GIÁO TRÌNH ĐỘC HỌC MÔI TRƯỜNG - CHƯƠNG 4

Chia sẻ: Nguyễn Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:28

Thêm vào BST

Báo xấu

210
lượt xem 79
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu tham khảo giáo trình độc học môi trường - Chương 4 Độc học của một số tác nhân gây ô nhiễm môi trường

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: GIÁO TRÌNH ĐỘC HỌC MÔI TRƯỜNG - CHƯƠNG 4

CHƯƠNG 4 ð C H C C A M T S TÁC NHÂN GÂY Ô NHI M MÔI TRƯ NG 4.1. ð c h c c a m t s tác nhân hoá h c 4.1.1. ð c h c c a m t s kim lo i n ng 1- ð c h c c a Thu ngân a) Gi i thi u chung Th y ngân là kim lo i màu tr ng b c, ñông ñ c -40℃, sôi 357℃. Có trong qu ng Cinabre v i hàm lư ng vào kho ng 0.1-4%. Th y ngân ñư c dùng làm: sơn ch ng th m, ch t xúc tác, ch t ăn mòn, thu c t y giun, thu c , b t màu, thu c n , thu c BVTV. Th y ngân phát sinh ra ngoài môi trư ng ch y u do ho t ñ ng khai khoáng qu ng ch y u là qu ng Cu, Pb; nư c th i công nghi p, nư c th i sinh ho t, nư c r rác; rác th i công nghi p. b. Tác ñ ng gây h i - H p th : Kh năng h p th ph thu c vào d ng t n t i c a th y ngân + Hơi th y ngân: d h p th qua ñư ng hô h p + Methyl th y ngân: d h p th qua da, tiêu hóa, hô h p + Mu i th y ngân, th y ngân l ng: khó h p th , th y ng n h p th qua ñư ng tiêu hóa ñào th i ngay ra ngoài theo ñư ng phân. - Tích t và ñào th i: + Tuy n bài ti t chính c a th y ngân là ñư ng phân th i, ngoài ra còn ñư c bài ti t ra qua tuy n m hôi, tuy n nư c b t, tuy n s a và m truy n cho con qua nhau thai. + Cơ quan tích t : Th y ngân vào cơ th cư trú nhi u trong máu, trong t bào th m kinh c a não, trong th n và trong các mô m . SH S Enzyme + 2+ Hg Enzyme Hg SH S - Chuy n hóa: 2 giai ño n + Trong các mô h p ch t c a th y ngân b oxy hóa thành Hg2+ + Hg2+ liên k t v i các protein c a máu và c a các mô Tác d ng v i g c SH c a protein làm bi n tính protein gây m t ho t tính c a các enzyme và làm r i lo n ch c năng c a protein. 63
- Bi u hi n nhi m ñ c: + Bi u hi n ñ c tính c p tính: ho, khó th , th g p, s t bu n nôn, hôn mê, ñau d dày và co th t vùng ng c. Trư ng h p n ng s d n ñ n t vong. + Bi u hi n c a ñ c tính mãn tính: Vàng da do suy y u ch c năng c a gan, r i lo n tiêu hóa do suy y u ho t tính c a men tiêu hóa, protein ni u, viêm l i do lư ng Hg th i ra qua tuy n nư c b t tích ñ ng chân răng, các b nh liên quan ñ n não và h th n kinh như ñau ñ u, r i lo n th n kinh d n ñ n nói l p rung tay, m t c m giác, nói l p b p, co gi t…và có th b teo v ti u não. c. Gi i ñ c: S d ng BAL (Dimecapto 2,3 propanol, ch t này có ái l c m nh v i Hg2+, tác d ng v i Hg2+ và gi i phóng enzyme ra kh i liên k t v i Hg2+. 2- ð c h c c a Chì a. Gi i thi u chung Trong t nhiên chì có nhi u trong các qu ng chì như là PbS, PbCO3 và PbSO4. Các h p ch t thư ng g p c a chì: - Mu i chì PbSO4, PbCO3, PbS, PbCrO3, PbCl2 thư ng d ng b t, làm sơn và b t màu - Oxit chì: PbO: ñi n c c trong acqui, pin; Pb3O4 d ng b t ñ dùng làm ch t màu pha sơn - Pb(OH)2: d ng b t tr ng ít tan trong nư c - Các h p ch t metyl, etyl chì: ñư c dùng làm ch t ch ng n trong xăng - Chì Stearat: dùng trong công nghi p ch bi n ch t d o Chì ch y u phát sinh do ho t ñ ng khai khoáng và luy n kim, khói th i c a các phương ti n giao thông s d ng xăng có pha chì, ch t th i và nư c th i c a m t s ngành công nghi p có s d ng chì. b. Tác d ng ñ c c a chì - H p th : + Chì vô cơ: khó h p th , 10% lư ng chì vô cơ ăn ph i ñư c h p th , t c ñ h p th ñ c ch t chì ph thu c vào n ng ñ c a kim lo i có trong ñư ng ru t. + Hơi, khói, b i chì: d thâm nh p qua ñư ng hô h p ñi vào cơ th . + Chì h u cơ: d h p th qua da, tiêu hóa và hô h p - ðào th i và tích t : + ðào th i: chì ch y u ñư c ñào th i qua ñư ng phân, th n; ngoài ra còn ñư c ñào th i qua ñư ng hơi th , m hôi, s a m . + Tích t : trong huy t tương, trong các mô và ph n l n là thay th Canxi tích t trong xương. 64
- Chuy n hóa: Chì cũng như kim lo i khác có kh năng tác d ng v i g c SH c a protein gây bi n tính protein. SH S Enzyme + 2+ Pb Enzyme Pb SH S Chì tác d ng v i ALA (axit delta aminolevuni), ngăn c n s t o thành c a prophobilinogen nguyên li u t ng h p nên h ng c u t ALA. Chính vì v y chì có trong máu kìm hãm s t h p máu, làm ch m quá trình tu n hoàn c a h ng c u gây b nh thi u máu. ALA Prophobilinogen Hemoglobin Pb2+ - Bi u hi n nhi m ñ c: + Nhi m ñ c c p tính: táo bón, nôn m a, ñau b ng trên, tr y tim m ch, trong trư ng h p n ng có th d n ñ n t vong. + Nhi m ñ c mãn tính: Bi u hi n ban ñ u là m t ng , bi ng ăn, chân răng có vi n ñen, nư c b t có v tanh c a kim lo i. Trư ng h p nhi m ñ c n ng s b thi u máu, viêm não tr em, viêm th n mãn tính. M t s tr em b d t t b m sinh như b não ch m phát tri n, h ng th n do m ti p xúc v i chì khi mang thai. c. Gi i ñ c: S d ng EDTA (axit etylen Damin Tetra Acetic) t o ph c b n v ng v i chì, ngăn c n quá trình ion hóa t o ra Pb2+. 3- ð c h c c a Asen a. Gi i thi u chung Asen có nhi u trong qu ng kim lo i màu, các lo i qu ng than và có trong m ch nư c ng m. H p ch t Asen t n t i dư i các d ng sau: - H p ch t vô cơ ch a trong các qu ng như là As2S3, FeAsS, As2O3 - Mu i c a asen bao g m d ng mu i asenat và asenic - Asen h u cơ ñư c dung làm vũ khí và thu c tr sâu như là ClCH=CH-AsCl, (C6H5)2AsCl, (C6H5)2AsCN 65
Asen ñư c s d ng làm thu c tr sâu, di t c , di t n m, ch bi n thu c nhu m, sà phòng, có trong các h p kim v i m c ñích tăng ñ c ng và ñ ch u nhi t. Asen phát sinh ra ngoài môi trư ng do ho t ñ ng khai khoáng và nghi n l c qu ng, ph th i trong s n xu t công nghi p, s d ng phân bón có ch a Asen, và s d ng ngu n nư c ng m có ch a asen. b. Tác d ng ñ c c a asen - H p th : Asen ñư c h p th qua ñư ng hô h p, ñư ng tiêu hóa và qua da. Trong ñó ph n l n ñư c h p th qua ñư ng tiêu hóa. - Tích t và ñào th i: Asen ch y u ñư c bài ti t qua th n, nư c ti u và qua tóc, móng tay. Asen tích t trong cơ th ch y u trong các mô, trong cơ. - Chuy n hóa: Hơn 95% Asen ñi vào trong máu liên k t v i Hemoglobin. Tác d ng v i protein làm ñông t protein và m t ho t tính c a enzyme. SH O S Enzyme + As- O- Enzyme As-O- SH S O CH-S CH-SH CH2 O As-O- CH2 + CHS As- O- CHSH (CH3)2 O (CH3)2 C-O C-O Ngăn c n quá trình t ng h p ATP (Acetenoxyl Triphotphat) là ch t sinh năng lư ng cho t bào. AsO3 tác d ng v i glyceraldehyt 3 photphat ngăn c n quá trình t o ra ATP. - Bi u hi n nhi m ñ c + Nhi m ñ c c p tính: T n thương m nh h tiêu hóa, r i lo n th n kinh, khi n ng ñ gây nhi m lên t i 60 mg/l thì có th gây ch t. 66
+ Nhi m ñ c mãn tính: Ti p xúc v i Asen li u lư ng th p s gây viêm da, nhi m s c t da, móng chân ñen d g y r ng. Th i gian nhi m ñ c kéo dài s gây ung thư da, ung thư bàng quan và ung thư ph i. 4- ð c h c c a Cadimi a) Gi i thi u chung Trong t nhiên Cd có l n trong qu ng k m. Cd ñư c dùng ch y u làm c c c a pin ñi n, là ch t t o màu và t o ñ c ng cho nh a, men. Các h p ch t thư ng g p c a Cadimi: CdO, CdS, CdCO3, Cd(OH)2 Ngu n gây ô nhi m chính: - Ho t ñ ng c a núi l a - Do ho t ñ ng khai thác m kim lo i và luy n kim - Ch t ph th i c a các ngành công nghi p ch bi n và s n xu t nh ng s n ph m có s d ng Cd như nh a, men, pin ñi n. - Quá trình thiêu h y nh ng v t b ng nh a, pin và quá trình ñ t cháy các nhiên li u hóa th ch. - S d ng r ng rãi phân photphat có l n Cd d n ñ n gây ô nhi m Cd trên ñ t nông nghi p. - Bùn c a c ng rãnh ch a nư c th i sinh ho t và nư c th i công nghi p. b) Tác ñ ng gây h i - H p th : Cadimi ch y u ñư c h p th qua ñư ng tiêu hóa. Kh năng h p th ph thu c vào hàm lư ng Fe trong cơ th . Thi u h t s t s làm tăng kh năng h p th Cd vào cơ th . Th c ph m ch a hàm lư ng Cd l n: n m (>10mg/kg), loài nhuy n th (
S S 2+ 2+ Cd2+ Zn2+ Enzym Enzym Zn Cd + + e e S S Kho ng 80 ñ n 90% Cadimi trong cơ th n m d ng ph c ch t Cadimi- otynin, là ph c ch t r t ñ c h i ñ i v i h th n kinh. - Bi u hi n nhi m ñ c + Tri u ch ng nhi m ñ c c p tính: Ti p xúc qua ñư ng tiêu hóa: nư c b t ti t ra nhi u, bu n nôn và nôn m a liên t c, ch y máu, choáng váng và ng t. Ti p xúc qua ñư ng hô h p là t c ng c kèm theo khó th . Sau giai ño n này thì s chuy n sang giai ño n chán ăn, bu n nôn, m t m i, ñau ñ u, ñi ngoài. + Tri u ch ng nhi m ñ c mãn tính: nhuy n xương, tràn khí, suy th n, suy gan, protein ni u. 4.1.2. ð c h c c a m t s dung môi h u cơ 1- benzen (C6H6) a) Gi i thi u chung: Benzen là m t hydrocacbon thơm, ch t l ng không màu, d bay hơi, dung môi hòa tan ñư c nhi u ch t như m , cao su, vecni, da s i, v i len v.vv. Benzen là m t nguyên li u quan tr ng trong s n xu t công nghi p, tuy nhiên do benzen có ñ c tính cao nên m t s nư c ñã có lu t c m s d ng benzen. R t nhi u công vi c mà công nhân ph i ti p xúc tr c ti p v i benzen như s n xu t d u m , than ñá; công nghi p hóa ch t, công nghi p s n xu t sơn, vecni, men, m c in; công nghi p d t, thu c da, s n xu t v i s i, len,… b) Tác ñ ng c a benzen - H p th Benzen h p th vào cơ th qua ñư ng hô h p, qua ñư ng th c ph m và qua da. Do tính ch t d bay hơi và t n ñ ng nơi th p nên benzen ch y u ñư c h p th qua ñư ng hô h p. Ti p xúc benzen qua da và qua ñư ng hô h p thư ng ñ c hơn so v i qua ñư ng tiêu hóa. - Chuy n hóa Benzen vào cơ th ñư c oxy hóa b i enzyme Cyp450 t o ra các d n xu t epoxyd có tính ñ c r t cao. D n xu t này nhanh chóng ñư c chuy n hóa thành các h p ch t c a phenol. Các d n xu t t o thành s tác ph c v i glutathione, axit sulfuric, axit cluronid là ph c ch t d tan d ñào th i. D n xu t epoxyd n u không ñư c kh ñ c s d dàng k t h p v i protein gây r i lo n ch c năng c a protein, và k t h p v i axit nucleic gây xáo tr n ADN. 68
- Tích t và ñào th i Benzen ch y u ñư c ñào th i qua ñư ng nư c ti u và qua khí th . Kho ng 40% benzen ñi vào cơ th ñào th i ngay sau khi vào cơ th , m t ph n ñư c chuy n hóa ñào th i qua ñư ng nư c ti u. Benzen ñư c ñào th i nhanh sau khi thâm nh p vào cơ th , tuy nhiên m t khi benzen tích lũy vào các mô ñ c bi t là mô m c a các cơ quan như t y xương, não, gan, …thì r t khó ñào th i. - Bi u hi n nhi m ñ c + Bi u hi n nhi m ñ c c p tính: Khi ti p xúc li u cao gây ñ c c p tính suy gi m h th n kinh gây nh c ñ u, chóng m t, khó th và d n ñ n r i lo n tiêu hóa, kém ăn, xung huy t niêm m c mi ng, r i lo n huy t h c, thi u máu. + Bi u hi n nhi m ñ c mãn tính: Bi u hi n nhi m ñ c xu t hi n mu n, thư ng sau 20 tháng. Nh ng tri u ch ng do nhi m ñ c mãn tính là gây r i lo n ñư ng tiêu hóa, gây r i lo n nhi m s c th b ch c u d n ñ n b nh b ch c u, gây ñ t bi n gen và ung thư. 2- Toluen (C6H5CH3) a) Gi i thi u chung Toluen là ch t l ng, d cháy, ít bay hơi hơn benzen và hòa tan ñư c trong nhi u ch t. Toluen ñư c s d ng r ng rãi trong công nghi p s n xu t sơn, nh a thông, kéo, s n xu t cao su, tráng k m. b) Tác ñ ng c a ñ c ch t - Phương th c ñi vào cơ th Toluen h p th vào cơ th ngư i qua ñư ng hô h p và qua da, vì tính d tan trong m nên toluen tích t l i trong các mô m ñ c bi t là tích t trong gan gây nhi m m gan và xơ gan. Toluen vào cơ th ñư c chuy n hóa nh enzyme Cyp450, sau ñó ñư c chuy n hóa thành các mu i tan ñào th i ra ngoài cơ th . Toluen h p th qua ñư ng hô h p s nhanh chóng ñi lên não gây ñ c h th n kinh, ñ c bi t là th n kinh trung ương. - Bi u hi n nhi m ñ c + Nhi m ñ c c p tính: Khi b nhi m trên 100mg/kg thì s b hoa m t, ñau ñ u, choáng váng, co gi t và hôn mê. + Nhi m ñ c mãn tính: N u hít Toluen thư ng xuyên thì s xu t hi n nh ng tri u ch ng như nh c ñ u, chán ăn, xanh xao, thi u máu, tu n hoàn máu không bình thư ng. Trư ng h p n ng s gây th n th và m t trí nh . 69
3- Carbontetracholoride (CCl4) a) Ngu n g c: Dung môi h u cơ dùng ñ d p t t l a và làm s ch, khô ñ dùng trong gia ñình và trong công nghi p. b) Tác ñ ng c a ñ c ch t Phương th c ñi vào cơ th : Ch t này ñi vào cơ th ch y u qua ñư ng hô h p, d dàng tích t trong mô m , m t n a lư ng h p th ñư c chuy n hóa ñào th i ra ngoài. Tetrachloride h p th qua ñư ng hô h p thư ng tích t trong th n và tác ñ ng lên th n, h p th qua ñư ng tiêu hóa thư ng tích t trong gan và tác ñ ng lên gan. CCl4 trong cơ th d dàng tác d ng v i các enzyme trong cơ th t o ra g c t do CCl3+ làm tăng tính ki m trong cơ th và làm m t ho t tính enzyme. G c CCl3+ gây ñ c c c m nh cho t bào. Bi u hi n nhi m ñ c: tác ñ ng lên h th n kinh và gan. Ngư i ti p xúc v i lo i dung môi này hay b rùng mình, chóng m t và ñau ñ u. N u ti p xúc lâu s nh hư ng t i gan d n t i vàng da và có th ch t. 4-Methylene chloride (CH2Cl2) a) Gi i thi u chung: Methylene là ch t l ng không màu, có nhi t ñ sôi th p (40oC), d hóa hơi, ít tan trong nư c tan t t trong rư u, ete, aceton và cloroform. ðư c s d ng trong s n xu t fim xenlulo accetate và trong sơn, cao su; làm s ch các thi t b ; dùng ñ chi t tinh d u hublong, chi t cafein,… b) Tác ñ ng gây h i - Phương th c ñi vào cơ th : Methylen chloride ñi vào cơ th qua da và ñư ng hô h p, trong ñó ch y u là qua ñư ng hô h p. Khi vào cơ th ch t này s ñư c chuy n hóa nh h enzyme Cyp450 thành CO2. Ch t trung gian c a quá trình chuy n hóa này là cacbon monoxide tác d ng v i Hemoglobin trong máu gây ñ c h hô h p. Methylene chloride nhanh chóng ñư c ñào th i ra ngoài sau khi ñi vào cơ th . ðư ng ñào th i ch y u là qua khí th và qua nư c ti u. - Bi u hi n nhi m ñ c: Methylen chloride là ch t ñ c th n kinh, có tính ch t gây mê. Ti p xúc v i n ng ñ ppm thì ngư i ti p xúc trong tình tr ng ng . N u ti p xúc v i n ng ñ cao hơn s gây m t trí nh . Bi u hi n c a nhi m ñ c bu n nôn, khó th , ho, t c ng c,…và có th t vong khi n ng ñ ñ c ch t cao. 70
5- Carbon disulfide (CS2) Ngu n g c: Carbon disulfide là dung môi hòa tan cao su và ñư c s d ng trong s n xu t s i tơ nhân t o và làm ch t trung gian ñ s n xu t photpho. Phương th c ñi vào cơ th : Carbon disulfide ñi vào cơ th ch y u qua ñư ng hô h p (kho ng 90%) và m t ph n h p th qua da. Khi vào trong cơ th ch t này tác d ng v i các amino axit, protein trong máu và trong các mô. S n ph m chuy n hóa c a disulfide k t h p v i men cytochrome P450 làm gi m kh năng chuy n hóa ch t ñ c c a men này. Tác ñ ng: Nh ng bi u hi n khi nhi m ñ c CS2 là m t trí nh , gây r i lo n tâm th n, d t c gi n, m t ng , h tu n hoàn máu b suy y u gây ra b nh tim. 4.1.3. ð c h c c a ch t h u cơ t n lưu khó phân h y PoPs POPs là nh ng h p ch t h u cơ thơm ña vòng có g n nhóm th clo, là nh ng h p ch t h u cơ khó phân h y sinh h c, hóa h c, quang h c t n ñ ng lâu ngày trong t nhiên gây ô nhi m môi trư ng. ð c ñi m chung c a POPs là khó phân h y, khó bay hơi và khu ch tán trong không khí, ít tan trong nư c tan t t trong m và có ñ c tính r t cao. Trong môi trư ng có t i hàng nghìn POPs trong ñó m t s h p ch t h u cơ khó phân h y tiêu bi u là dioxin, furan, PCB, DDT. 1- Dioxin và furan a) Tính ch t hóa h c Dioxin và furan có công th c c u t o như hình v , tùy vào s lư ng và v trí nhóm th Clo khác nhau mà có các ñ ng phân khác nhau. Dioxin có 75 ñ ng phân, trong nh ng ñ ng phân ñó thì ñ ng phân 2,3,7,8-PCDD c a Dioxin là có tính ñ c m nh nh t. Furan có 135 ñ ng phân, trong ñó 2,3,7,8-PCDF là ñ ng phân có tính ñ c m nh nh t. O O Cl Cl Cl Cl Cl Cl O O Công th c c u t o chung c a dioxin ð ng phân 2,3,7,8 PCDD (bao g m 75 ñ ng phân) Công th c c u t o chung ca polychloronated Cl Cl dibenzen furan, bao g m 135 ñ ng phân O 71
M c ñ ñ c c a Dioxin ñư c tính b ng h s ñ c tương ñương Toxicity Evaquatence factor (TEF). ð ñ c c a ñ ng phân 2,3,7,8-PCDD tương ñương v i giá tr TEF= 1 b) Ngu n g c phát sinh Dioxin là ch t ñ c nhân t o do con ngư i không ch ý ch t o ra. Dioxin phát sinh t các ngu n sau: - Phát sinh trong quá trình s n xu t thu c di t c và các h p ch t clo h u cơ khác, là s n ph m ph c a qúa trình s n xu t này. - Phát sinh do quá trình ñ t cháy nhiên li u, cháy r ng, thiêu h y rác th i và t ngu n khí th i c a các phương ti n giao thông. c) Phân b c a dioxin - Trong khí quy n dioxin và furan t n t i dư i d ng hơi ho c bám vào các h t b i. - Trong ñ a quy n liên k t v i các ch t ô nhi m h u cơ khác có trong ñ t - Trong th y quy n, dioxin và furan ít tan trong nư c mà ch y u có ñáy bùn, tr m tích bi n. - Sinh quy n, dioxin và furan t n t i trong các mô m c a ñ ng v t, th c v t. Qua chu i th c ăn tích t l i trong cơ th con ngư i. - Dioxin còn có nhi u trong m t s s n ph m th c ph m rau qu , th t và s n ph m s a. d) ð c tính c a dioxin H p th : Dioxin h p th vào cơ th qua ñư ng tiêu hóa do ăn ph i th c ph m có ch a dioxin như s a, th t, m t s loài cá và qua ñư ng hô h p do hít th khói th i có ch a dioxin. Kho ng 90% dioxin h p th vào cơ th ngư i qua ñư ng th c ph m. Nh ng h p ch t có ít nhóm th clo thì d dàng h p th qua chu i th c ăn t th c v t sang ñ ng v t hơn Phân b : Do tính ch t d tan trong m c a dioxin nên d dàng th m qua màng ru t và ph i ñi vào h tu n hoàn máu. Th i gian lưu trong máu c a dioxin không lâu, máu s ñưa dioxin ñ n các mô m c a các cơ quan trong cơ th . Chuy n hóa: M t ph n dioxin và furan ñư c chuy n hóa b i men gan, oxy hóa c t vòng v trí nhóm th clo 1,6. S n ph m chuy n hóa là nh ng ch t d tan hơn và ñư c ñào th i qua ñư ng nư c ti u. Dioxin trong t bào t o ph c v i AhR (Aryl hydrocabon Receptor) t o ph c h p dioxin-AhR-ARNT gây ra các tác ñ ng sau: - Tác ñ ng lên ADN, làm r i lo n quá trình sinh t ng h p c a m t s protein như protein s a ch a l i sai ADN, các protein ñi u ch nh quá trình sinh trư ng và 72
phát tri n c a t bào, enzyme tham gia chuy n hóa ch t ñ c giai ño n 1 và 2 d n ñ n tăng kh năng gây ñ t bi n gen và ung thư c a các tác nhân môi trư ng. - Liên k t v i th th ER (estrogen receptor), th th hocmon sinh d c n làm r i lo n các ch c năng sinh s n; tăng kh năng ung thư bu ng tr ng, ung thư t cung, ung thư vú; gây bi n ñ i gi i tính. - Suy gi m h mi n d ch c a cơ th , tăng kh năng nhi m vi khu n và virut gây b nh c a cơ th . Ph c c a ñ ng phân dioxin v i th th AhR càng b n thì ñ ñ c c a ñ ng phân ñó càng cao. Tích t và ñào th i: Khi lư ng dioxin vào trong cơ th th p thì dioxin ch y u ñư c tích t trong các mô m . Nhưng khi n ng ñ có trong cơ th cao nó s tích t trong gan và liên k t b n v ng v i các protein có trong gan. Dioxin ñào th i r t ch m, th i gian bán phân h y kéo dài vài năm, vài ch c cho ñ n hơn 100 năm. Dioxin ph n nh ñào th i qua ñư ng nư c ti u, ch y u ñào th i qua s a m và qua ñư ng m truy n cho con. Các tri u ch ng khi b nhi m ñ c dioxin - Các b nh trên da: nh ng ngư i b nhi m PCDD s b n i m n tr ng cá, m n b ñen và l loét. - Gây ñ c trên m t: Gây ñ , phù k t m c, viêm m ng m t, giác m c. - Gây xu t huy t: ch y máu ñư ng tiêu hóa - T n thương gan: Qua các d u hi u lâm sàng và ch tiêu men gan các nhà khoa h c cho r ng gan là cơ quan b dioxin gây t n thương trư c nh t. - S y thai, quái thai và r i lo n nhi m s c th : T l x y thai và sinh con quái thai các vùng b nhi m dioxin là r t cao. - Gây ung thư: dioxin là tác nhân gây ung thư nh t là ung thư gan. Dioxin Vi t nam Ch t ñ c màu da cam là thu c di t c ñư c M s d ng ñ tàn phá r ng Vi t nam trong chi n tranh. Lư ng thu c di t c M r i kho ng 76,9 tri u t n bao g m thu c di t c 2,4-D và 2,4,5-T và hàm lư ng nh t p ch t dioxin vào kho ng 360 kg. Hi n nay v n còn nhi u vùng b ô nhi m dioxin n ng ñư c coi là ñi m nóng ví d như vùng dân cư phía nam Biên Hòa và sân bay Biên Hòa, sân bay ðà N ng, sân bay Phú L c, A Lư i. H u qu do ch t ñ c này ñ l i r t l n và lâu dài. Sau 30 năm k t thúc chi n tranh nhưng h u qu c a dioxin v n chưa ñư c kh c ph c - Theo s li u ñi u tra 478.893 c u chi n binh thì có ñ n 28.817 c u chi n binh tham gia nh ng chi n trư ng b r i ch t ñ c màu da cam b nhi m dioxin. 73
- T l sinh con d t t b m sinh và x y thai các vùng b nhi m dioxin cao g p 3 ñ n 4 l n nh ng vùng khác không b nhi m. - các t nh tây nguyên có t l n n nhân ch t ñ c hóa h c cao, chi m kho ng 0,8 ñ n 3% dân s toàn t nh, KomTum: 3,6%; Gia Lai 1,3%, Daclack: 0,7%. - nh hư ng c a dioxin r t lâu dài, hi n nay Vi t nam d t t b m sinh v n còn xu t hi n th h con cháu F3. 2- PCBs a) Tính ch t và ngu n g c phát sinh PCBs là h p ch t clo hóa c a h p ch t biphenyl, tùy theo s lư ng và v trí nhóm th c a clo mà có kho ng 209 ñ ng phân c a PCBs. Công th c c u t o chung Cl Cl c a PCB, 209 ñ ng phân PCBs Có tính b n nhi t, cách ñi n, khó hóa hơi, ít tan trong nư c tan t t trong d u, dung môi không phân c c và trong mô m ñ ng th c v t. PCBs phân h y b i ph n ng quang hóa, phân h y y m khí ho c hi u khí b i vi sinh v t. Tuy v y quá trình phân h y x y ra r t ch m. PCBs phân h y hoàn toàn nhi t ñ cao, nhưng trong trư ng h p thiêu h y nhi t ñ th p s t o ra s n ph m cháy không hoàn toàn c a PCBs là dioxin và furan. PCBs ñư c s d ng r ng rãi trong nhi u ngành công nghi p, như là s d ng làm ch t cách ñi n, làm ch t l ng truy n nhi t, ch t ph gia, keo dính. b) Phương th c ñi vào cơ th . H p th : PCBs ch y u h p th qua chu i th c ph m. Kho ng 97% PCBs ñi vào cơ th t th c ph m, 3,4% hô h p t không khí và 0,04% t nư c. Phân b : Sau khi vào h tu n hoàn máu, PCBs ñư c h tu n hoàn máu v n chuy n ñ n các mô và cơ quan trong cơ th . Chuy n hóa: M t s ñ ng phân PCBs có kh năng liên k t v i th th AhR gi ng như dioxin làm r i lo n ch c năng sinh s n và bi n ñ i gi i tính. PCBs ñư c chuy n hóa b i các enzym P450 trong men gan theo ki u chuy n hóa d ng MC và d ng PB. ð ng phân chuy n hóa d ng MC thì có tính ñ c l n ngư c l i ñ ng phân chuy n hóa d ng PB có tính ñ c kém hơn. 74
Tích t và ñào th i: cũng như các h p ch t h u cơ khó phân h y khác PCBs r t khó ñào th i. PCBs sau khi vào cơ th tích t trong gan, da, ru t và m t ít trong não. a) Tác ñ ng ñ i v i cơ th Nhi m ñ c c p tính: sưng mi m t, ñ i màu móng tay, bu n nôn m t m i. Li u lư ng gây ch t ñ i v i cá heo là: LC50=2,74mg/l Nhi m ñ c mãn tính: gi m cân, suy gi m mi n d ch, ñau ñ u, bu n nôn, m t m i suy như c th n kinh. Trư ng h p n ng gây ung thư da, r i lo n kh năng sinh s n, bi n ñ i gi i tính. 3- DDT a) Tính ch t và ngu n g c phát sinh Nhà hóa h c Pon Herman ñã ñư c t ng gi i Noben v vi c phát hi n ra ch t DDT. DDT là ch t có ph tác ñ ng r ng tiêu di t sâu b nh, mu i mang vi trùng s t rét, vi khu n gây b nh thương hàn v.v.. DDT b n v m t hóa h c và có ñ c tính c p tính r t th p ñ i v i ñ ng v t máu nóng và con ngư i. Trái l i lư ng DDT tích t lâu ngày gây ñ c h th n kinh, nh hư ng ñ n s c kh e sinh s n. Hi n nay DDT ñã b c m m t s nư c nhưng v n ñư c s d ng m t s nư c ñang phát tri n. DDT là ch t có màu xám, ít tan trong nư c ñư c s d ng làm thu c b o v th c v t , các di t mu i và các côn trùng gây h i khác. DDT phát sinh trong quá trình s n xu t và s d ng. Công th c c u t o c a DDT -CH- Cl CCl3 b) Phương th c ñi vào cơ th H p th : DDT ñư c h p th vào cơ th qua chu i th c ph m, qua da và ñư ng hô h p khi ti p xúc tr c ti p v i thu c di t tr sâu b . Phân b : DDT sau khi vào trong máu s ñư c v n chuy n ñ n các cơ quan và tích t l i trong các mô m c a các cơ quan. Chuy n hóa: Oxy hóa b i mengan nhưng r t ch m. Liên k t v i th th ER ho t ñ ng như m t hocmon sinh d c n gây bi n ñ i gi i tính các cơ th ñ c. Tác ñ ng lên h th n kinh ngo i biên, ngăn c n s v n chuy n ion, làm ch m qúa trình tái phân c c. 75
Tích t và ñào th i: DDT ñào th i r t kém, DDT tích t nhi u trong gan và vách ngăn não và trong s a. b) Bi u hi n nhi m ñ c + Nhi m ñ c c p tính: Trư ng h p nh gây chóng m t, nh c ñ u, bu n nôn. Trư ng h p n ng gây r i lo n ñi u khi n, và có th d n ñ n t vong. +Nhi m ñ c mãn tính Nh : Sút cân, kém ăn, cơ b p y u, thi u máu và th n kinh có bi u hi n căng th ng. N ng: suy gi m h mi n d ch; ung thư gan d dày, ph i, th n, gi m b ch huy t và ung thư máu; r i lo n th n kinh; gây mù m t; nh hư ng ñ n s c kh e sinh s n như gi m sút tinh trùng, sinh con quái thai, bi n ñ i gi i tính. 4- PHAs (polycylic aromatic hydrocacbons) a) Gi i thi u chung Các h p ch t PAHs có nhi u trong than ñá, d u m , có trong các s n ph m cháy, s n ph m chuy n hóa c a th c v t và vi sinh v t. Ngu n PAHs gây ô nhi m môi trư ng không khí, ñ t nư cch y u là do quá trình khai thác than ñá, d u m , ñ t cháy nhiên li u… PAHs thư ng t n t i dư i d ng h n h p các h p ch t, ít t n t i dư i d ng ñơn ch t. Các h p ch t PAHs thư ng t n t i tr ng thái r n nhi t ñ thư ng, khó hóa hơi và có ñi m sôi cao. Các h p ch t PAHs ít tan trong nư c, tan t t trong m , có t s tan Pcow thư ng cao kho ng t 3,24 ñ n 6,75. PAHs có trong ñ t, nư c, không khí, cơ th sinh v t và trong th c ph m. Ngu n ô nhi m PAHs trong không khí ch y u là khói th i c a quá trình ñ t cháy nhiên li u. Ô nhi m ñ t và nư c là do s c tràn d u, rò r trong quá trình s d ng , s n xu t và t các bãi chôn l p. Do tính ch t d tan trong m mà PAHs d dàng tích t trong có th sinh v t và chuy n t cơ th này sang cơ th khác qua chu i th c ăn. Trong th c ph m PAHs ch y u có trong các s n ph m s a, tr ng, th t, ñ ng v t nhuy n th , cá và m t s rau qu , h t b) Phương th c ñi vào cơ th - H p th : H p th qua ñư ng hô h p, qua da và qua ñư ng th c ph m. Do tính ch t d tan trong m mà các h p ch t này d dàng h p th qua da. PHAs có trong không khí theo hơi th vào cơ th qua ñư ng hô h p. H p th qua ñư ng ăn u ng ch y u là ăn ph i các th c ph m ho c ngu n nư c b nhi m. Thành ph n và tính ch t c a th c ph m nh hư ng l n ñ n kh năng h p th PAHs vào cơ th s ng. 76
- Phân b H p ch t PAHs sau khi ñi vào cơ th vào h tu n hoàn máu, m t ph n ñư c h p th vào máu và ph n còn l i ñư c v n chuy n ñ n các cơ quan trong cơ th . Nư c có th gi m b t kh năng h p th PAHs trong máu, trái l i lư ng d u có trong th c ph m làm tăng kh năng h p th PAHs vào máu. - Chuy n hóa Chuy n hóa các h p ch t PAHs ch y u x y ra trong gan, thành m ch máu và trong ru t non. Trong ñó t c ñ chuy n hóa trong thành m ch máu thư ng nh hơn r t nhi u so v i chuy n hóa trong gan. T c ñ chuy n hóa và kh năng t o s n ph m chuy n hóa ph thu c vào thu c, các ch t ô nhi m, m t s ch t có trong rau qu như polychlorinated biphenyls, gastric hormones…Nh ng h p ch t này có kh năng liên k t v i enzym chuy n hóa thúc ñ y ho c kìm hãm quá trình chuy n hóa PAHs. Các h p ch t PAHs cũng có kh năng tác d ng v i enzym và gây nh hư ng ñ n quá trình chuy n hóa Chuy n hóa PAHs có hai giai ño n + Giai ño n 1: giai ño n này ñư c th c hi n b i enzyme mixed function oxidase (MFO) và epoxydohydrase (EH) t o ra các s n ph m chuy n hóa là các d ng idols và epoxides. + Giai ño n 2: các s n ph m chuy n hóa c a giai ño n 1 là nh ng ch t có ho t tính m nh tham gia các ph n ng sau: Liên k t v i glucuronic acid, glutathione t o thành các ch t d tan và ñư c ñào th i qua ñư ng nư c ti u. Liên k t v i ADN và protein gây ñ t bi n gen và bi n tính protein c) Bi u hi n nhi m ñ c + Suy gi m h mi n d ch: M t s h p ch t PAHs gây ñ c h mi n d ch như nh hư ng ñ n t y, t bào b ch huy t, lách. Trong ñó benzopyrene, 3-methylchlanthrene và 7,12 dimethylbenz anthracene có tính ñ c mi n d ch cao, nh hư ng ñ n s phân bào c a t bào T. + nh hư ng ñ n kh năng sinh s n như sinh con quái thai, x y thai, gi m kh năng sinh s n. Nguyên nhân là do nh ng s n ph m chuy n hóa có ho t tính m nh ñư c h p th qua nhau thai và ñi vào bào thai gây nh hư ng tr c ti p ñ n s phát tri n c a thai nhi. Ngoài ra các tác nhân này còn gây ñ c cho bu ng tr ng. + ð t bi n gen: Kh năng gây ñ t bi n gen c a m t s PAHs ñư c nh n th y trong c các thí nghi m invitro và invivo. M t vài PAHs còn gây ra s bi n ñ i hình thái t bào, sai khác nhi m s c th , t ng h p ADN không mong mu n. + Gây ung thư: Nhi u nghiên c u cho th y các h p ch t PAHs có kh năng gây ung thư. Kh năng gây ung thư c a PHAs ph thu c vào: ðư ng h p th : kh năng gây ung thư c a PAHs h p th qua mi ng thư ng nh hơn so v i khi ñư c h p th qua da. 77
Lư ng h p th : Lư ng h p th càng l n thì kh năng gây ung thư càng cao. ð c tính sinh h c c a cơ th sinh v t. Kh năng gây ung thư nh ng cơ th tr thư ng cao hơn là nh ng cơ th l n tu i. ð c tính c a các h p ch t PAHs: Nh ng h p ch t có ít hơn 4 vòng thơm tr nh ng ch t có ch a nhóm th methyl như 9,10 dimethylanthracene và 1,2,3,4 tetramethylphenanthrene thư ng không có tác d ng gây ung thư hay có tác d ng y u. Nh ng h p ch t có năm vòng thư ng có tác d ng gây ung thư m nh. H u h t nh ng h p ch t có 6 vòng ñ u có tác d ng gây ung thư. H p ch t 7 vòng thư ng không có kh năng gây ung thư. 4.2. ð c h c c a m t s tác nhân sinh h c 4.2.1. ð c h c c a m t s ñ ng v t ð c t do ñ ng v t ti t ra ñư c chia thành 4 nhóm chính: ñ c t có tính axit cao, ñ c t có tính ki m cao, ñ c t có hàm lư ng vitamin cao, ñ c t protein ñ c. M t s ñ ng v t và côn trùng có ch a ch t ñ c như là: 1- Nh a cóc ð c t có trong cóc không t p trung th t mà t p trung gan, ru t, tr ng. Tuy n ti t nh a ñ c c a cóc n m trong nh ng v t s n sùi trên da cóc. Ch t ñ c ch y u có trong nh a cóc là bufotoxin. Nh a cóc tác ñ ng lên tim, làm tim ñ p ch m và ng ng h n. Nh a cóc dính vào da gây r p da, l loét, n u ñ nh a giây vào m t s b xưng ñau và v t n thương. Nguy hi m nh t là ch t ñ c vào máu. 2- N c r n R n là loài bò sát không chân, nhóm máu l nh. M c ñ ñ c c a n c r n ph thu c vào t ng lo i r n và tr ng thái c a r n. Ví d ñ ñ c c a r n l c vipera ch b ng 1/20 ñ ñ c c a n c r n h mang. N c ñ c c a r n nh y hơn khi r n trong tr ng thái nh n ăn kéo dài và khi r n l t xác. Ch t ñ c chính c a n c r n g m hai lo i: - Ch t ñ c h th n kinh h y ho i ch c năng c a h hô h p và d n ñ n cái ch t do ng ng hô h p. - Ch t ñ c máu làm ñông, tan máu và phá h y thành m ch máu, ngoài ra còn t o ra nh ng r i lo n do viêm t i ch . 3- ð c t c a ong N c ong là m t ch t l ng sánh, không màu, thành ph n hóa h c r t ph c t p g m anbumin, ch t m , h p ch t h u cơ phân t lư ng th p, các axit amin, axit nucleic, glutamic, treonin. 78
Melitin là ch t ñ c ch a trong n c ong, b n v ng v i axit, d tan trong ki m. Vì v y khi b ong chích thì thư ng bôi vôi ñ gi i ñ c. Melitin làm tan h ng c u, co các cơ trơn, h huy t áp, phong b th n kinh trung ương. 4- Nh n góa ph áo ñen Nh n góa ph áo ñen s ng vùng nhi t ñ i, trong ñ ng g , c , nhà hoang, b i r m. ð c c a nh n nguy hi m hơn n c r n, nhưng lư ng ch t ñ c m i l n c n bơm vào cơ th nh nên không gây ch t. Các tri u ch ng khi nhi m ñ c lo i ñ c này là ñau nh , tái nh t, sưng sau ñó ñau vùng ng c, b ng, bu n nôn ñ nư c dãi và ra m hôi. 5- Bò c p Bò c p s ng Brazin, Châu Phi và Vi t nam. M t s lo i bò c p có ch a ch t ñ c như là titytus bahiensis và T. serralatus. Ch t ñ c tác d ng lên h th n kinh Trong trư ng h p nh thì th y ng a, hơi ñau. Trư ng h p n ng thì gây co th t c , b n ch n n i d n, tăng ho c h huy t áp và tâm th n. 6- ð ng v t nhuy n th v c ng ð ng v t nhuy n th như trai, sò có th phát sinh ñ c ch t trong nh ng tháng nóng. ð c t này thư ng gây tê cơ b p. Các tri u ch ng hay g p là tê li t hô h p, ng a môi, m t, mũi. 6- Cá nóc M t s cá bi n nhi t ñ i như cá kéo, cá nóc có ch a ch t ñ c. Cá nóc phân b vùng bi n nhi t ñ i c a Vi t nam. ð c t c a cá nóc bao g m các ch t ciguatoxin tan trong ch t béo, ciguaterin tan trong nư c và aminopehydroquinazolin. Nh ng ñ c t này t p trung trong gan, ru t và cơ b ng. ð c bi t tính ñ c c a loài cá này tăng m nh trong mùa ñ tr ng. Các tri u ch ng nhi m ñ c cá nóc là tê li t cơ th , ngưng tr h tu n hoàn và hô h p. Ng ñ c cá xu t hi n sau khi ăn t 2 ñ n 24 gi , kho ng 60% s ngư i b nhi m ñ c cá nóc b t vong. 4.2.2. ð c h c c a m t s th c v t Th c v t ti t ra ñ c t là ñ thích nghi v i ñi u ki n môi trư ng, c nh tranh sinh t n v i nh ng loài th c v t khác và là vũ khí ñ tr ng l i côn trùng và các loài sâu b nh. Các ch t ñ c có th phân b m t s b ph n c a cây ho c toàn thân cây. 79
a) M t s ñ c t có trong th c v t Alkaloid Alkaloid gây ñ c h th n kinh, t n thương gan có th d n ñ n ung thư gan, nh hư ng ñ n s phát tri n c a thai nhi. Pyrrolizidine alkaoid: gây h i cho gan. Solanum alkaloid có trong khoai tây làm m t ho t tính c a các enzym chuy n hóa ch t ñ c, tác ñ ng lên enzyme AchE gây ñ c h th n kinh. Lupin alkaloid: ch t có v ñ ng gây ñ c tính c p tính. Iso quinoline, carboline alkaloid: gây ñ c h th n kinh. Glucozid M t s glucoside ho c s n ph m chuy n hóa c a glucoside có trong th c v t gây ñ c cho ñ ng v t và ngư i. Favaglycoside: gây tan máu Thioglycoside: gi i phóng ra ch t ñ c thyrotoxic Cianoglycoside: t n công não, tuy n giáp, tuy n t y. Aglycon: là ch t sinh ung thư, gây bi n ñ i gen, ch t ñ c h th n kinh, Các protien ñ c M t s protein ñ c có trong cây, liên k t v i t bào làm r i lo n ch c năng t bào, và làm m t ho t tính c a enzym proteinase gây nh ng nh hư ng như là ch m phát tri n ñ ng v t, nh hư ng ñ n s c kh e c a ngư i, nh hư ng ñ n quá trình tiêu hóa protein. M t s protein gây ñáp ng mi n d ch m nh m Lactin liên k t v i h n c u gây vón c c máu. Amino axit không có trong protein Amino axit không có trong protein có ch a nhi u trong th c v t. M t s amino axit trong lo i này gây h i cho h th n kinh, gan, th n và m t s b ph n khác. β -Amino propionitrile (BAPN): ngăn ch n ho t ñ ng c a enzyme là enzym quan tr ng trong quá trình phát tri n xương và collagen. Ptaquiloside: gây ung thư b ng ñái, b nh b ch c u, xu t huy t b) M t s cây có ch a ñ c t có Vi t nam: 1- Dây cam th o (aburus precatorius): Thu c h cánh bư m, dây leo, mình nh . Trong h t có ch a protein ñ c là abrin (C12H14N2O2) 2- Mù u: Trong v , thân cây và r có ch a nhi u ñ c ch t xyanhydric và saponin. 3- Cây c ñ u: 80
Thu c h cánh bư m, cây dây leo có c hoa tím nh t m c hoang nhi u vùng c a nư c ta. Ch t ñ c ch a nhi u trong qu và h t. Ch t ñ c có ch a trong c ñ u là tephrosin, rotenon và pachyrhizon gây bu n nôn, choáng váng, tê toàn thân và có th d n ñ n t vong 4- Cây thu c lá: ð c ch t ch y u ch a trong cây thu c lá là nicotin và m t s ch t khác ñ ng phân c a nicotin như là nicotenlin, nicotilin, myosmin. Nicotin là ch t có v n ng cay, mùi h c d tan trong nư c và dung môi h u cơ. Nicotin làm tăng b nh tim m ch và gây ung thư. 5- Cây thu c phi n: Là thu c ñ c lo i gây nghi n. Có ch a các axit meconic, axit tactric, axit xitric, mocphin… 6- Cây th u d u: Trong h t th u d u có ch a rici và abrin là nh ng albumin ñơn gi n là nguyên nhân gây dính k t và xu t huy t các t bào máu, gây t n thương ñ n t bào khác và gây b t n ñ nh nhi t. Tri u ch ng ng ñ c thư ng th y là nôn m a, tiêu ch y, máu huy t không lưu thông. Bi u hi n c p tính xu t hi n sau 2 gi bu n nôn, rát mi ng, tiêu ch y, ñau b ng, ngư i u o i, xu t huy t màng lư i, b nh v máu, co gi t và ch t sau 12 ngày. Tri u ch ng mãn tính do hít th b i b h t th u d u là viêm da, viêm mũi c và m t. 7- Cây d a: Ng ñ c do d a là do m t lo i n m ñ c candida tropicalis s ng kí sinh trong m t d a. Ng ñ c x y ra khi ăn d a chưa c t s ch m t hay ăn qu b d p nát ch t ñ c ñã nhi m vào trong ph n th t c a qu . Tri u ch ng ng ñ c là da n i m n ng a, ñau b ng, tiêu ch y, m ch nhanh, huy t áp h , khó th , ph i ran. 8- Cây cau: Ch t ñ c arecoline ch y u t p trung h t cau. Tri u ch ng ng ñ c là a ch y, nôn m a, co gi t, khó th , th l c kém. 9- Cây s n Ng ñ c s n là do hàm lư ng Cianua có ch a nhi u trong v và chóp c , nh t là nh ng ch b t n thương. Ng ñ c do ch t này có nh ng tri u ch ng như sau: tr ng thái s ng s , tê li t dây th n kinh âm thanh, co gi t và gây hôn mê. 10- Cây xoan: Thân th ng, lá nh , hoa tím và có v ñ ng. Cây xoan m c nhi u trên các vùng c a nư c ta. 81
Thành ph n hóa h c c a các ch t ch y u có trong cây xoan là lo i ancaloit có v ñ ng, t p trung v , lá, r , q a. Tri u ch ng lâm sàng do nhi m ñ c là bu n nôn, choáng váng, không mu n ăn, m t ñ , y u m t, tê li t toàn thân. 4.2.3. ð c h c c a m t s vi sinh v t a) Vi khu n ð c t c a vi khu n ñư c phân làm hai lo i ngo i ñ c t và n i ñ c t . + Ngo i ñ c t : là nh ng ch t hóa h c ñư c vi sinh v t t ng h p trong t bào và ñư c t bào th i ra ngoài môi trư ng. Ngo i ñ c t thư ng là protein, d dàng m t ho t tính và d phân h y b i nhi t. + N i ñ c t : là nh ng ch t có trong t bào, nh ng ch t này ch gi i phóng ra ngoài khi t bào b phân h y. N i ñ c t thư ng là nh ng ch t có c u trúc ph c t p ví d như các phospholipit, lipopolysaccharit. Vi khu n gây b nh cho cơ th theo các cơ ch sau: M t s vi khu n gây b nh là do ti t ñ c t ng m vào cơ th , ho c bám vào m t bi u mô mà không xâm nh p vào cơ th . M t s vi khu n xâm nh p vào cơ th nhưng không sinh ñ c t , chúng gây b nh b ng cách sinh s n và gây b nh lý mi n d ch. Ph n l n vi khu n rơi vào gi a hai lo i trên t c là v a xâm nh p c c b , v a ti t ra ñ c t ho c enzyme phá h y các mô. b) M t s vi khu n gây b nh thư ng g p 1- E.coli E. coli là tr c khu n gram âm, không t o bào t , hô h p y m khí tùy ti n. E. coli thư ng có m t trong các th c ph m b nhi m phân. Kh năng gây b nh c a E. coli r t ña d ng có th gây t i ti u l t nh t, ti u ra máu, ti u ñau, ti u ra m ph n . E. coli còn gây viêm màng não, nhi m trùng máu và là nguyên nhân chính c a b nh tiêu ch y. 2- Staphylococcus Staphylococcus là lo i c u khu n gram dương, hô h p y m khí tùy ti n, không di ñ ng, không t o bào t . Chúng t o ra ñ c t enterotoxin, có tính ñ c như sau: - Các lo i ngo i ñ c t có th gây ch t, gây ho i t da, có kh năng phân h y h ng c u, gây ng ñ c cho nhi u lo i t bào. - ð c t gây tróc v y: loài ñ c t này n m trong bi u bì t o n t ph ng ngoài da. - ð c t gây s c: lo i ñ c t này gây s t, s c và v t ñ ngòai da. - ð c t ru t: các lo i ñ c t ru t b n nhi t. Tri u ch ng do ñ c t này sinh ra là gây ói m a. - Các ñ c t có tính kháng nguyên như peptidoglycan, axit teichonic, protein A 82