ñư ng Các enzyme th y phân glucoside như glucosidase, NAD glycosidase, c t liên k t glucoside t o nên các ñư ng ñơn. b) Ph n ng giai ño n 2 Các ph n ng giai ño n hai là ph n ng gi a các d n xu t ñ c t o ra trong giai ño n m t v i các ch t có trong cơ th , ñ t o ra các ch t không ñ c và d ñào th i ra ngoài cơ th . 1- Các ph n ng liên h p v i d n xu t ñ c ch t - Ph n ng liên h p v i glucuronic: Ph n ng liên h p v i gucuronic là ph n ng quan tr ng nh t trong quá trình bài ti t ñ c ch t qua gan-m t và th n. Enzyme xúc tác cho glucoronic liên h p là enzyme UDP-glucuronyl transferase n m ti u th c a gan. Ph c ch t ñư c t o thành r t d ñào th i và ch y u ñư c ñào th i qua ñư ng m t và m t ph n qua ñư ng nư c ti u. Ph n ng liên h p v i glucuronic: UDPGA+X→X-glucuronic + UDP UDPGA:uridindiphosphat glucuronic acid. X: ch t có kh năng liên h p v i axit glucuronic. X có th là: + Phenol và d n xu t c a phenol + Alcaloid ,các steroid + Acid m ch th ng, acid có nhân thơm + Amin m ch th ng, amin có nhân thơm + Nh ng d n xu t c a lưu huỳnh X-glucuronic: ph c ch t t o thành v i glucuronic có tính axit, và ion hóa pH sinh lý c a cơ th . - Liên h p v i acid sulfuric: Nh ng ch t tham gia liên h p v i axit sulfuric bao g m các d n xu t c a phenol, ho c m t s rư u c a carbuahydro m ch th ng, m ch nhánh. 28
S n ph m t o thành là các este c a axit sulfuric, d tan trong nư c và d dàng ñư c ñào th i qua m t và th n ñ c bi t là ñào th i qua nư c ti u. Ví d ph n ng liên k t v i acid sulfuric C6H5OH + H2SO4 → H-SO4-C6H5 + H2O - Liên h p v i acid acetic Nh ng ch t tham gia ph n ng v i acid acetic có ch c amin b c nh t như histamin, acid amin, mà không ph i là acid amin sinh lý; các hydrazin, hydrazid; các sulfonamid, có th ph n ng v i acetic acid. Ví d ph n ng liên k t v i acid acetic H H + CH3COOH N -SO2NH2 N -SO2NH2 H CH3-C=O Các sulfonamid sau khi liên h p v i axit acetic, s t o thành nh ng tinh th s c c nh gây t n thương cho ñư ng ti t ni u. - Ph n ng liên h p v i glutathione ðây là ph n ng ñóng vai trò quan tr ng trong quá trình gi m ñ c tính c a các d n xu t c a ñ c ch t. Ph n ng này ñư c xúc tác b i enzyme glutation-s-transferease và cofactor là glutathione. Ch t liên h p v i glutation là các d n xu t có ñ c tính m nh như epoxyd và các d n xu t c a clo. Các ph c ch t t o thành sau ph n ng thư ng b n, ít ñ c và d ñào th i. Ví d ph n ng liên h p v i glutathione OH Br SG 2- Các ph n ng ch ng oxy hóa Vitamin E . . Lipid-OO Vitamin C Vitamin C Lipid-OOH . O Hình 2.3: Ph n ng ch ng oxy hóa c a vitamin E, C 29
Ph n ng ch ng oxy hóa ñóng vai trò làm gi m tác ñ ng c a các g c t do t o ra trong quá trình oxy hóa ñ c ch t giai ño n 1. Ph n ng ch ng oxy hóa trong t bào ñư c th c hi n b i các enzyme ch ng oxy hóa và vitamin như vitamin E, vitamin C. - Ph n ng ch ng oxy hóa nh vitamin E, vitamin C Vitamin E có nhi m v ngăn c n ph n ng peroxi hóa lipid b ng cách ph n ng v i các g c t do lipidOO.. Ph n ng ñư c bi u di n như hình dư i. G c t do ascrobat (vitamin C) ñư c t o thành sau ph n ng s b kh b i glutathione ho c enzyme vitamin C reductase. - Ph n ng ch ng oxy hóa nh enzyme superoxide dismutase (SOD), enzyme Catalase và enzyme Glutathione peroxidase. + Enzyme SOD là enzyme có nhân Zn-Cu có nhi u trong t bào ch t và có nhân Mn có nhi u trong mitochondria; có nhi m v làm gi m n ng ñ c a ion superoxide trong t bào. Enzyme này tham gia xúc tác ph n ng sau: . 2O2 - + 2H+ → O2 + H2O2 + Enzyme catalase là m t hem protein, xúc tác cho ph n ng chuy n hóa kh ñ c hydroperoxide. Ph n ng như sau: 2H2O2 → O2 + 2H2O + Enzyme glutathione peroxidase là protein có ch a nhân selen và có vai trò tương t như enzyme catalase. Ph n ng kh hydroperoxide như sau: H2O2 + 2glutathione (GSH) →glutathione disulfide (GSSG) + H2O * Nh n xét: - Ph n ng giai ño n hai ñóng m t vai trò quan tr ng trong quá trình lo i b ñ c ch t trong cơ th . - S n ph m t o thành trong ph n ng giai ño n 2 thông thư ng phân c c d tan, d ñào th i và ít ñ c. Nhưng trong m t s trư ng h p, các ph c ch t t o thành l i có tính ñ c m nh hơn. Ví d như các d n xu t N-hydroxyl, khi liên h p v i axit sulfuric và axit acetic, t o ra ph c ch t không b n, có tác d ng gây ñ t bi n gen và ung thư. - Trong trư ng h p n ng ñ c a các ch t t o thành giai ño n 1 quá l n, vư t quá kh năng kh ñ c c a cơ th , các d n xu t này s tác ñ ng t do v i các ch t có trong t bào, gây ñ c cho t bào c a cơ th s ng. 2.2.4. Quá trình ñào th i Tích t và ñào th i ch t ñ c luôn luôn di n ra song song trong cơ th s ng. N u quá trình tích t chi m ưu th hơn quá trình ñào th i, thì ñ c ch t có xu hư ng tích lũy trong cơ th , và lư ng tích t s ñư c tăng d n theo th i gian ti p xúc v i ch t ñ c. N u qúa trình ñào th i chi m ưu th thì lư ng ch t ñ c vào cơ th h u 30
h t ñư c ñào th i ra ngoài cơ th , không gây ñ c ti m tàng như các ñ c ch t d gây tích t sinh h c. Ch t ñ c ñào th i ra ngoài cơ th có th b ng cách ñào th i dư i tác ñ ng c a con ngư i như gây nôn, r a ru t, l c máu,…ho c ñào th i theo cơ ch t nhiên. ñây chúng ta ch y u tìm hi u kh năng ñào th i ñ c ch t c a cơ th theo cơ ch t nhiên. Cơ th ñào th i ch t ñ c theo cơ ch t nhiên qua nhi u ñư ng khác nhau như qua gan, th n, ph i, tuy n m hôi, da,…Trong ñó ñào th i ñ c ch t qua ñư ng gan - m t và ñào th i ñ c ch t qua th n là hai ñư ng bài ti t chính trong cơ th . a) ðào th i qua th n và ñư ng nư c ti u: Các ch t ñ c sau khi ñư c chuy n hóa thành các ch t d tan, ñư c l c qua th n, qua các b ph n c a th n như sau: ti u c u, khu ch tán qua ng th ñ ng, ñào th i qua ng ch ñ ng vào bàng quang và ñư c th i ra ngoài theo nư c ti u. Các ch t phân c c d hòa tan trong nư c như: các cation, anion vô cơ, các anion h u cơ. b) ðào th i qua ñư ng tiêu hóa Các ch t h p th qua màng ru t ñư c chuy n hóa trong gan, hòa tan trong m t, ñi vào ru t và ñào th i ra ngoài theo ñư ng phân. Các ch t ch y u ñư c ñào th i qua ñư ng m t: các nhóm ch t phân c c có kh i lư ng phân t l n hơn 300Da. Kh năng ñào th i ñ c ch t qua th n ph thu c vào kh năng hòa tan c a ch t ñó trong m t và trong máu. ð c ch t bài xu t qua m t thư ng không h p th tr l i vào máu. Nhưng trong m t vài trư ng h p có th b h p th tr l i. Ví d như các ch t ñã liên k t v i glucuronic có th b th y phân b i h vi sinh v t ñư ng ru t và ñư c tái h p th tr l i. c) ðào th i qua ñư ng hô h p ð i v i các h t thông thư ng ñư c ñào th i theo ñư ng h t hơi ho c theo cơ ch thanh l c ñi vào mi ng. ð i v i các khí thư ng ñư c ñào th i qua khí th . Khí ñ c ñư c ñào th i theo cơ ch khu ch tán th ñ ng. Ch t ñ c ñư c ñào th i theo khí th khi áp su t riêng ph n c a chúng trong khí th l n hơn áp su t ngoài không khí. Kh năng ñào th i ph thu c vào ñ c tính c a ñ c ch t. Kho ng 90% các h p ch t như ete, cloroform, hydrocacbon, benzen ñư c ñào th i ra ngoài theo khí th . Ngư c l i ch m t ph n r t nh các h p ch t như aceton, anilin ñư c ñào th i ra ngoài qua khí th sau khi vào cơ th . d) ðào th i qua tuy n m hôi 31
Nh ng ñ c ch t không b ion hoá và d hoà tan trong ch t béo, có kh năng ñư c ñào th i qua da, dư i d ng m hôi. Bài ti t ñ c ch t ñư c ch y u ñư c ti n hành theo cơ ch khu ch tán ñ c ch t. e) ðào th i qua tuy n s a và nhau thai Ph n sau khi sinh n , chuy n m t ph n l n các ch t tích t trong cơ th cho con qua nhau thai và qua s a m . Th y ngân, asen, dung môi h u cơ, thu c b o v th c v t, dioxin, …là nh ng ñ c ch t ñư c ñào th i qua tuy n s a và nhau thai. f) ðào th i qua nư c b t: Các kim lo i n ng thư ng ñư c ñào th i qua tuy n nư c b t. Nh ng ngư i b nhi m ñ c kim lo i n ng hay xu t hi n m t vi n ñen kim lo i trên chân răng, gây viêm l i. g) ðào th i qua các ñư ng khác Ngoài các ñư ng trên, ch t ñ c còn ñư c ñào th i qua s ñư ng khác như qua lông, tóc, móng, … Kim lo i n ng thư ng tích lũy móng làm cho móng dòn và d g y. 2.2.5. Quá trình tích t Qúa trình tích t là quá trình s n ph m chuy n hóa c a ch t ñ c ñư c gi l i trong các b ph n cơ quan c a cơ th . Khi n ng ñ có trong cơ th lên ñ n m t ngư ng nào ñó s tác ñ ng lên cơ th s ng và gây bi n ñ i các quá trình sinh lý sinh hóa c a cơ th . a) Y u t nh hư ng ñ n kh năng tích t sinh h c - Ph thu c vào kh năng tan trong m và nư c c a ñ c ch t. - Ph thu c vào kh năng chuy n hóa c a ñ c ch t. - Ph thu c vào ái l c v i m t s cơ quan.. - Quá trình tích t còn ph thu c vào gi ng, loài, tu i, gi i tính, tình tr ng s c kh e. - Ph thu c vào th i gian và li u lư ng ti p xúc. b) Phương trình ñ ng h c mô t quá trình tích lũy sinh h c T c ñ bi n ñ i n ng ñ ñ c ch t trong môi trư ng sinh v t: (1) dCb/dt=k1Cm-k2Cb Cb: N ng ñ ñ c ch t trong cơ th s ng Cm: N ng ñ ñ c ch t môi trư ng trong môi trư ng nghiên c u k1: h ng s t c ñ h p th ñ c ch t vào cơ th k2: h ng s t c ñ ñào th i ñ c ch t kh i cơ th . 32
Do n ng ñ ñ c ch t trong môi trư ng r t l n so v i n ng ñ h p th ñ c ch t và có th xem như n ng ñ này thay ñ i không ñáng k trong th i gian t. Lúc ñó coi Cm là h ng s , gi i phương trình (1) ta ñư c n ng ñ ñ c ch t trong cơ th s ng ñư c tính theo công th c (2): k (2) C b = 1 C m (1 − e − k t ) 2 k2 * Khi quá trình h p th và ñào th i ñ t tr ng thái cân b ng: k1Cm-k2Cb=0 (3) k1/k2=Cb/Cm =BCF (4) BCF: H s tích t sinh h c (bio-concentration-factor). H s BCF càng l n thì kh năng tích t sinh h c càng l n H s BCF ph thu c vào h s phân ly Kow. V i: (5) lgBCF=n.lgKow+ b n,b: h s th c nghi m, ph thu c vào ñ c tính c a ñ c ch t môi trư ng và sinh v t h p th . Kow: h s phân ly trong h dung môi octanol-nư c. Ch tiêu Kow là m t trong nh ng ch tiêu ñư c dùng ñ ñánh giá ñ an toàn c a các ñ c ch t môi trư ng ñ c trưng cho kh năng tích t sinh h c c a ñ c ch t. lgKow1: ñ c ch t thu c d ng ưa m , d gây tích t sinh h c. * Khi ch m d t ti p xúc v i ñ c ch t có trong môi trư ng: Lúc ñó ta có: K1Cm=0 (6) dCb/dt=-k2Cb Gi i phương trình ta ñư c: Cb=Cb0 e-k2t (7) Khi lư ng ñ c ch t trong cơ th gi m ñi m t n a, Lúc ñó: Cb=1/2Cb0, t=T1/2 Thay vào phương trình trên ta ñư c th i gian bán phân h y T1/2 s là: (8) T1/2=0,693/k2 2.3. Tác ñ ng c a ñ c ch t ñ n cơ th s ng 2.3.1. Các d ng tác ñ ng c a ñ c ch t a) Tác ñ ng c c b và tác ñ ng h th ng - Tác d ng ñ c c c b Tác ñ ng gây t n thương tr c ti p ñ n ñi m ti p xúc v i cơ th . Tác ñ ng này thư ng liên quan ñ n s phá h y các t bào s ng nói chung. - Tác d ng ñ c h th ng 33
Tác d ng ñ c h th ng là k t qu c a tác d ng c a ch t ñ c sau khi ch t ñ c ñư c h p th và ñư c phân ph i trong các b ph n khác nhau c a cơ th . ða ph n các phân t ñ c gây tác d ng ch y u ñ n m t ho c m t s cơ quan trong cơ th . b) Tác d ng ñ c t c th i và tác d ng ñ c ch m - Tác d ng ñ c t c th i: Tác d ng ñ c x y ra ngay sau khi ñ c ch t h p th vào cơ th - Tác d ng ñ c ch m Tác d ng ñ c x y ra sau m t th i gian dài ñ c ch t tích t trong cơ th . c) Tác d ng ñ c hình thái và tác d ng ñ c ch c năng - Tác d ng ñ c hình thái Tác d ng ñ c hình thái là tác d ng ñ c d n ñ n m t s thay ñ i hình thái c a mô th y ñư c trên kính hi m vi. Các tác d ng ñ c hình thái thư ng là b t thu n ngh ch. - Tác d ng ñ c ch c năng Tác d ng ñ c ch c năng là tác d ng ñ c hóa sinh, là nh ng tác d ng ñ c không làm thay ñ i hình thái bên ngoài. Tác d ng ñ c ch c năng thư ng có tính thu n ngh ch. d) D ng và ñ c ng - D ng Ph n ng d ng là ph n ng mi n d ch không thông thư ng khi cơ th ti p xúc v i các d nguyên như ph n hoa, h t b i nh , n c côn trùng, m t s dư c ph m, th c ph m. Các ñáp ng này thư ng gi i phóng ra histamin, heparin, serotonin, các ch t hóa h c trung gian gây nên các ph n ng d ng khác nhau. Các tri u ch ng có th g p ph i là phát ban, nôn m a, ñau b ng, a ch y, khó th , n i m ñay… - ð c ng Ph n ng ñ c ng là ph n ng nh y c m không bình thư ng có ngu n g c di truy n trư c m t ph n t ch t ñ c. 2.3.2. Ph n ng sơ c p Ph n ng sơ c p là ph n ng x y ra t i v trí ban ñ u ti p xúc v i ñ c ch t, làm thay ñ i c u trúc và t n thương ch c năng c a cơ quan ti p xúc. Ví d : Ph n ng hydrat hóa gây b ng rát da, khi ti p xúc v i các axit m nh hay bazơ m nh. Ph n ng liên k t v i Hemoglobin (Hb) trong máu c a CO 34
Hb.O2 + CO → Hb.CO + O2 là các ph n ng sơ c p. Bi u hi n c a ph n ng sơ c p thông thư ng là bi u hi n c a nhi m ñ c c p tính. 2.3.3. Ph n ng sinh h c Ph n ng sinh h c là ph n ng c a ch t ñ c gây ra ñ i v i t ng cơ quan trong cơ th d n ñ n bi u hi n sinh h c c a cơ th có nh ng bi n ñ i nh t ñ nh ho c gây t n thương các cơ quan. a) M t s ph n ng sinh h c - Ph n ng v i protein: Các ñ c ch t thư ng tác d ng t o liên k t ñ ng hóa tr v i các axit amin như histidin, cystein, lysin, tyrosin, tristophan, metionin c a protein Hình 2.4: Aflatoxin B1 là m t ñ c t n m m c r t ñ c, ñư c bi t ñ n như là ch t gây ñ t bi n gen. Aflatoxin B1 tác ñ ng lên ADN b ng cách t o liên k t ñ ng hóa tr v i bazơ nitơ guanin (G) gây t n thương ADN. . OH (R.) Axit béo không no . . Lipid Lipid-OO + Lipid →LipidOOH + . Lipid.. OO . Lipid + Lipid →Lipid-Lipid . . . LipidOO + Lipid →Lipid-OO-Lipid Lipid-OO RCHO (aldehyd), CHO-CH3-CHO Hình 2.5: Ph n ng peroxi hóa lipid 35
gây bi n tính protein ho c tác ñ ng v i nhân kim lo i có trong protein làm m t ch c năng c a protein. Ví d như Pb và m t s kim lo i n ng khác tác d ng v i nhóm –SH c a protein. - Ph n ng v i axit nucleic : M t s ñ c ch t, d n xu t ñ c ch t ñ c có kh năng ph n ng t o liên k t ñ ng hóa tr , phi ñ ng hóa tr v i các axit nucleic. Các tác nhân ñ c này thư ng t n công vào v trí các base nitơ c a ADN. G c t do –OH t n công vào các bazơ nitơ c a AND gây t n thương ADN và t o ra các s n ph m chuy n hóa là các hydroxy. Ví d như hydroxy guanosine ñư c t o thành khi g c –OH t n công vào bazơ nitơ guanin. - Ph n ng peroxi hóa lipid Ph n ng peroxi hóa lipid c a axit béo không no là ph n ng x y ra thư ng xuyên khi cơ th b nhi m ñ c ch t. Do lipid là thành ph n c u t o chính c a màng t bào, nên peroxi hóa lipid s làm suy gi m ch c năng c a màng t bào. Ph n ng peroxi hóa lipid là ph n ng gi a các g c t do t o ra trong giai ño n 1 v i các axit béo không no c a lipid. S n ph m t o thành là các aldehyd, melondialdehyd, peroxidized lipid và các g c t do peroxy và O., các tác nhân có ho t tính m nh. Vitamin E có tác d ng ch ng oxy hóa lipid màng cũng như các lipid có trong máu. b) Các bi u hi n c a ph n ng sinh h c do tác ñ ng c a ñ c ch t - Gây t n thương ch c năng c a enzym và coenzym: M t s ñ c ch t có kh năng tác ñ ng tr c ti p v i các enzym ho c coenzym làm bi n ñ i c u trúc c a enzym ho c coenzym và k t qu là làm m t ho t tính c a enzym ñó. - Gây r i lo n quá trình chuy n hóa năng lư ng: ñ c ch t tác ñ ng ñ n các h p ch t trung gian trong quá trình chuy n hóa năng lư ng ho c làm m t ho t tính enzyme gây r i lo n quá trình chuy n hóa năng lư ng. - Tăng kh năng tích t m : M t s ch t ñ c ví d như nicotin có kh năng oxy hóa phân gi i các lipoprotein, các lipoprotein làm nhi m v v n chuy n colesteron và lipit trong h tu n hoàn máu, làm gi i phóng các colesteron este không tan và d dàng tích t trong thành m ch máu gây xơ c ng ñ ng m ch. Peroxi hóa lipid tăng tích t m trong cơ th . - Ngăn c n quá trình hô h p: m t s ñ c ch t oxy hóa hemoglobin thành methemoglobin là d ng hem protein không có kh năng liên k t v i oxy, ngăn c n quá trình hô h p. - Can thi p vào các quá trình ñi u hòa trung gian c a các hormon trong cơ th : m t s ñ c ch t khi ñi vào cơ th gây r i lo n quá trình ñi u hòa c a các hormon. Các ñ c ch t có tính ch t trên ñư c g i là ch t gây r i lo n n i ti t (ED). Hay nói cách khác ch t gây r i lo n n i ti t là nh ng ch t khi xâm nh p vào cơ th , tác 36