Giáo trình Giản yếu về ngữ dụng học: Phần 1 - GS.TS Đỗ Hữu Châu

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:22

Thêm vào BST

Báo xấu

682
lượt xem 149
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình Giản yếu về ngữ dụng học - Phần 1 có nội dung giới thiệu đến người học một số kiến thức về: khái quát ngữ dụng học, chiếu vật và chỉ xuất, hành động ngôn ngữ, hành vi ngôn ngữ. Tham khảo cuốn giáo trình để nắm bắt nội dung giáo trình cụ thể hơn.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Giản yếu về ngữ dụng học: Phần 1 - GS.TS Đỗ Hữu Châu

®¹i häc huÕ trung t©m ®μo t¹o tõ xa GS.TS. §ç H÷u Ch©u Gi¸o tr×nh gi¶n yÕu vÒ ng÷ dông häc (S¸ch dïng cho hÖ ®μo t¹o tõ xa) T¸i b¶n lÇn thø nhÊt HuÕ - 2007
Môc lôc trang Lêi nãi ®Çu .....................................................................................................4 Më ®Çu: kh¸i qu¸t vÒ ng÷ dông häc ....................................5 I − ng÷ dông häc lμ g× ? ............................................................................................. 5 II − c¸c bé phËn trong ng÷ dông häc ................................................................. 11 Ch−¬ng I: chiÕu vËt vμ chØ xuÊt...............................................12 I − chiÕu vËt lμ g× ? ................................................................................................. 12 II − c¸c d¹ng chiÕu vËt ............................................................................................ 12 III − c¸c ph−¬ng thøc chiÕu vËt ........................................................................... 13 Ch−¬ng II: hμnh ®éng (hμnh vi) ng«n ng÷ .................16 I − Ng«n ng÷ vμ hμnh ®éng ng«n ng÷ .................................................................. 16 II − c¸c lo¹i hμnh ®éng ng«n ng÷......................................................................... 17 III − hμnh ®éng ë lêi lμ biÓu thøc ng÷ vi ............................................................ 17 IV − §iÒu kiÖn sö dông c¸c hμnh ®éng ë lêi...................................................... 19 V − HiÖu lùc ë lêi (lùc ë lêi) cña c¸c c©u (c¸c ph¸t ng«n) ............................. 20 VI − ph©n lo¹i c¸c hμnh vi ë lêi.................................................................21 VII − hμnh ®éng ë lêi vμ héi tho¹i ....................................................................... 21 VIII − hμnh ®éng ë lêi gi¸n tiÕp............................................................................ 22 Ch−¬ng III: LËp luËn ...........................................................................................23 I − LËp luËn lμ g× ? .................................................................................................... 23 II − LËp luËn vμ l«gic .............................................................................................. 24 III − §Æc tÝnh cña quan hÖ lËp luËn...................................................................... 26 IV − T¸c tö lËp luËn vμ kÕt tö lËp luËn() ............................................................. 27 V − C¸c "lÏ th−êng" c¬ së cña lËp luËn ............................................................... 29 Ch−¬ng IV: lÝ thuyÕt héi tho¹i..................................................31 2
I − c¸c vËn ®éng héi tho¹i ....................................................................................... 31 II − C¸c quy t¾c héi tho¹i ........................................................................................ 33 III − th−¬ng l−îng héi tho¹i ................................................................................... 36 IV − cÊu tróc héi tho¹i ............................................................................................. 36 Ch−¬ng V: ý nghÜa hμm Èn vμ ý nghÜa t−êng minh (hiÓn ng«n)..............47 I − Kh¸i qu¸t vÒ ý nghÜa t−êng minh vμ hμm Èn ................................................ 47 II − ph©n lo¹i tæng qu¸t ý nghÜa hμm Èn ............................................................. 47 III − tiÒn gi¶ ®Þnh vμ hμm ng«n .............................................................................. 49 IV − c¬ chÕ t¹o ra c¸c ý nghÜa hμm Èn cè ý ........................................................ 54 V− Ph©n lo¹i tiÒn gi¶ ®Þnh ...................................................................................... 59 Phô lôc ................................................................................................................................67 3
Lêi nãi ®Çu "Ng÷ dông häc nghiªn cøu viÖc sö dông ng«n ng÷ cña ng−êi nãi, viÖc sö dông nμy kh«ng thÓ lÝ gi¶i ®−îc b»ng c¸c lÝ thuyÕt ng÷ nghÜa häc tiÒn dông häc còng nh− kh«ng thÓ lÝ gi¶i ®−îc chØ b»ng nh÷ng tri thøc vÒ ng«n ng÷ t¸ch riªng (nãi ®óng h¬n lμ b»ng nh÷ng hiÓu biÕt vÒ ng«n ng÷ tiÒn dông häc). Theo mét c¸ch hiÓu hÑp h¬n, ng÷ dông häc quan t©m tíi viÖc ng−êi nghe lμm thÕ nμo mμ n¾m b¾t ®−îc c¸i ý nghÜa mμ ng−êi nãi cã ý ®Þnh nãi ra. Theo nghÜa réng nhÊt, nã quan t©m tíi nh÷ng nguyªn t¾c chung chi phèi sù giao tiÕp gi÷a ng−êi víi ng−êi.". Trªn ®©y lμ ®Þnh nghÜa cña Jean Aitchison(1) vÒ ng÷ dông häc. Ng÷ dông häc lμ mét ngμnh häc míi cña ng«n ng÷ häc, víi nã, ng«n ng÷ häc ®· v−ît ra khái c¸i th¸p ngμ cña quan ®iÓm cÊu tróc luËn néi t¹i ®Ó ®i vμo cuéc sèng. MÆc dÇu ®−îc giíi thiÖu vμo ViÖt Nam ch−a bao l©u nh−ng hiÖn nay ng÷ dông häc ®· thu hót ®−îc sù chó ý cña nhiÒu nhμ ViÖt ng÷ häc, ®−îc ®−a vμo gi¶ng d¹y trong c¸c tr−êng ®¹i häc, ë bËc Cao häc vμ ®· cã nh÷ng luËn ¸n Th¹c sÜ ®Çu tiªn lÊy nh÷ng ®Ò tμi thuéc ng÷ dông. Quan träng h¬n, nh÷ng quan niÖm vμ nh÷ng kh¸i niÖm b−íc ®Çu vÒ ng÷ dông ®· ®−îc ®−a vμo gi¶ng d¹y ë ch−¬ng tr×nh TiÕng ViÖt thùc nghiÖm ph©n ban Khoa häc x· héi. Cuèn s¸ch nμy ®−îc viÕt ra, ®¬n gi¶n h¬n vμ gÇn víi thùc tiÔn sö dông tiÕng ViÖt h¬n so víi phÇn Dông häc trong cuèn §¹i c−¬ng ng«n ng÷ häc nh»m cung cÊp mét tμi liÖu gi¶ng d¹y m«n häc nμy ë bËc §¹i häc, lμm tμi liÖu tham kh¶o cho c¸c häc viªn cao häc vμ c¸c nghiªn cøu sinh ngμnh LÝ luËn ng«n ng÷. Nã còng cã thÓ lμ mét tμi liÖu phôc vô cho viÖc båi d−ìng gi¸o viªn Trung häc phæ th«ng , cung cÊp cho c¸c thÇy gi¸o, c« gi¸o cÊp häc nμy cã vèn hiÓu biÕt vÒ ng÷ dông häc cÇn thiÕt ®Ó d¹y tèt phÇn TiÕng ViÖt trong cÊp häc mμ m×nh ph¶i ®¶m ®−¬ng. Cuèn s¸ch ch¾c ch¾n ch−a ph¶n ¸nh mét c¸ch t−¬ng ®èi ®Çy ®ñ nh÷ng thμnh tùu hiÖn nay vÒ ng÷ dông häc trªn thÕ giíi vμ cßn nhiÒu thiÕu sãt. RÊt mong sù ®ãng gãp ý kiÕn cña c¸c b¹n ®äc. T¸c gi¶ (1) Jean Aitchison, Linguistcs Hodder & Stoughton, London Sydney Auckland, 1992. 4
Më ®Çu: kh¸i qu¸t vÒ ng÷ dông häc I − ng÷ dông häc lμ g× ? 1. Gi¶ ®Þnh chóng ta cã c©u sau ®©y : TiÕn tÆng Mai cuèn "T¾t ®Ìn". Nghe c©u nãi ®ã, liÖu chóng ta cã d¸m b¶o ®¶m r»ng chóng ta ®· hiÓu ®óng ®¾n nã ch−a ? Cã thÓ tr¶ lêi r»ng ch−a nÕu nh− chóng ta kh«ng n¾m ®−îc Ýt ra lμ nh÷ng hiÓu biÕt sau ®©y : a) C©u nãi nμy do ai nãi ra ? Nãi trong hoμn c¶nh nμo, v× sao l¹i nãi nã ra ? Nãi ra ®Ó nh»m môc ®Ých g× ? b) TiÕn lμ ai ? Mai lμ ai ? Quan hÖ TiÕn − Mai nh− thÕ nμo vμ quan hÖ gi÷a ng−êi nãi c©u ®ã víi TiÕn vμ Mai ra sao ? NÕu nh− c©u nãi ®ã do TiÕn nãi ra (tr−êng hîp nμy th× TiÕn lμ ng«i thø nhÊt vμ lμ chñ ng÷) th× ý nghÜa cña nã thÕ nμo ? NÕu nh− nã do Mai nãi ra (trong tr−êng hîp nμy th× Mai lμ ng«i thø nhÊt, ng«i nãi ®ãng vai nãi nh−ng vÒ quan hÖ có ph¸p th× lμ bæ ng÷ vμ lμ tham thÓ thô h−ëng) th× ý nghÜa ra sao ? c) C©u nãi nμy ®−îc nãi ra ®Ó tr¶ lêi cho c©u hái nμo trong c¸c c©u hái sau ®©y : − TiÕn lμm g× ? − Ai tÆng Mai cuèn "T¾t ®Ìn" ? − TiÕn tÆng cho ai cuèn "T¾t ®Ìn" ? − TiÕn tÆng cho Mai c¸i g× ? ... Khi c©u ®ã ®−îc dïng ®Ó tr¶ lêi cho tõng c©u hái trªn th× ý nghÜa cña nã cã kh¸c nhau kh«ng ? Kh¸c nhau nh− thÕ nμo ? d) B©y giê so s¸nh c©u nãi trªn víi c¸c c©u sau ®©y : − ChÝnh TiÕn tÆng cho Mai cuèn "T¾t ®Ìn". − ChÝnh Mai ®−îc TiÕn tÆng cuèn "T¾t ®Ìn". − ChÝnh cuèn "T¾t ®Ìn" ®−îc TiÕn tÆng cho Mai. th× gi÷a nã vμ c¸c c©u sau cã g× ®ång nhÊt ? Cã g× kh¸c biÖt vÒ ý nghÜa ? VÝ dô trªn ®©y cho ta thÊy ®−îc nh÷ng h¹n chÕ cña viÖc nghiªn cøu vμ gi¶ng d¹y ng«n ng÷, ®Æc biÖt lμ d¹y có ph¸p theo quan ®iÓm ®éc lËp víi ng÷ c¶nh, cã nghÜa lμ d¹y c©u (c©u ®¬n, c©u ghÐp, c¶ d¹y v¨n b¶n n÷a) kh«ng tÝnh ®Õn c¸c ®iÒu kiÖn trong ®ã nã ®−îc t¹o ra vμ ®−îc hiÓu. §ã lμ quan ®iÓm nghiªn cøu vμ gi¶ng d¹y ng«n ng÷ tiÒn ng÷ dông. Nh÷ng hiÓu biÕt ®−îc nªu ra d−íi d¹ng c¸c c©u hái a, b, c, d cÇn thiÕt ®Ó hiÓu ®óng ®¾n ý nghÜa cña c©u "TiÕn tÆng Mai cuèn "T¾t ®Ìn"." lμ nh÷ng hiÓu biÕt vÒ c¸c ®iÒu kiÖn ng÷ dông cña viÖc t¹o ra vμ lÜnh héi nã. 2. Ng«n ng÷ vμ ng÷ c¶nh Nh÷ng lêi ®−îc nãi ra hoÆc ®−îc viÕt ra khi chóng ta giao tiÕp víi nhau ®−îc gäi lμ ng«n b¶n (discourse − cã thÓ dÞch lμ diÔn ng«n). Trong mét ho¹t ®éng giao tiÕp, lo¹i trõ ng«n b¶n 5
ra, c¸c nh©n tè tham gia vμo ho¹t ®éng giao tiÕp ®−îc gäi chung lμ ng÷ c¶nh. Ng÷ c¶nh bao gåm nh÷ng hiÓu biÕt vÒ : a) Nh©n vËt giao tiÕp. Nh©n vËt giao tiÕp ®−îc chia thμnh vai nãi (vai ph¸t) vμ vai nghe (vai nhËn). b) HiÖn thùc ®−îc nãi tíi. §ã lμ nh÷ng hiÖn thùc trong thùc tÕ kh¸ch quan bªn ngoμi con ng−êi hoÆc nh÷ng hiÖn thùc thuéc con ng−êi, thuéc néi t©m con ng−êi kÓ c¶ néi t©m vai nãi, vai nghe. Nã còng cã thÓ lμ chÝnh ng«n ng÷ vμ c¸c hμnh ®éng ng«n ng÷ hay b¶n th©n cuéc giao tiÕp b»ng ng«n ng÷. Còng nªn ph©n biÖt hiÖn thùc cã thùc vμ hiÖn thùc h− cÊu, bao gåm hiÖn thùc ¶o t−ëng trong c¸c truyÖn cæ tÝch, thÇn tho¹i hay c¸c huyÒn tho¹i hiÖn ®¹i. HiÖn thùc ®−îc nãi tíi lμ hÖ quy chiÕu. Cã thÓ nãi ng«n b¶n chØ cã nghÜa khi chóng ta ®èi chiÕu nãi víi hÖ quy chiÕu cña nã. VÝ dô c©u nãi : "B¸c thî s¨n mæ bông sãi ra cøu ®−îc bμ ch¸u C« bÐ quμng kh¨n ®á. C« bÐ v−¬n vai nãi : gím ë trong Êy tèi tèi lμ." sÏ lμ v« lÝ nÕu ®èi chiÕu víi hiÖn thùc nh−ng chóng ta thÊy nã tù nhiªn bëi v× chóng ta biÕt r»ng nã ®−îc viÕt trong truyÖn cæ tÝch. HiÖn thùc ®−îc nãi tíi khi ®i vμo ng«n b¶n trë thμnh thÕ giíi cña ng«n b¶n (univers du discours). HiÖn thùc ®−îc nãi tíi ®−îc ph¶n ¸nh vμo ng«n b¶n (hay ®−îc x©y dùng l¹i trong ng«n b¶n) thμnh thÕ giíi ng«n b¶n. c) Hoμn c¶nh giao tiÕp. Hoμn c¶nh giao tiÕp ®−îc chia thμnh : − Hoμn c¶nh giao tiÕp réng, bao gåm nh÷ng hiÓu biÕt vÒ lÞch sö, x· héi, v¨n ho¸, thêi ®¹i, kinh tÕ, chÝnh trÞ,... cña céng ®ång ng«n ng÷ trong ®ã cuéc giao tiÕp ®−¬ng diÔn ra. − Hoμn c¶nh giao tiÕp hÑp, bao gåm nh÷ng hiÓu biÕt vμ c¸ch øng xö vÒ n¬i chèn cô thÓ trong ®ã cuéc giao tiÕp ®ang diÔn ra nh− trong chïa, trong líp häc, ë qu¸n n−íc,... d) HÖ thèng tÝn hiÖu − trong tr−êng hîp cña chóng ta lμ ng«n ng÷, ®−îc sö dông ®Ó t¹o nªn ng«n b¶n. CÇn chó ý ®Õn ®Æc tÝnh cña kªnh giao tiÕp : kªnh thÝnh gi¸c, thÞ gi¸c, xóc gi¸c, khøu gi¸c qua ®ã mμ c¸c tÝn hiÖu ®−îc truyÒn ®i. Trong tr−êng hîp ng«n ng÷ th× hiÓu biÕt vÒ phong c¸ch ng«n ng÷ vμ thÓ lo¹i ng«n b¶n (v¨n xu«i hay v¨n vÇn,...) còng ¶nh h−ëng kh«ng nhá ®èi víi ng«n b¶n. Cã nh÷ng lèi dïng tõ, ®Æt c©u chØ chÊp nhËn ®−îc khi ta biÕt nã thuéc lèi nãi th«ng th−êng hay lμ lèi nãi nghÖ thuËt, thuéc th¬ hay v¨n xu«i. CÇn nh¾c l¹i, nãi ®Õn ng÷ c¶nh lμ nãi ®Õn nh÷ng hiÓu biÕt : hiÓu biÕt vÒ nh÷ng yÕu tè t¹o nªn ng÷ c¶nh vμ hiÓu biÕt vÒ c¸ch øng xö trong tõng kiÓu ng÷ c¶nh. Ng÷ c¶nh cã thÓ lμ mét (nh− trß chuyÖn tr−íc bμn thê PhËt) nh−ng do hiÓu biÕt kh¸c nhau nªn ng−êi ta vÉn cã thÓ nãi n¨ng thμnh kÝnh, nhÑ nhμng hay ån μo, th« lç kh¸c nhau. Nh÷ng ng−êi t©m thÇn tuy trong cïng mét ng÷ c¶nh nh−ng do kh«ng cßn hiÓu biÕt vÒ ng÷ c¶nh n÷a nªn nãi n¨ng kh«ng ¨n nhËp g× víi ng÷ c¶nh. Ngoμi kh¸i niÖm ng÷ c¶nh, cßn cã kh¸i niÖm t×nh huèng giao tiÕp. T×nh huèng giao tiÕp lμ tr¹ng th¸i trùc tiÕp do t¸c ®éng tæng hîp cña c¸c nh©n tè giao tiÕp trong mét cuéc giao tiÕp cô thÓ mμ cã. VÝ dô, cuéc giao tiÕp diÔn ra trong t×nh huèng mμ nh©n vËt giao tiÕp r¶nh rçi, cÇn th− gi·n, ®ang vui vÎ hay c¸u kØnh, cuéc giao tiÕp diÔn ra ®· l©u hay míi b¾t ®Çu, gi÷a m«i tr−êng Çm Ü tiÕng xe cé hay yªn tÜnh,... 6
Ng÷ c¶nh sÏ t¸c ®éng ®Õn giao tiÕp, ®Õn ng«n b¶n th«ng qua t×nh huèng. Nãi chung, c¸c nh©n tè cña ng÷ c¶nh t¸c ®éng lÉn nhau, ®iÒu chØnh lÉn nhau vμ cïng t¸c ®éng ®Õn ng«n b¶n c¶ vÒ h×nh thøc vμ néi dung. Ng«n b¶n kh«ng chØ do vai nãi quyÕt ®Þnh (kÓ c¶ c¸c nhμ v¨n khi s¸ng t¸c) mμ chÞu ¶nh h−ëng s©u s¾c, cã khi kh«ng ý thøc, cña ng÷ c¶nh. §äc ®o¹n v¨n ®èi tho¹i sau ®©y : A (ng−êi mua g¹o) − èi trêi ¬i, chen chi mμ khiÕp qu¸ ! B (mËu dÞch viªn) − §Ò nghÞ mäi ng−êi d·n ra mét chót, t«i nhøc ®Çu qu¸. A − ChÞ gäi thËt to vμo, ån l¾m, ë d−íi nμy chóng t«i ch¼ng nghe thÊy g× sÊt. B − NguyÔn ThÞ BÝch. Sè m−êi t¸m ®©u ? A − V©ng. T«i ®©y. B − Ba t− kg hÕt t¸m ®ång ba hμo. TiÒn ®©u ? A − §©y. ChÞ tr¶ l¹i. B − Xong. CÇm lÊy sæ, tÝch kª, sang kia xóc g¹o. A − ChÞ ¬i, sè m−êi t¸m. ChÞ c©n gióp. B − Xóc g× mμ tham thÕ. Xóc thËt nhiÒu ra. A − §−îc ch−a chÞ ? B − §· b¶o thõa nhiÒu, xóc nhanh lªn. A − §−îc ch−a ? B − Råi. ta sÏ thÊy thêi k× bao cÊp ®· ¶nh h−ëng nh− thÕ nμo ®Õn néi dung vμ lèi nãi n¨ng cña con ng−êi. Trong nhμ tr−êng, th−êng chóng ta chØ chó ý tíi c¸c ng«n b¶n viÕt. D¹y ng÷ ph¸p cho häc sinh còng chØ d¹y ng÷ ph¸p "viÕt". LuyÖn vμ ®¸nh gi¸ kÜ n¨ng tiÕng ViÖt cho häc sinh còng chØ chó ý ®Õn c¸c bμi viÕt − c¸c v¨n b¶n, víi c¸ch hiÓu v¨n b¶n lμ ng«n b¶n d¹ng viÕt liªn tôc. Thùc ra giao tiÕp tr−íc hÕt lμ giao tiÕp miÖng. Ng÷ c¶nh, trong giao tiÕp miÖng lμ ®éng chø kh«ng ph¶i lμ tÜnh. C¶ giao tiÕp b»ng v¨n b¶n còng thÕ. C¸c nh©n tè ng÷ c¶nh kh«ng gi÷ nguyªn, bÊt biÕn trong qu¸ tr×nh giao tiÕp. HiÓu biÕt vÒ ng÷ c¶nh cã thÓ thay ®æi trong khi giao tiÕp, quan hÖ gi÷a c¸c vai còng vËy, cho nªn ng÷ c¶nh vËn ®éng theo giao tiÕp. Trong s¸ch TiÕng ViÖt 10 ban Khoa häc x· héi cã trÝch ®o¹n tho¹i Hμn − T¬(1). §äc l¹i ®o¹n ®ã chóng ta sÏ thÊy ng÷ c¶nh thay ®æi nh− thÕ nμo vμ sù thay ®æi ®ã ®· ¶nh h−ëng ®Õn lêi nãi cña T¬ vμ Hμn nh− thÕ nμo. Cuèi cïng lμ kh¸i niÖm ng«n c¶nh. Ng«n c¶nh, ®èi víi mét c©u hay mét ®¬n vÞ nμo ®ã lμ nh÷ng c©u tiÒn v¨n vμ hËu v¨n. Cßn ®èi víi c¶ v¨n b¶n lμ nh÷ng v¨n b¶n kh¸c cã tr−íc vμ cã sau nã. VÝ dô, ng«n c¶nh cña bμi th¬ TiÕng thu cña L−u Träng L− lμ c¸c bμi th¬ vÒ mïa thu tr−íc nã vμ sau nã (®ã lμ c¨n cø ®Ó c¸c nhμ nghiªn cøu nãi ®Õn tÝnh liªn v¨n b¶n cña mét v¨n b¶n). Cßn ®èi víi lêi nãi trong mét cuéc héi tho¹i th× ng«n c¶nh lμ nh÷ng lêi nãi tr−íc mét lêi (1) Xem phÇn trÝch dÉn ë cuèi s¸ch. 7
®ang xem xÐt. VÒ nguyªn t¾c, trõ tr−êng hîp ghi ©m mét cuéc héi tho¹i tõ ®Çu cho ®Õn lóc kÕt thóc, ng«n c¶nh cña mét lêi chØ lμ nh÷ng lêi nãi (vμ c¸ch nãi − c¸c hμnh ®éng ng«n ng÷) tr−íc ®ã. Ng«n c¶nh trong héi tho¹i chØ cã tiÒn ng«n c¶nh. Bëi cuéc héi tho¹i ®ang tiÕp diÔn nªn chóng ta ch−a biÕt (dï cã thÓ dù ®o¸n) ng−êi héi tho¹i víi ta sÏ nãi g× cho nªn ng«n c¶nh trong héi tho¹i th−êng kh«ng cã hËu ng«n c¶nh. V× chóng ta xem v¨n b¶n lμ biÕn thÓ d¹ng viÕt cña ng«n b¶n cho nªn cã thÓ dïng thuËt ng÷ v¨n c¶nh chØ ng«n c¶nh cña mét ®¬n vÞ trong v¨n b¶n. V¨n c¶nh lμ mét biÕn thÓ d¹ng viÕt cña ng«n c¶nh. 3. C¸c thμnh phÇn néi dung cña ng«n b¶n Néi dung miªu t¶ vμ néi dung liªn c¸ nh©n (interpersonnel) 3.1. C¸c chøc n¨ng cña giao tiÕp vμ ®Ých cña ng«n b¶n Giao tiÕp lμ mét ho¹t ®éng x· héi b»ng ng«n ng÷ b»ng tiÕng ViÖt. Nã lμ mét ho¹t ®éng ®a kªnh. §Æc biÖt khi chóng ta giao tiÕp b»ng lêi − tøc héi tho¹i víi nhau th× ngoμi kªnh thÝnh gi¸c, chóng ta cßn dïng kªnh thÞ gi¸c (®iÖu bé, cö chØ, nÐt mÆt, vÞ trÝ ngåi, d¸ng ®iÖu cña c¬ thÓ) c¶ kªnh khøu gi¸c − n−íc hoa ch¼ng h¹n, c¶ kªnh vÞ gi¸c : mêi hót thuèc, uèng n−íc trμ, uèng bia r−îu, c¶ kªnh xóc gi¸c : b¾t tay, vç vai,... Nãi kh¸c ®i, trong giao tiÕp, bªn c¹nh ng«n b¶n b»ng lêi cßn cã c¸c ng«n b¶n phi lêi, c¸c ng«n b¶n kÌm ng«n ng÷. Trong giao tiÕp b»ng lêi, ng«n b¶n b»ng lêi vμ ng«n b¶n kÌm ng«n ng÷ ®ång thêi diÔn ra, hç trî cho nhau ®Ó thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng cña giao tiÕp, ®Ó cuéc giao tiÕp ®¹t hiÖu qu¶, tøc ®¹t ®Ých mong muèn. Giao tiÕp cã nh÷ng chøc n¨ng sau ®©y : a) Th«ng tin, cßn gäi lμ th«ng b¸o. Theo chøc n¨ng nμy chóng ta qua giao tiÕp ®em ®Õn cho nhau nh÷ng hiÓu biÕt cã tÝnh chÊt trÝ tuÖ, lÝ tÝnh vÒ hiÖn thùc ®−îc nãi tíi. Qua giao tiÕp, vai nãi vμ vai nghe cã ®−îc nh÷ng nhËn thøc míi mμ vÒ nguyªn t¾c tr−íc khi trß chuyÖn hä ch−a cã. b) T¹o lËp quan hÖ. Qua giao tiÕp, vai nãi, vai nghe h×nh thμnh nh÷ng quan hÖ (hoÆc mÊt ®i nh÷ng quan hÖ) tr−íc ®ã ch−a cã. Cuéc tho¹i Hμn − T¬ ®· h×nh thμnh nªn quan hÖ luyÕn ¸i gi÷a hai ng−êi. Ng−îc l¹i, cuéc tho¹i mμ «ng Tham cè t×nh dùng nªn trong truyÖn ng¾n MÊt c¸i vÝ (NguyÔn C«ng Hoan, trÝch theo V¨n häc 11) ®· c¾t ®øt quan hÖ cËu − ch¸u gi÷a «ng Tham vμ «ng cËu cña m×nh. Cã nh÷ng cuéc héi tho¹i ng−êi ta kh«ng nãi cho nhau nh÷ng th«ng tin míi, mμ nãi nh÷ng ®iÒu c¶ vai nãi, vai nghe ®Òu ®· biÕt. Lóc nμy ng−êi ta nãi ®Ó lμm quen, nãi ®Ó gi÷ cho ®−îc quan hÖ hay ®Ó h×nh thμnh quan hÖ cßn nãi c¸i g× lμ rÊt phô. c) BiÓu hiÖn, trong khi trß chuyÖn vai nãi béc lé mét c¸ch v« t×nh hay h÷u ý ®Æc ®iÓm cña m×nh, së thÝch, mÆt m¹nh hay yÕu cña m×nh, béc lé nguån gèc ®Þa ph−¬ng cña m×nh. Cã khi anh ta trùc tiÕp béc lé tr¹ng th¸i t©m lÝ cña m×nh b»ng lêi than thë. Qua lêi nãi anh ta cã thÓ béc lé t×nh c¶m, th¸i ®é, c¸ch ®¸nh gi¸ cña m×nh vÒ hiÖn thùc ®−îc nãi tíi hay víi ng−êi cïng héi tho¹i víi m×nh. Trong truyÖn ChÝ PhÌo, ThÞ Në ®· biÓu hiÖn sù ®¸nh gi¸ cña m×nh vÒ ChÝ PhÌo trong lêi ®èi tho¹i néi t©m (interior dialogue) sau ®©y : − Gím ! Sao l¹i cã thø ng−êi ®©u mμ l× qu¸ thÕ ! d) Gi¶i trÝ : chóng ta trß chuyÖn víi nhau kh«ng hiÕm khi lμ ®Ó tiªu khiÓn, ®Ó gi¶i to¶ nh÷ng c¨ng th¼ng, ®Ó th− gi·n. ChuyÖn phiÕm, t¸n gÉu (®Êu hãt) lμ mét c¸ch gi¶i trÝ tiÖn lîi vμ 8
kh«ng tèn kÐm nhÊt trong nh÷ng h×nh thøc gi¶i trÝ mμ con ng−êi cÇn ®Õn (dÜ nhiªn ®õng l¹m dông, ®õng lîi dông nh÷ng cuéc chuyÖn phiÕm ®Ó trèn viÖc c¬ quan hay ®Ó nãi xÊu nhau). Bèn chøc n¨ng trªn th−êng ®−îc thùc hiÖn ®ång thêi, thèng hîp (intÐgrÐes, intergrated) trong giao tiÕp vμ trë thμnh ®Ých cña giai tiÕp. §Ých cña giao tiÕp ®−îc cô thÓ ho¸ thμnh ®Ých cña c¸c ng«n b¶n trong giao tiÕp. 3.2. C¸c thμnh phÇn néi dung cña ng«n b¶n Ng«n b¶n cã h×nh thøc vμ néi dung. Trë l¹i hai c©u : − TiÕn tÆng Mai cuèn "T¾t ®Ìn". − ChÝnh TiÕn tÆng Mai cuèn "T¾t ®Ìn". vμ c¸c c©u nh− : − Mai ®−îc TiÕn tÆng cuèn "T¾t ®Ìn". − ChÝnh Mai ®−îc TiÕn tÆng cuèn "T¾t ®Ìn". C¸c c©u nμy cã cïng néi dung ph¶n ¸nh hiÖn thùc, chóng ®Òu nãi tíi sù kiÖn, mét ng−êi tªn lμ TiÕn (th−êng lμ ®μn «ng) cho mét ng−êi tªn lμ Mai (th−êng lμ ®μn bμ) lμm cña riªng mét c¸ch tr©n träng vμ th©n mËt mét cuèn s¸ch mμ ®· lμ ng−êi ViÖt Nam cã häc ®Òu biÕt lμ cña nhμ v¨n Ng« TÊt Tè viÕt tr−íc 1945. Tuy nhiªn, ngoμi c¸i néi dung ph¶n ¸nh hiÖn thùc ®ã, mμ ta gäi lμ néi dung miªu t¶ (hay néi dung sù vËt, néi dung t¸i hiÖn, ph¶n ¸nh hiÖn thùc − sens descriptif, reprÐser ationnel, rÐfÐrentiel) cßn gäi lμ néi dung mÖnh ®Ò, néi dung biÓu niÖm (sens propositionnel, idÐationnel) cßn cã thªm nh÷ng néi dung sau ®©y : − Kh¼ng ®Þnh r»ng TiÕn ®· lμm mét viÖc g× ®ã nÕu nh− nã ®−îc dïng ®Ó tr¶ lêi cho c©u hái : TiÕn lμm g× ? − Kh¼ng ®Þnh Mai lμ ng−êi ®−îc h−ëng kÕt qu¶ hμnh ®éng "tÆng" cña TiÕn nÕu nã tr¶ lêi c©u hái : TiÕn tÆng ai cuèn "T¾t ®Ìn "? − Kh¼ng ®Þnh cuèn T¾t ®Ìn lμ vËt mμ TiÕn tÆng cho Mai nÕu nã tr¶ lêi c©u hái : TiÕn tÆng Mai c¸i g× ? VÝ dô nμy cho ta thÊy, ®Ó n¾m ®−îc thùc sù ý nghÜa cña mét c©u, mét lêi, chóng ta ph¶i biÕt ngoμi néi dung miªu t¶, néi dung mÖnh ®Ò ra, cßn ph¶i biÕt ý ®Þnh cña ng−êi nãi lμ g×. ý ®Þnh cña ng−êi nãi khi ®−a ra mét néi dung miªu t¶ cã thÓ dÉn tíi nh÷ng ý nghÜa rÊt kh¸c nhau cña cïng mét c©u nãi mμ h×nh thøc bÒ mÆt vÒ c¬ b¶n lμ gièng nhau. C©u ngoμi viÖc cïng néi dung miªu t¶ víi c©u cïng ý kh¼ng ®Þnh r»ng TiÕn tÆng mai cuèn T¾t ®Ìn, cßn thªm ý nghÜa sau ®©y : tr−íc hÕt nã lμ c©u xuÊt hiÖn mét c¸ch b¾t buéc sau mét lêi cña mét ng−êi nμo ®ã vμ ng−êi ®ã tá ra cßn hå nghi vÒ hμnh ®éng cña TiÕn hoÆc hå nghi vÒ sù th«ng b¸o r»ng TiÕn tÆng Mai. C¸c c©u vμ còng cïng mét néi dung sù vËt nh− vμ , cã ®iÒu ë hai c©u nμy, tham thÓ thô h−ëng Mai ®−îc xem lμ ®iÓm xuÊt ph¸t cña th«ng b¸o. ý nghÜa kh¼ng ®Þnh gi÷a vμ còng kh¸c nhau nh− ta ®· ph©n tÝch sù kh¸c nhau gi÷a vμ . C¸c ý nghÜa kh¼ng ®Þnh, c¸c ý nghÜa liªn quan tíi vÞ trÝ cña c©u trong ng«n c¶nh vμ c¸c ý nghÜa biÓu hiÖn, ý nghÜa gi¶i trÝ, ý nghÜa t¹o lËp quan hÖ cïng xuÊt hiÖn ®ång thêi víi ý nghÜa 9
miªu t¶ hîp thμnh ý nghÜa hay néi dung liªn c¸ nh©n cña th«ng ®iÖp. Nãi tæng qu¸t, néi dung liªn c¸ nh©n lμ néi dung ®i kÌm víi néi dung miªu t¶, cã khi lμ néi dung chñ yÕu cña c©u. Nãi c¸ch kh¸c ý nghÜa thùc sù cña mét c©u, mét ph¸t ng«n lμ thÓ thèng nhÊt gi÷a néi dung miªu t¶ vμ néi dung liªn c¸ nh©n. Kh«ng mét c©u nμo trong thùc tÕ giao tiÕp l¹i chØ thuÇn tuý cã néi dung thùc sù cña c©u, cña lêi. §©y lμ nãi vÒ c©u, lêi thùc cã trong giao tiÕp, kh«ng ph¶i lμ c¸c c©u mμ nhμ nghiªn cøu hoÆc s¸ch gi¸o khoa th−êng "®Æt" ra ®Ó minh ho¹ cho m« h×nh cña m×nh. Khi ®Æt c©u vμo thùc tÕ giao tiÕp th× cã mét c©u hái ®Æt ra lμ : ThÕ nμo lμ hiÓu mét c©u, c¨n cø vμo ®©u ®Ó x¸c ®Þnh nghÜa thùc sù cña c©u ? C©u tr¶ lêi lμ : HiÓu nghÜa thùc sù cña mét c©u cã nghÜa lμ øng xö mét c¸ch ®óng ®¾n, chÊp nhËn ®−îc theo nh÷ng chuÈn t¾c cña ng«n ng÷ vμ cña mét nÒn v¨n ho¸ nhÊt ®Þnh, thÓ hiÖn qua nh÷ng c©u hái ®¸p cña m×nh ®èi víi c©u ®ang xem xÐt hay thÓ hiÖn qua nh÷ng c©u mμ chóng ta cã thÓ nèi kÕt sau c©u ®ang xem xÐt thμnh mét ng«n b¶n hay v¨n b¶n chÊp nhËn ®−îc. Bëi vËy, c¨n cø ®Ó x¸c ®Þnh vμ ®Ó thö nghiÖm nghÜa cña c©u ®ang xem xÐt lμ sù øng xö cña ng−êi tiÕp nhËn nã sau khi nghe nã. Gi¶ ®Þnh chóng ta ®−a ra mét bμi tËp nh− sau : H·y viÕt thªm c¸c c©u sau hai c©u : − TiÕn tÆng Mai cuèn "T¾t ®Ìn". − ChÝnh TiÕn tÆng Mai cuèn "T¾t ®Ìn". sao cho thμnh mét ®o¹n v¨n cã tÝnh liªn kÕt. Ch¾c ch¾n r»ng cã nh÷ng c©u chØ cã thÓ ®i sau mμ kh«ng thÓ ®i sau vμ ng−îc l¹i. H−íng ph¸t triÓn vμ thμnh mét ng«n b¶n hay v¨n b¶n do néi dung liªn c¸ nh©n kh¸c nhau cña chóng quyÕt ®Þnh. Néi dung liªn c¸ nh©n cña mét c©u hay mét ng«n b¶n th−êng ®a lo¹i vμ phøc t¹p, chóng Ýt nhiÒu ®−îc thÓ hiÖn b»ng nh÷ng dÊu hiÖu nhÊt ®Þnh trong mÆt h×nh thøc cña c©u. NÕu nh− néi dung miªu t¶ cña c©u lμ do quan hÖ gi÷a c©u víi hiÖn thùc ®−îc nãi tíi quyÕt ®Þnh, lμ kÕt qu¶ cña sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc ®−îc nãi tíi vμo ng«n b¶n th× néi dung liªn c¸ nh©n lμ do c¸c nh©n tè nh©n vËt giao tiÕp, do hoμn c¶nh vμ do chÝnh ho¹t ®éng giao tiÕp ®ang diÔn ra quyÕt ®Þnh. Trong c¸c nh©n tè ®ã, cÇn ®Æc biÖt chó ý tíi nh©n tè v¨n ho¸. Khi «ng Tham trong truyÖn MÊt c¸i vÝ nãi : − ... H«m nay phiªn chî §ång Xu©n, mêi «ng lªn ch¬i chî. mμ «ng cËu cμng thªm tøc, cho r»ng «ng Tham nãi c¹nh m×nh lμ kÎ c¾p, th× cã nghÜa lμ «ng cËu ®· lÝ gi¶i c©u nãi cña «ng Tham theo lèi nãi c¹nh khoÐ th−êng gÆp ë lêi ¨n tiÕng nãi cña ng−êi ViÖt Nam vμ ®· xuÊt ph¸t tõ hiÖn t−îng x· héi phæ biÕn thêi ®ã : kÎ c¾p chî §ång Xu©n. Khi Hμn nghe T¬ hái vÒ c« H¸n em cña m×nh : − ... Th−a cËu c« H¸n ®i ®©u ¹ ? Mμ suy ra ý nghÜa liªn c¸ nh©n : "Hμn hiÓu ý T¬ ngá mét c¸ch kÝn ®¸o, muèn ®Ó em g¸i h¾n ra ®¸nh chã cho." th× còng ®· dùa vμo c¸c chuÈn t¾c ng«n ng÷ ViÖt Nam th«ng th−êng vμ dùa vμo tËp qu¸n ViÖt Nam : nam n÷ míi gÆp nhau lÇn ®Çu th× tr¸nh ®øng riªng víi nhau, sî thiªn h¹ dÞ nghÞ vμ ng−êi con g¸i sî bÞ con trai coi th−êng. 10
4. §Þnh nghÜa ng÷ dông häc C¨n cø vμo nh÷ng ®iÒu nãi trªn cã thÓ ®Þnh nghÜa ng÷ dông häc nh− sau : Ng÷ dông häc lμ mét lÜnh vùc nghiªn cøu míi cña ng«n ng÷ häc, nghiªn cøu quan hÖ gi÷a ng«n ng÷ vμ c¸c s¶n phÈm cña ng«n ng÷ víi ng÷ c¶nh, ®Æc biÖt víi nh©n vËt, víi hoμn c¶nh giao tiÕp vμ víi c¸c ho¹t ®éng giao tiÕp thùc sù cña ng«n ng÷ trong x· héi. Theo ®Þnh nghÜa nμy th× c¸c nh©n tè ng÷ dông lμ mét bé phËn kh«ng thÓ t¸ch rêi trong cÊu tróc h×nh thøc vμ néi dung cña c¸c yÕu tè trong hÖ thèng ng«n ng÷ (trong h×nh vÞ, trong tõ, trong c¸c kiÓu c©u) vμ cña c¸c ng«n b¶n. Sù ho¹t ®éng cña ng«n ng÷ trong giao tiÕp còng lμ mét bé phËn cña ng÷ dông häc. Ng÷ dông häc quan t©m tr−íc hÕt ®Õn néi dung liªn c¸ nh©n vμ ®Õn c¸ch thøc ph¶n ¸nh hiÖn thùc ®−îc nãi tíi thμnh néi dung miªu t¶ cña ng«n b¶n. C¸c nh©n tè ng÷ dông häc cã mÆt kh¾p n¬i trong ng«n ng÷ vμ trong ho¹t ®éng ng«n ng÷. Kh«ng thÓ hiÓu ®−îc ®Çy ®ñ c¸c yÕu tè cña ng«n ng÷, kh«ng thÓ lÝ gi¶i mét c¸ch tho¶ ®¸ng c¸c ng«n b¶n nÕu kh«ng tÝnh ®Õn c¸c nh©n tè ng÷ dông thèng hîp víi c¸c nh©n tè thuéc cÊu tróc cña ng«n ng÷. CÇn nh¾c l¹i : kh«ng lÝ gi¶i ®−îc ®óng ng«n b¶n tøc lμ kh«ng øng xö ®−îc thÝch hîp trong giao tiÕp. Cã ®Þnh nghÜa cho r»ng, ng÷ dông häc nghiªn cøu c¸ch sö dông ng«n ng÷, cô thÓ h¬n nghiªn cøu c¸ch sö dông c¸c c©u trong ng÷ c¶nh. HiÓu nh− thÕ lμ gi¸n tiÕp cho r»ng ng«n ng÷, c©u ®éc lËp víi ng÷ c¶nh ; ng«n ng÷, c©u tån t¹i ngoμi ng÷ c¶nh. Khi giao tiÕp, ng−êi ta vËn dông chóng vμo c¸c ng÷ c¶nh thÝch hîp. §Þnh nghÜa cña cuèn s¸ch nμy b¸c bá quan niÖm ®ã. Ng÷ dông cã mÆt trong ng«n ng÷, trong c©u. Kh«ng cã c©u nμo mμ kh«ng chÞu sù chi phèi cña c¸c yÕu tè ng÷ dông. II − c¸c bé phËn trong ng÷ dông häc Ng÷ dông häc lμ mét ph©n ngμnh míi cña ng«n ng÷ häc. Cho ®Õn nay, ng÷ dông häc gåm c¸c bé phËn sau ®©y : 1. ChiÕu vËt vμ chØ xuÊt 2. C¸c hμnh ®éng (hμnh vi) ng«n ng÷ 3. LÝ thuyÕt lËp luËn 4. LÝ thuyÕt héi tho¹i 5. NghÜa t−êng minh (hiÓn ng«n) vμ hμm Èn (hμm ng«n) Tμi liÖu nμy sÏ lÇn l−ît giíi thiÖu mét c¸ch v¾n t¾t c¸c bé phËn nãi trªn. 11
Ch−¬ng I: chiÕu vËt vμ chØ xuÊt I − chiÕu vËt lμ g× ? Tõ trong hÖ thèng ng«n ng÷ cã ý nghÜa biÓu vËt. ý nghÜa biÓu vËt cña tõ lμ lo¹i sù vËt, ng−êi, hμnh ®éng, tÝnh chÊt rÊt chung ch−a cô thÓ ho¸. Trong ng«n b¶n tõ ph¶i øng víi mét sù vËt, hμnh ®éng, tÝnh chÊt vμ tr¹ng th¸i cô thÓ vμ c¸ thÓ. Chóng ta nãi chiÕu vËt lμ sù t−¬ng øng gi÷a tõ (vμ më réng ra lμ gi÷a c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷) víi c¸c sù vËt, ng−êi, ho¹t ®éng, tr¹ng th¸i,... trong hiÖn thùc ®−îc nãi tíi. Cã nh÷ng c©u nÕu chóng ta kh«ng n¾m ®−îc c¸i sù vËt mμ tõ ng÷ trong c©u quy chiÕu th× ta vÉn ch−a hiÓu ®−îc nghÜa thùc sù cña c©u ®ã. VÝ dô : − Con mÌo mμu xanh. − H«m nay m−a. C©u chØ cã ý nghÜa nÕu tõ mÌo cã ý nghÜa chiÕu vËt lμ con mÌo ®å ch¬i hay b»ng sμnh, b»ng sø. Nã sÏ v« nghÜa nÕu nghÜa chiÕu vËt cña mÌo lμ con mÌo sinh vËt hay b¾t chuét. Còng t−¬ng tù, c©u chØ x¸c ®Þnh ®−îc nghÜa nÕu chóng ta x¸c ®Þnh ®−îc tõ h«m nay chiÕu vËt ngμy nμo cô thÓ. C©u : Anh ®i Hμ Néi h«m qua råi. cã nh÷ng nghÜa kh¸c nhau nÕu anh øng víi ng«i thø nhÊt (vai nãi) hay ng«i thø hai (vai nghe) hay øng víi ng«i thø ba (ng−êi ®−îc nãi tíi trong ng«n b¶n). II − c¸c d¹ng chiÕu vËt 1. ChiÕu vËt vμ hiÖn thùc ®−îc nãi tíi Nãi chiÕu vËt lμ nãi tíi hiÖn thùc ®−îc nãi tíi. NghÜa chiÕu vËt cña mét tõ lμ mét sù vËt (hay ho¹t ®éng, tÝnh chÊt,...) thuéc thÕ giíi hiÖn thùc cã thùc hay thuéc thÕ giíi ¶o t−ëng. Mét tõ ng÷ cã nghÜa chiÕu vËt chÊp nhËn ®−îc trong hiÖn thùc nμy nh−ng v« nghÜa nÕu quy chiÕu víi hiÖn thùc kh¸c. V× thÕ ë trªn chóng ta míi nãi hiÖn thùc ®−îc nãi tíi lμ hÖ quy chiÕu cña ng«n b¶n. Tõ hÖ quy chiÕu mμ tõ ng÷, c©u rót ®−îc ý nghÜa cña m×nh. Tuy nhiªn, ngay mét thÕ giíi hiÖn thùc nhÊt ®Þnh (hiÖn thùc thùc hay hiÖn thùc ¶o t−ëng) l¹i cã nh÷ng ph¹m vi hiÖn thùc kh¸c nhau do ®ã tõ ng÷ cã nghÜa chiÕu vËt nμy trong ph¹m vi nμy, nh−ng cã nghÜa chiÕu vËt kh¸c trong ph¹m vi hiÖn thùc kh¸c. VÝ dô, c©u ë trªn, cã nghÜa chiÕu vËt chÊp nhËn ®−îc trong ph¹m vi ®å vËt nh©n t¹o, tr¸i l¹i kh«ng chÊp nhËn ®−îc trong ph¹m vi thÕ giíi ®éng vËt mÆc dÇu ®å vËt nh©n t¹o vμ thÕ giíi ®éng vËt ®Òu thuéc hiÖn thùc cã thËt. C¸c c©u sau ®©y : − Lμn da t− duy vμ t×m c¸ch biÓu hiÖn. − Khi c¸nh tay nãi, khi cÆp ch©n suy nghÜ, khi c¸c ngãn tay trß chuyÖn víi nhau kh«ng cÇn mäi thø trung gian. 12
sÏ rÊt qu¸i gë nÕu quy chiÕu chóng víi ph¹m vi da, tay, ch©n trong c¬ thÓ sinh lÝ cña con ng−êi. Nh−ng chóng sÏ rÊt hay nÕu chóng ta biÕt r»ng hÖ quy chiÕu cña chóng lμ nghÖ thuËt vò ba lª ; da, tay, ch©n ë ®©y lμ c¸c ph−¬ng tiÖn biÓu hiÖn cña nghÖ thuËt ®ã. GÆp mét c©u bÊt th−êng, ®õng véi kÕt luËn lμ nã qu¸i gë hay kh«ng. Tr−íc hÕt ph¶i t×m ®−îc hÖ quy chiÕu cña nã, tøc lμ t×m ®−îc nghÜa chiÕu vËt cña nã. Tõ ng÷ trong v¨n b¶n v¨n häc nãi chung cã nghiÒu nghÜa. §ã lμ do tr−íc hÕt chóng cã nhiÒu nghÜa chiÕu vËt vμ øng víi mét sè hÖ quy chiÕu kh¸c nhau. 2. ChiÕu vËt c¸ thÓ vμ chiÕu vËt lo¹i Trong ng«n b¶n, tõ ng÷ cã thÓ øng víi mét sù vËt (ng−êi, hμnh ®éng, tÝnh chÊt,...) c¸ thÓ, cô thÓ. §ã lμ nghÜa chiÕu vËt c¸ thÓ. Chóng cã thÓ øng víi c¶ lo¹i sù vËt nh− trong c¸c c©u : MÌo lμ ®éng vËt ¨n thÞt. Ng−êi kh«n h¬n loμi vËt. c¸c tõ mÌo, ng−êi cã nghÜa chiÕu vËt lo¹i. CÇn l−u ý, kh«ng ph¶i chØ c¸c danh tõ míi cã nghÜa chiÕu vËt. C¸c tÝnh tõ, ®éng tõ còng cã nghÜa chiÕu vËt c¸ thÓ hay chiÕu vËt lo¹i. 3. NghÜa chiÕu vËt cña c¸c ®¬n vÞ lín h¬n tõ ë trªn chóng ta nãi chñ yÕu nghÜa chiÕu vËt cña tõ. NghÜa chiÕu vËt kh«ng chØ h¹n chÕ trong tõ mμ c¶ mét c©u, mét v¨n b¶n còng cã nghÜa chiÕu vËt. ë cuèn TiÕng ViÖt 10 − s¸ch thùc nghiÖm ph©n ban KHXH, chóng ta ®· nãi ®Õn tÝnh ®a chiÕu vËt cña c¸c bμi th¬ nh− bμi B¸nh tr«i n−íc, bμi VÞnh con sÊu ®¸. III − c¸c ph−¬ng thøc chiÕu vËt Chóng ta ®· biÕt qua chiÕu vËt mμ ng«n b¶n g¾n víi ng÷ c¶nh cho nªn chiÕu vËt lμ ph−¬ng diÖn ®Çu tiªn cña ng÷ dông. Chóng ta còng biÕt r»ng trong ng«n ng÷ chØ cã c¸i chung, vËy lμm thÕ nμo mμ ng«n b¶n cã thÓ cho ta biÕt c¸c ®¬n vÞ cña nã hay chÝnh nã øng víi sù vËt, hiÖn t−îng nμo, cã nghÜa chiÕu vËt nμo ? Bμn ®Õn vÊn ®Ò nμy lμ bμn ®Õn c¸c ph−¬ng thøc chiÕu vËt trong ng«n b¶n. Cã nh÷ng ph−¬ng thøc chiÕu vËt nh− sau : 1. Dïng danh tõ riªng C¸c danh tõ riªng lμ nh÷ng tªn gäi c¸ thÓ cña tõng sù vËt c¸ thÓ nh− Hå ChÝ Minh, ViÖt Nam. Do ®ã trong ng«n b¶n, khi ®−a ra mét danh tõ riªng lμ chóng ta ®· biÕt ngay sù vËt c¸ thÓ nμo ®−îc nãi ®Õn råi. TÊt nhiªn, tªn ng−êi, tªn c¸c lμng x·,... cã thÓ trïng. Th−êng th× nhê ng÷ c¶nh, sù trïng tªn kh«ng g©y nªn trë ng¹i cho chiÕu vËt. Tuy nhiªn, ®Ó kh¾c phôc hiÖn t−îng trïng tªn, chóng ta cã thÓ thªm tiÓu danh sau tªn riªng chÝnh thøc nh− TuÊn kÝnh, Lan ChÝch choÌ... 2. Dïng miªu t¶ x¸c ®Þnh Nh− ®· biÕt, trong hÖ thèng tõ vùng, c¸c tõ cã nghÜa biÓu vËt lo¹i, kh¸i qu¸t. Trong ng«n b¶n, mét tõ nh− mÌo ch−a cho ta biÕt nã øng víi con mÌo nμo ®ang ®−îc nãi tíi. Lóc nμy, th−êng ph¶i dïng ®Õn c¸ch nªu ra nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cña con mÌo ®ang ®−îc nãi tíi ®Ó 13
ph©n biÖt nã víi c¸c con mÌo kh¸c, nh− "con mÌo nhμ «ng D−", "con mÌo côt ®u«i", "con mÌo tam thÓ",... §ã lμ ph−¬ng thøc chiÕu vËt b»ng miªu t¶ x¸c ®Þnh. Miªu t¶ x¸c ®Þnh ®−îc thùc hiÖn b»ng ®Þnh ng÷ nÕu lμ danh tõ chiÕu vËt, b»ng c¸c tr¹ng tõ nÕu cÇn x¸c ®Þnh nghÜa chiÕu vËt cña ®éng tõ hay tÝnh tõ. 3. Dïng chØ xuÊt ChØ xuÊt cã nghÜa lμ dïng nh÷ng ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷ s½n cã ®Ó t¸ch vËt ®−îc quy chiÕu khái c¸c c¸ thÓ trong cïng lo¹i. ChØ xuÊt ®−îc thùc hiÖn b»ng con ®−êng ®Þnh vÞ. §Þnh vÞ cã nghÜa lμ chØ râ vÞ trÝ kh«ng gian vμ thêi gian cña sù vËt, sù kiÖn, hiÖn t−îng ®−îc nãi tíi. §Þnh vÞ kh«ng gian vμ thêi gian bao giê còng ph¶i cã to¹ ®é mèc, to¹ ®é chuÈn. To¹ ®é ®ã lμ kh«ng gian vμ thêi gian trong ®ã cuéc héi tho¹i ®ang diÔn ra. Chóng ta sÏ gäi sù ®Þnh vÞ lÊy kh«ng gian, thêi gian héi tho¹i lμm mèc lμ ®Þnh vÞ chñ quan. Cã nh÷ng c¸ch ®Þnh vÞ sau ®©y : a) §Þnh vÞ x−ng h« §©y lμ lèi ®Þnh vÞ vai nãi, vai nghe mμ vai nãi ®−îc lÊy lμm mèc. "T«i ng−êi Hμ Néi.", nÕu chóng ta kh«ng biÕt t«i lμ ai th× c©u nãi ®ã ch−a biÕt ®óng hay sai. T«i bao giê còng lμ ng−êi nãi, khi dïng tõ t«i lμ ng−êi nãi tù quy chiÕu. LÊy vai nãi lμm mèc th× vai nghe ®ang tham gia vμo cuéc héi tho¹i víi t«i sÏ lμ ng«i thø hai. Cßn ng−êi ®−îc c¶ vai nãi, vai nghe biÕt vμ ®−îc ®−a vμo ng«n b¶n lμ ng«i thø ba. Trong nhiÒu ng«n ng÷ ®Þnh vÞ x−ng h« ®−îc thùc hiÖn b»ng c¸c ®¹i tõ x−ng h«. Tuy nhiªn cÇn ph©n biÖt ®¹i tõ x−ng h« víi c¸c ph−¬ng tiÖn x−ng h« ®Ó ®Þnh vÞ trong héi tho¹i. TiÕng ViÖt v× hÖ thèng ®¹i tõ cã nhiÒu h¹n chÕ nªn ®Ó chØ ng«i thø hai cã c¸c c¸ch dïng c¸c danh tõ chØ ng−êi cã quan hÖ hä hμng, gia ®×nh, nh− cËu, bè, mÑ, «ng, chó,... hoÆc c¸c c¸ch gäi bè th»ng TÝ, m¸ s¾p nhá,... ®Ó thay thÕ. b) §Þnh vÞ kh«ng gian chñ quan Vai nãi cã thÓ chiÕu vËt b»ng c¸ch dïng mét danh tõ chung hoÆc mét côm danh tõ miªu t¶ x¸c ®Þnh kÌm theo c¸c tõ chØ xuÊt kh«ng gian nμy, kia nh− : c¸i ¸o nμy, c¸i ¸o kia, c¸i ¸o tr¾ng kia,... §Þnh vÞ kh«ng gian th−êng n»m trong cÆp ®èi lËp gÇn / xa. GÇn lμ gÇn víi vÞ trÝ cña vai nãi khi nãi. Xa còng lμ xa so víi vÞ trÝ ®ã. c) §Þnh vÞ thêi gian chñ quan §Ó ®Þnh vÞ thêi gian, chóng ta dïng c¸c tõ chØ xuÊt thêi gian nh− nay, ...qua, ...mai, n¨m ngo¸i, ngμy kia, h«m sau, th¸ng sau, tuÇn nμy, thø t− nμy,... Thêi gian lÊy lμm c¨n cø lμm mèc ®Ó ®Þnh vÞ thêi gian kh¸c vÉn lμ thêi gian cña cuéc héi tho¹i ®ang tiÕp diÔn, nãi cho chÝnh x¸c h¬n lμ thêi gian mμ vai nãi nãi lêi cña m×nh ra. 4. §Þnh vÞ theo nhËn thøc Trong c¸c ng«n ng÷ nh− tiÕng Ph¸p, tiÕng Anh cã c¸c m¹o tõ x¸c ®Þnh vμ m¹o tõ ch−a x¸c ®Þnh. M¹o tõ x¸c ®Þnh cã nghÜa lμ c¸c m¹o tõ ®øng tr−íc (hoÆc sau) danh tõ chØ nh÷ng sù vËt, sù viÖc, ng−êi mμ c¶ vai nãi, vai nghe ®· biÕt, ®· ®−îc nãi ®Õn trong tiÒn ng«n b¶n. M¹o tõ ch−a x¸c ®Þnh ®−îc dïng víi c¸c danh tõ chØ sù vËt mμ vai nghe ch−a biÕt, lÇn ®Çu tiªn ®−îc ®−a vμo ng«n b¶n. T−¬ng tù nh− vËy, ng«i thø ba cã tÝnh chÊt nh− mét m¹o tõ x¸c ®Þnh bëi v× nã quy chiÕu víi ng−êi, vËt ®· ®−îc vai nãi, vai nghe biÕt, ®· ®−îc nãi ®Õn trong tiÒn ng«n b¶n. 14
Trong tiÕng ViÖt, c¸c tõ chØ xuÊt nh− Êy, ®ã, nä, vËy, thÕ ®−îc dïng víi sù vËt, thêi gian, sù viÖc, ng−êi ®· ®−îc vai nãi, vai nghe biÕt. QuyÓn s¸ch Êy, ngμy h«m Êy, ng−êi ®ã (ngμy h«m ®ã),... lμ quyÓn s¸ch, ngμy, ng−êi,... mμ c¶ vai nãi, vai nghe ®Òu biÕt. §ã lμ c¸ch ®Þnh vÞ theo nhËn thøc. N¾m ®−îc ®Æc ®iÓm nμy, chóng ta míi b×nh gi¸ ®−îc c¸ch dïng thÈm mÜ cña c¸c tõ chØ xuÊt theo nhËn thøc nμy trong t¸c phÈm v¨n häc nh− : Ng−êi Êy th−êng hay vuèt tãc t«i mÆc dÇu ng−êi Êy cã thÓ ch−a ®−îc nãi tíi ë tiÒn v¨n. 5. §Þnh vÞ kh¸ch quan Sù kiÖn, sù vËt diÔn tiÕn vμ tån t¹i mét c¸ch kh¸ch quan, kh«ng phô thuéc vμo ng−êi miªu t¶, t−êng thuËt l¹i. Chóng cã thêi gian vμ kh«ng gian ®éc lËp, kh¸ch quan so víi thêi gian héi tho¹i. VÝ dô c«ng cuéc kh¸ng chiÕn chèng MÜ diÔn ra tõ n¨m 1956 ®Õn n¨m 1975 ë ViÖt Nam. Thμnh phè Hå ChÝ Minh ë phÝa nam n−íc ViÖt Nam, ®ã lμ thêi gian, kh«ng gian kh¸ch quan. Khi muèn chiÕu vËt mét sù kiÖn, mét sù vËt nμo ®ã, chóng ta ph¶i ®Þnh vÞ chóng theo mét mèc thêi gian hay kh«ng gian nμo ®Êy rót tõ cÊu tróc thêi gian vμ kh«ng gian kh¸ch quan cña chóng. VÝ dô, ®Ó t−êng thuËt l¹i cuéc kh¸ng chiÕn cã thÓ lÊy mèc 1968 råi kÓ giËt lïi vμ kÓ tiÕp theo. §Ó x¸c ®Þnh mét con ®−êng trong thμnh phè Hμ Néi, chóng ta cã thÓ lÊy hå Hoμn KiÕm lμm gèc. §ã lμ c¸ch ®Þnh vÞ kh¸ch quan. Thùc ra ®Þnh vÞ theo nhËn thøc vμ ®Þnh vÞ kh¸ch quan vÉn dùa vμo c¸ch ®Þnh vÞ chñ quan lÊy thêi gian vμ kh«ng gian héi tho¹i lμm c¨n cø. 6. §Þnh vÞ trong ng«n b¶n Nh− ®· biÕt, mét sù vËt, sù viÖc, ng−êi cã thÓ ®· ®−îc nãi tíi trong ng«n b¶n. Chóng ta cã thÓ ®Þnh vÞ nã trong nh÷ng lêi nãi tiÕp theo mμ kh«ng cÇn miªu t¶ x¸c ®Þnh, kh«ng cÇn ®Õn c¸c ph−¬ng thøc ®Þnh vÞ thêi gian vμ kh«ng gian nh− ®· nãi trªn. B»ng c¸c phÐp thÕ ®¹i tõ chóng ta cã thÓ ®Þnh vÞ sù vËt, sù kiÖn theo ng«n b¶n. §Þnh vÞ trong ng«n b¶n cã hai d¹ng : d¹ng håi chØ, tøc lμ ®Þnh vÞ theo sù vËt, sù viÖc ®· nãi trong tiÒn ng«n b¶n. D¹ng khø chØ lμ ®Þnh vÞ theo nh÷ng ng«n b¶n tiÕp theo ng«n b¶n ®ang xem xÐt. VÝ dô c©u sau ®©y : VÒ viÖc Êy, t«i cã ý kiÕn nh− sau : "ViÖc Êy" lμ ®Þnh vÞ håi chØ. "Nh− sau" lμ ®Þnh vÞ khø chØ. Thùc ra ®Þnh vÞ trong ng«n b¶n lμ mét biÕn thÓ cña ®Þnh vÞ theo nhËn thøc. 15
Ch−¬ng II: hμnh ®éng (hμnh vi) ng«n ng÷ I − Ng«n ng÷ vμ hμnh ®éng ng«n ng÷ Ng«n ng÷, nh− tiÕng ViÖt ch¼ng h¹n, lμ mét hÖ thèng gåm nh÷ng ®¬n vÞ cã quan hÖ quy ®Þnh lÉn nhau. Nh−ng ng«n ng÷ h×nh thμnh vμ tån t¹i ®−îc kh«ng ph¶i chØ ®Ó thμnh mét hÖ thèng ®øng yªn. Còng nh− mäi hÖ thèng x· héi kh¸c, lÝ do tån t¹i cña ng«n ng÷ lμ ®Ó lμm c«ng cô thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng h−íng ngo¹i, chøc n¨ng phôc vô x· héi, tr−íc hÕt lμ chøc n¨ng lμm c«ng cô giao tiÕp mμ x· héi ®· quy ®Þnh cho nã. Khi ng«n ng÷ ®−îc vËn dông trong giao tiÕp, chóng ta nãi nã hμnh chøc. Ng«n ng÷ hμnh chøc khi con ng−êi nãi n¨ng b»ng ng«n ng÷ ®ã. Nãi n¨ng lμ hμnh ®éng, con ng−êi hμnh ®éng b»ng ng«n ng÷ khi nãi n¨ng. Ng«n ng÷ vÒ b¶n chÊt lμ mét d¹ng hμnh ®éng cña con ng−êi. Ng«n ng÷ häc tiÒn dông häc, ®Æc biÖt ng«n ng÷ häc cÊu tróc luËn, ng«n ng÷ häc ®−îc d¹y trong c¸c nhμ tr−êng cho ®Õn nay kh«ng thÊy mÆt hμnh ®éng cña ng«n ng÷. 1. Hμnh ®éng, hμnh ®éng x· héi Muèn sèng ®−îc, con ng−êi nh− mét sinh thÓ tù nhiªn, ch−a nãi ®Õn con ng−êi nh− mét sinh thÓ x· héi, ph¶i hμnh ®éng. Ýt ra con ng−êi ph¶i ¨n uèng, ph¶i ®i l¹i, nghÜa lμ ph¶i thùc hiÖn nh÷ng hμnh ®éng ®¬n ph−¬ng kh¸c nhau. Tuy nhiªn, chØ hμnh ®éng ®¬n ph−¬ng th«i, con ng−êi còng kh«ng thÓ tån t¹i ®−îc. Con ng−êi ph¶i cïng nhau ®ång thêi thùc hiÖn nh÷ng hμnh ®éng chung nμo ®ã, vÝ dô cïng nhau x©y c¸i nhμ, cïng nhau ch÷a mét chiÕc xe, dÞch chuyÓn mét c¸i tñ, c¸i gi−êng. Khi Ýt nhÊt cã hai ng−êi cïng nhau thùc hiÖn mét hμnh ®éng nh»m ®¹t mét môc ®Ých nμo ®ã, ta cã mét hμnh ®éng x· héi. §Æc ®iÓm cña hμnh ®éng x· héi lμ : Ýt nhÊt cã hai ng−êi trë lªn tham gia, hμnh ®éng ®ã cã ®Ých chung cho c¶ hai thμnh viªn, vμ ®Ó ®¹t ®−îc ®Ých, cã nghÜa lμ ®Ó hμnh ®éng x· héi ®¹t kÕt qu¶ mong muèn th× c¸c thμnh viªn ph¶i céng t¸c víi nhau. Céng t¸c lμ nguyªn t¾c c¬ b¶n cña hμnh ®éng x· héi. Hμnh ®éng lμ mét thuËt ng÷ chung chØ ho¹t ®éng tæng thÓ nh»m mét ®Ých chung. Mét hμnh ®éng tæng thÓ do nh÷ng hμnh ®éng bé phËn hîp thμnh. VÝ dô mét hμnh ®éng ®¬n ph−¬ng nh− ®ãng mét c¸i ®inh còng Ýt nhÊt gåm c¸c hμnh ®éng bé phËn nh− sau : lÊy ®inh, lÊy bóa, ®Æt ®inh vμo vÞ trÝ cÇn ®ãng, cÇm bóa vμ nÖn vμo ®Çu ®inh,... Mét hμnh ®éng x· héi còng ®−îc ph©n t¸ch thμnh nh÷ng hμnh ®éng bé phËn nh− vËy. 2. Hμnh ®éng ng«n ng÷ Khi chóng ta giao tiÕp víi nhau, nh− ®· biÕt, Ýt ra lμ ph¶i cã hai ng−êi, vai nãi, vai nghe lu©n phiªn nhau nãi − nghe. Nh− thÕ giao tiÕp lμ mét d¹ng hμnh ®éng x· héi cña con ng−êi b»ng ng«n ng÷. Trong c¸c ho¹t ®éng x· héi b»ng ng«n ng÷ ®ã, vai nãi cã thÓ dïng ng«n ng÷ ®Ó miªu t¶ mét hiÖn thùc nμo ®ã, ®Ó kÓ l¹i mét sù viÖc nμo ®ã, ®Ó kh¼ng ®Þnh mét nhËn xÐt nμo ®ã, ®Ó hái, ®Ó yªu cÇu, khuyªn nhñ,... Miªu t¶, kÓ (trÇn thuËt, tù sù), kh¼ng ®Þnh, hái, yªu cÇu, khuyªn nhñ,... lμ nh÷ng hμnh ®éng bé phËn n»m trong ho¹t ®éng giao tiÕp nãi chung. Khi miªu t¶, kÓ, hái, yªu cÇu, khuyªn nhñ,... lμ chóng ta hμnh ®éng, chóng ta thùc hiÖn nh÷ng 16
hμnh ®éng ®¬n ph−¬ng trong lßng ho¹t ®éng x· héi tæng qu¸t lμ giao tiÕp. Cã thÓ t¹m dïng thuËt ng÷ hμnh vi ng«n ng÷ ®Ó chØ nh÷ng hμnh ®éng bé phËn b»ng ng«n ng÷ nμy. II − c¸c lo¹i hμnh ®éng ng«n ng÷ TiÕp nhËn nh÷ng kiÕn gi¶i cña tr−êng ph¸i triÕt häc ph©n tÝch Anh, Austin lμ ng−êi ®Çu tiªn x©y dùng nh÷ng c¬ së cho lÝ thuyÕt hμnh ®éng ng«n ng÷. Austin chia c¸c hμnh ®éng ng«n ng÷ thμnh ba nhãm lín : 1. Hμnh ®éng t¹o lêi Lμ hμnh ®éng sö dông c¸c yÕu tè cña ng«n ng÷ nh− ©m, tõ, cÊu tróc c©u, cÊu tróc ng«n b¶n,... ®Ó t¹o ra nh÷ng th«ng ®iÖp, nh÷ng ng«n b¶n cã nghÜa vμ hiÓu ®−îc. 2. Hμnh ®éng m−în lêi Lμ hμnh ®éng nh»m g©y ra nh÷ng kÕt qu¶ hay nh÷ng hiÖu qu¶ ngoμi lêi, nh÷ng hiÖu qu¶ t©m lÝ hay vËt lÝ ë nh÷ng ng−êi tiÕp nhËn ng«n b¶n b»ng chÝnh nh÷ng ng«n b¶n, nh÷ng lêi ®−îc nãi ra. VÝ dô trong líp häc, c¸c häc sinh ®ang c−êi ®ïa Çm Ü. Mét em nãi "C« gi¸o ®Õn råi.". C¸c em th«i c−êi nãi, ch¹y véi vÒ chç ngåi cña m×nh. Em häc sinh nãi "C« gi¸o ®Õn råi" ®· thùc hiÖn mét hμnh ®éng m−în lêi. 3. Hμnh ®éng ë lêi (ng«n trung) Lμ nh÷ng hμnh ®éng ®−îc thùc hiÖn b»ng chÝnh lêi nãi, ngay trong lêi nãi vμ g©y ra ®−îc mét hμnh ®éng còng b»ng lêi nãi cña ng−êi tiÕp nhËn. VÝ dô khi t«i nãi : "T«i høa víi anh mai t«i sÏ ®Õn." lμ t«i ®· thùc hiÖn hμnh ®éng ë lêi høa hÑn vμ ng−êi nghe khi nghe t«i høa nh− vËy sÏ ph¶i ®¸p l¹i b»ng lêi vÝ dô nh− "V©ng ! T«i chê anh ®Êy !". Ng÷ dông häc quan t©m chñ yÕu ®Õn c¸c hμnh ®éng ë lêi. III − hμnh ®éng ë lêi lμ biÓu thøc ng÷ vi 1. BiÓu thøc ng÷ vi BiÓu thøc ng÷ vi lμ nh÷ng c«ng thøc nãi n¨ng mμ khi nãi nã ra lμ ta nh»m thùc hiÖn mét hμnh ®éng ë lêi nμo ®ã. Cã nh÷ng dÊu hiÖu gióp ta nhËn ra hμnh ®éng ë lêi do biÓu thøc ®ã thùc hiÖn. C¸c dÊu hiÖu ®ã lμ kiÓu kÕt cÊu, ng÷ ®iÖu vμ nh÷ng tõ ng÷ chuyªn dông. VÝ dô biÓu thøc ng÷ vi "Anh cã ®i Hμ Néi kh«ng ?" cã kiÓu kÕt cÊu "... cã... kh«ng ?" kÌm theo ng÷ ®iÖu hái. Nhê c¸c dÊu hiÖu nμy ta biÕt biÓu thøc nμy thùc hiÖn hμnh ®éng ë lêi "hái". Còng nh− vËy, biÓu thøc ng÷ vi "Anh ®ãng giïm c¸i cöa l¹i.", nhê tõ giïm chóng ta biÕt r»ng ng−êi nãi thùc hiÖn hμnh ®éng ë lêi yªu cÇu (ra lÖnh) mét hμnh ®éng ë ng−êi nghe. Chóng ta gäi c¸c dÊu hiÖu ®ã lμ c¸c dÊu hiÖu ng÷ vi. 2. §éng tõ ng÷ vi a) Trong sè nh÷ng dÊu hiÖu ng÷ vi cã mét sè ®éng tõ ®Æc biÖt ®−îc gäi lμ ®éng tõ ng÷ vi. §éng tõ ng÷ vi lμ nh÷ng ®éng tõ mμ khi nãi nã ra, ng−êi nãi thùc hiÖn ngay tøc kh¾c c¸i hμnh ®éng ë lêi do chóng biÓu thÞ. VÝ dô, khi t«i nãi : "T«i hái anh ®iÒu nμy" lμ t«i ®· thùc hiÖn lu«n hμnh ®éng hái råi. Cã nh÷ng hμnh ®éng ë lêi kh«ng thÓ thùc hiÖn ®−îc b»ng con ®−êng nμo kh¸c ngoμi viÖc sö dông ng«n ng÷, chñ yÕu b»ng c¸c ®éng tõ ng÷ vi. §ã lμ hμnh ®éng ë lêi høa hÑn, víi ®éng tõ ng÷ vi høa, c¸m ¬n, c¶m t¹, ®a t¹; hμnh ®éng ë lêi khyªn nhñ víi 17
®éng tõ ng÷ vi khuyªn, b¶o,... Chóng ta kh«ng thÓ høa víi ai, hái ai, c¸m ¬n ai, khuyªn ai ngoμi viÖc dïng c¸c ®éng tõ høa, hái, c¸m ¬n, khuyªn kÌm theo c¸c néi dung thÝch hîp. b) BiÓu thøc ng÷ vi t−êng minh vμ biÓu thøc ng÷ vi nguyªn cÊp So s¸nh c¸c c©u trong c¸c cÆp sau ®©y : − Mai t«i sÏ ®Õn. − T«i høa mai t«i sÏ ®Õn. − Anh nªn tËp thÓ dôc buæi s¸ng. − T«i khuyªn anh nªn tËp thÓ dôc buæi s¸ng. Mçi cÆp c©u ®Òu lμ nh÷ng biÓu thøc ng÷ vi thùc hiÖn mét hμnh ®éng ë lêi nh− nhau. Cã ®iÒu ë c©u thø hai cã dïng ®éng tõ ng÷ vi cßn c©u thø nhÊt th× kh«ng. Ta nãi biÓu thøc ng÷ vi cã dïng ®éng tõ ng÷ vi lμ biÓu thøc ng÷ vi t−êng minh. BiÓu thøc ng÷ vi kh«ng cã ®éng tõ ng÷ vi lμ c¸c biÓu thøc ng÷ vi nguyªn cÊp (primaire). Theo c¸ch ph©n biÖt trªn th× mét lêi x¸c nhËn mét sù kiÖn nμo ®Êy còng lμ biÓu thøc ng÷ vi t−êng minh, nÕu nãi : − T«i x¸c nhËn anh Êy kh«ng cã mÆt ë ®©y lóc 20 giê tèi qua. vμ lμ biÓu thøc ng÷ vi nguyªn cÊp nÕu nãi : − Anh Êy kh«ng cã mÆt ë ®©y lóc 20 giê tèi h«m qua. v× kh«ng cã ®éng tõ ng÷ vi x¸c nhËn. c) §éng tõ ng÷ vi vμ c¸c ®éng tõ miªu t¶ th«ng th−êng Tõ tr−íc cho ®Õn khi Austin ph¸t hiÖn ra c¸c ®éng tõ ng÷ vi, chóng ta kh«ng ®Ó ý ®Õn sù kh¸c nhau vÒ chøc n¨ng gi÷a c¸c ®éng tõ. Th«ng th−êng c¸c ®éng tõ cã chøc n¨ng miªu t¶, cã nghÜa lμ cã chøc n¨ng ®−a ho¹t ®éng, hμnh ®éng ngoμi ng«n ng÷ vμo ng«n ng÷ vμ vμo ng«n b¶n. §ã lμ nh÷ng ®éng tõ thuËt l¹i mét hμnh ®éng, mét ho¹t ®éng nμo ®ã. VÝ dô ®éng tõ ®i, c−a, bμo, ®ôc, ®Êm, chÐm,... Nh÷ng ®éng tõ miªu t¶ nμy khi nãi ra, chóng ta chØ thuËt l¹i mét hμnh ®éng nμo ®ã cßn chÝnh hμnh ®éng ®ã ph¶i ®−îc thùc hiÖn b»ng nh÷ng ph−¬ng tiÖn kh¸c ngoμi ng«n ng÷. VÝ dô, khi ta nãi "T«i ¨n c¬m." th× chóng ta kh«ng "¨n". Muèn ¨n chóng ta ph¶i thùc hiÖn nh÷ng hμnh ®éng vËt lÝ nh− xíi c¬m, g¾p thøc ¨n, vμ vμo miÖng, nhai, nuèt,... NÕu nh− chØ ph¸t ©m /¨n/ ®· lμ ¨n råi th× trªn thÕ giíi nμy kh«ng cßn n¹n ®ãi n÷a. §éng tõ ng÷ vi kh¸c c¸c ®éng tõ miªu t¶ ë chç ®ã : khi chóng ta nãi ®éng tõ ng÷ vi th× ta ®ång thêi thùc hiÖn lu«n hμnh ®éng ®ã b»ng ng«n ng÷. d) §iÒu kiÖn ®Ó ®éng tõ ng÷ vi thùc hiÖn ®óng chøc n¨ng ng÷ vi cña chóng Thùc ra, kh«ng ph¶i bao giê ®éng tõ ng÷ vi còng ®−îc dïng víi chøc n¨ng ng÷ vi. Muèn ®−îc dïng trong chøc n¨ng ng÷ vi th× : − §éng tõ ®ã ph¶i ®−îc dïng víi ng«i thø nhÊt. − Ph¶i ®−îc dïng trong thêi hiÖn t¹i. − Kh«ng cã nh÷ng tõ chØ c¸c t×nh th¸i kh¸c nhau cña ®éng tõ ®ã. NÕu kh«ng héi ®ñ c¸c ®iÒu kiÖn trªn th× ®éng tõ ng÷ vi vÉn ®−îc dïng nh− c¸c ®éng tõ miªu t¶ th«ng th−êng. VÝ dô, so s¸nh : − T«i høa t«i sÏ ®Õn. 18
− Anh ®· høa sÏ ®Õn (mμ kh«ng ®Õn). − Nã høa nã sÏ ®Õn. − T«i ®· høa t«i sÏ ®Õn. chØ ë ®éng tõ høa míi ®−îc dïng trong chøc n¨ng ng÷ vi cßn ë , , nã chØ kÓ l¹i, nh¾c l¹i, thuËt l¹i, miªu t¶ l¹i mét hμnh ®éng b»ng lêi mμ anh, h¾n, t«i ®· thùc hiÖn trong qu¸ khø. Còng nh− vËy, mét biÓu thøc ng÷ vi cã thÓ cã hiÖu lùc ë lêi ng÷ vi mμ còng cã thÓ lμ mét biÓu thøc miªu t¶ th«ng th−êng. VÝ dô, mÑ b¶o con : − MÑ b¶o con ®i häc ®i. lμ mét biÓu thøc ng÷ vi v× khi mÑ (ng«i thø nhÊt) nãi b¶o lμ ®· thùc hiÖn ®ång thêi hμnh ®éng b¶o råi. Nh−ng nÕu mÑ lμ ng«i thø hai (mét ng−êi ngoμi cuéc nμo ®ã quan s¸t vμ kÓ l¹i) th× c©u nμy kh«ng ph¶i lμ biÓu thøc ng÷ vi n÷a. Còng nh− vËy, nÕu mÑ vÉn lμ ng«i thø nhÊt nh−ng thªm vμo c¸c tõ ng÷ t×nh th¸i nh− ®·, bao nhiªu lÇn råi,... thμnh c©u : − MÑ ®· b¶o con (bao nhiªu lÇn råi) häc ®i (thÕ mμ con cø ch¬i). th× nã lμ mét biÓu thøc miªu t¶ th«ng th−êng, mÊt chøc n¨ng ng÷ vi b¶o ®i råi. Trong tiÕng ViÖt cã nh÷ng ®éng tõ ®−îc xem lμ ®ång nghÜa nh−ng rÊt kh¸c nhau xÐt vÒ chøc n¨ng ng÷ vi. VÝ dô : − §éng tõ mêi, xin võa ®−îc dïng nh− ®éng tõ ng÷ vi võa ®−îc dïng nh− ®éng tõ miªu t¶ th«ng th−êng. §éng tõ mêi mäc, xin xá,... chØ ®−îc dïng trong chøc n¨ng miªu t¶, kh«ng thÓ dïng trong chøc n¨ng ng÷ vi (kh«ng ai nãi "T«i mêi mäc «ng vμo nhμ.", "T«i xin xá anh gióp t«i mét viÖc."). CÆp ®éng tõ høa vμ høa hÑn còng kh¸c nhau nh− vËy. − §éng tõ c¶m ¬n võa cã thÓ dïng trong chøc n¨ng ng÷ vi, võa cã thÓ ®−îc dïng trong chøc n¨ng miªu t¶. Tr¸i l¹i ®éng tõ ®a t¹, c¶m t¹ chØ dïng trong chøc n¨ng ng÷ vi. Kh«ng khi nμo chóng ta dïng chóng trong chøc n¨ng miªu t¶. IV − §iÒu kiÖn sö dông c¸c hμnh ®éng ë lêi Con ng−êi khi muèn thùc hiÖn mét hμnh ®éng nμo ®Êy, kh«ng ph¶i cø muèn lμ lμm ®−îc. Ph¶i héi ®ñ nh÷ng ®iÒu kiÖn thÝch hîp th× míi thùc hiÖn ®−îc mét hμnh ®éng nhÊt ®Þnh. VÝ dô, muèn ®ãng mét c¸i ®inh, Ýt nhÊt ph¶i cã ®inh, cã bóa (hay mét vËt cã träng l−îng ®ñ r¾n vμ cÇm ®−îc trªn tay), ph¶i cã ®ñ søc, cã th× giê. V× lμ hμnh ®éng cho nªn c¸c hμnh ®éng ë lêi còng ph¶i cã nh÷ng ®iÒu sö dông riªng phï hîp víi tõng kiÓu hμnh ®éng mét. VÝ dô kh«ng ai l¹i thùc hiÖn mét hμnh ®éng høa hÑn nh− sau : − T«i høa lμ mÆt trêi sÏ lÆn h«m nay. bëi v× ng−êi ta chØ høa thùc hiÖn nh÷ng viÖc lμm trong t−¬ng lai n»m trong kh¶ n¨ng thùc hiÖn cña m×nh. Nh− ®· nãi, mçi hμnh ®éng ë lêi nh− kÓ, kh¼ng ®Þnh, b¸c bá, tõ chèi, hái, ra lÖnh, khuyªn, høa, dÆn dß, nh¾c nhë, tuyªn ng«n, b¶o ®¶m, ®¸nh cuéc, c¶m th¸n, x¸c nhËn,... cã ®iÒu kiÖn sö dông riªng. D−íi ®©y chØ lÊy ®iÒu kiÖn sö dông cña hμnh ®éng ë lêi høa hÑn ®Ó minh ho¹. C¸c ®iÒu kiÖn sö dông cña hμnh ®éng nμy lμ : a) Ph¶i cã mét c©u nãi ra ®Ó tr×nh bμy mét hμnh ®éng trong t−¬ng lai cña ng−êi nãi. b) Ng−êi nãi ph¶i cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn hμnh ®éng nªu ra ë trªn. 19
c) Ng−êi ®−îc høa (ng−êi nghe) mong muèn hμnh ®éng ®ã ®−îc thùc hiÖn h¬n lμ mong muèn nã kh«ng ®−îc thùc hiÖn. d) Ng−êi nãi ch©n thμnh muèn thùc hiÖn hμnh ®éng ®ã. e) NÕu kh«ng nãi ra th× ch−a ch¾c ng−êi nãi ®· thùc hiÖn hμnh ®éng m×nh ®· høa. g) Ng−êi nãi, ng−êi nghe ph¶i cã ®ñ n¨ng lùc nãi vμ nghe − hiÓu lêi nãi. NÕu nh÷ng ®iÒu kiÖn trªn kh«ng ®Çy ®ñ mμ ng−êi nãi vÉn cø høa th× hoÆc gi¶ lμ anh ta kho¸c l¸c, gi¶ dèi, hoÆc anh ta muèn th«ng qua hμnh ®éng høa mμ thùc hiÖn hμnh ®éng ë lêi kh¸c. Chóng ta sÏ trë l¹i vÊn ®Ò nμy khi nãi vÒ c¸c hμnh ®éng ë lêi gi¸n tiÕp, hμnh ®éng ë lêi ph¸i sinh. V − HiÖu lùc ë lêi (lùc ë lêi) cña c¸c c©u (c¸c ph¸t ng«n) ë trªn chóng ta ®· biÕt ng«n b¶n cã hai thμnh phÇn : néi dung miªu t¶ vμ néi dung liªn c¸ nh©n. Mét trong nh÷ng nh©n tè t¹o hîp thμnh néi dung liªn c¸ nh©n lμ hiÖu lùc ë lêi do c¸c hμnh vi ë lêi t¹o ra c¸c ng«n b¶n (c¸c c©u, c¸c ph¸t ng«n) ®ã quyÕt ®Þnh. VÝ dô : chóng ta cã néi dung miªu t¶ (néi dung mÖnh ®Ò, lâi mÖnh ®Ò) sau ®©y : − Th¾ng hót thuèc l¸. NÕu lâi mÖnh ®Ò ®ã lÇn l−ît ®−îc ph¸t ng«n víi c¸c hμnh ®éng ë lêi hái, kÓ, c¶m th¸n, khuyªn, b¸c bá, ra lÖnh,... th× ta cã c¸c c©u kh¸c nhau víi nh÷ng hiÖu lùc ë lêi kh¸c nhau nh− : (hái) Th¾ng hót thuèc l¸. (kÓ) Th¾ng hót thuèc l¸. (c¶m th¸n) Th¾ng hót thuèc l¸. (khuyªn) Th¾ng hót thuèc l¸. (b¸c bá) Th¾ng hót thuèc l¸. (ra lÖnh) Th¾ng hót thuèc l¸. víi c¸c d¹ng cô thÓ nh− sau : − Cã ph¶i Th¾ng hót thuèc l¸ kh«ng ? − Th¾ng hót thuèc l¸ (®Êy). − Trêi ¬i, Th¾ng hót thuèc l¸. − Kh«ng nªn hót thuèc l¸, Th¾ng ! − Th¾ng cã hót thuèc l¸ ®©u ! − §õng hót thuèc l¸ n÷a, Th¾ng ! − Mêi Th¾ng hót thuèc. Mçi c©u nãi ®−îc ph¸t ng«n ra víi mét hμnh ®éng ë lêi nhÊt ®Þnh nh− trªn ®ßi hái vai nghe ph¶i cã mét c©u ®¸p l¹i víi mét hμnh ®éng ë lêi t−¬ng øng, dï miÔn c−ìng ®i n÷a còng ®¸p l¹i, nÕu kh«ng sÏ tá ra lμ ng−êi kh«ng biÕt giao tiÕp. VÝ dô, khi nghe c©u : − Cã ph¶i Th¾ng hót thuèc l¸ kh«ng ? vai nghe (cã thÓ lμ Th¾ng, cã thÓ kh«ng ph¶i lμ Th¾ng) thÕ nμo còng ph¶i tr¶ lêi dï tr¶ lêi lμ "kh«ng biÕt, kh«ng râ". 20