Giáo trình Miễn dịch học thú y: Phần 1 - ĐH Nông nghiệp Hà Nội

Chia sẻ: Kien Kien | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:85

Thêm vào BST

Báo xấu

357
lượt xem 115
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Giáo trình "Miễn dịch học thú y" là tài liệu dùng để giảng dạy, học tập của cán bộ, sinh viên chuyên ngành thú y và chuyên ngành chăn nuôi trong hệ thống các trường đại học thuộc khối nông nghiệp. Sau đây mời các bạn cùng tham khảo phần 1 của giáo trình.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Miễn dịch học thú y: Phần 1 - ĐH Nông nghiệp Hà Nội

Lêi nãi ®Çu §Ó ®¸p øng yªu cÇu vÒ ®µo t¹o c¸n bé bËc ®¹i häc theo khung ch¬ng tr×nh míi cña Bé Gi¸o dôc vµ ®µo t¹o. Chóng t«i biªn so¹n gi¸o tr×nh "MiÔn dÞch häc Thó y", ®©y lµ tµi liÖu dïng ®Ó gi¶ng d¹y, häc tËp cña c¸n bé, sinh viªn chuyªn ngµnh thó y vµ chuyªn ngµnh ch¨n nu«i trong hÖ thèng c¸c trêng ®¹i häc thuéc khèi n«ng nghiÖp. Gi¸o tr×nh còng dïng lµm tµi liÖu tham kh¶o cho c¸c c¸n bé lµm c«ng t¸c nghiªn cøu vµ xÐt nghiÖm trong lÜnh vùc vi sinh vËt häc vµ miÔn dÞch häc. Trong qu¸ tr×nh biªn so¹n, chóng t«i ®· cè g¾ng thÓ hiÖn tÝnh c¬ b¶n, tÝnh hiÖn ®¹i, tÝnh khoa häc vµ tÝnh hÖ thèng cña ch¬ng tr×nh m«n häc. MÆc dï ®· ®äc, häc vµ tham kh¶o nhiÒu tµi liÖu cña c¸c bËc tiÒn bèi trong vµ ngoµi níc nhng kh¶ n¨ng cña ngêi viÕt cã h¹n nªn ch¾c cßn nhiÒu thiÕu sãt, rÊt mong ®îc sù chØ dÉn, sù ®ãng gãp quý b¸u cña b¹n ®äc. Xin ®îc tr©n träng c¶m ¬n. TM c¸c t¸c gi¶ TS. NguyÔn B¸ Hiªn -1-
PhÇn Më ®Çu I. Kh¸i niÖm vÒ m«n häc MiÔn dÞch häc (immunology) lµ mét ngµnh khoa häc nghiªn cøu vÒ kh¶ n¨ng phßng vÖ cña c¬ thÓ sinh vËt. Nh÷ng néi dung chÝnh cña ngµnh häc bao gåm: + Nghiªn cøu c¸c quy luËt, c¬ chÕ b¶o vÖ cña c¬ thÓ trong qu¸ tr×nh sèng. + Nghiªn cøu qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña hÖ miÔn dÞch trong c¬ thÓ, sù t¬ng t¸c vµ ®iÒu hoµ miÔn dÞch. + Nghiªn cøu nh÷ng thay ®æi cña ho¹t ®éng miÔn dÞch trong trêng hîp miÔn dÞch bÖnh lý. + øng dông c¸c quy luËt cña ho¹t ®éng miÔn dÞch vµo viÖc chÈn ®o¸n, phßng vµ trÞ bÖnh. Lý luËn cña khoa häc miÔn dÞch cã liªn quan chÆt chÏ tíi nhiÒu m«n häc nh: sinh lý häc, sinh ho¸ häc, tÕ bµo häc, bÖnh lý häc, sinh häc ph©n tö, vi sinh vËt häc,... II. Vai trß vµ vÞ trÝ cña m«n häc MiÔn dÞch häc lµ mét ngµnh khoa häc cña sinh häc hiÖn ®¹i. Vµi chôc n¨m gÇn ®©y, miÔn dÞch häc ®· cã sù ph¸t triÓn cùc kú m¹nh mÏ, nã kh«ng chØ lµ mét m«n khoa häc c¬ b¶n mµ cßn x©m nhËp vµo nhiÒu lÜnh vùc sinh häc kh¸c ®Ó trë thµnh c¬ së khoa häc, trë thµnh nÒn t¶ng ë nh÷ng lÜnh vùc khoa häc nµy. VÝ dô: Sinh häc ph©n tö, bÖnh lý häc ph©n tö, ho¸ sinh miÔn dÞch,... Trong y häc còng nh thó y häc, miÔn dÞch häc cã nh÷ng ®ãng gãp rÊt to lín, x©m nhËp vµo mäi chuyªn khoa, ®îc sö dông réng r·i kh«ng nh÷ng vÒ mÆt chÈn ®o¸n, phßng trÞ bÖnh mµ cßn ®Ó gi¶i thÝch c¬ chÕ sinh bÖnh cña nhiÒu hiÖn tîng bÖnh lý l©m sµng. Trªn c¬ së cña nh÷ng hiÓu biÕt vÒ miÔn dÞch häc. Ngêi ta cã nh÷ng biÖn ph¸p h÷u hiÖu ®Ó phßng chèng, h¹n chÕ vµ tiÕn tíi thanh to¸n nhiÒu bÖnh truyÒn nhiÔm ë ngêi còng nh ë ®éng vËt nu«i. Riªng trong lÜnh vùc ch¨n nu«i, vÊn ®Ò cùc kú quan träng ®Ó ®¶m b¶o thµnh c«ng trong ch¨n nu«i lµ ng¨n chÆn phßng chèng ®îc c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm. M«n miÔn dÞch häc, vi sinh vËt häc thó y, dÞch tÔ häc thó y vµ m«n bÖnh truyÒn nhiÔm ®· nghiªn cøu chØ ra c¬ chÕ, nguyªn lý cïng c¸c biÖn ph¸p chÈn ®o¸n, phßng chèng dÞch bÖnh cho ®éng vËt nu«i vµ do ®ã gãp phÇn vµo viÖc n©ng cao n¨ng suÊt ch¨n nu«i vµ b¶o vÖ søc khoÎ cho con ngêi. ChÝnh v× vËy mµ sù hiÓu biÕt vÒ miÔn dÞch häc kh«ng cßn lµ së trêng cña mét sè Ýt ngêi lµm viÖc trong lÜnh vùc chuyªn khoa hÑp n÷a, nã ®· trë thµnh mét hiÓu biÕt chung cho tÊt c¶ mäi ngêi cÇn cã vµ nh thÕ nh÷ng hiÓu biÕt vÒ miÔn dÞch häc ®Æc biÖt cÇn thiÕt cho nh÷ng ngêi lµm c«ng t¸c sinh häc nãi chung vµ nh÷ng ngêi lµm c«ng t¸c y häc vµ thó y häc nãi riªng. III. S¬ lîc lÞch sö ph¸t triÓn cña miÔn dÞch häc Tõ cæ xa con ngêi ®· biÕt øng dông miÔn dÞch trong viÖc phßng chèng c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm. LÞch sö ®· ghi nhËn vµo 2000 n¨m tríc C«ng nguyªn ngêi Trung Quèc vµ Ên §é ®· biÕt lÊy vÈy ®Ëu mïa tõ nh÷ng ngêi m¾c bÖnh, ph¬i kh«, t¸n nhá råi thæi vµo mòi ngêi lµnh ®Ó g©y miÔn dÞch phßng bÖnh. Tuy nhiªn miÔn dÞch häc chØ thùc sù ph¸t triÓn vµo nh÷ng n¨m cuèi cña thÕ kû 18, trong suèt thÕ kû 19 vµ thÕ kû 20. Sù kiÖn ®¸ng ghi nhËn lµ vµo n¨m 1798, lÇn ®Çu tiªn Jenner, mét thÇy thuèc ngêi Anh lµm viÖc t¹i vïng n«ng th«n Gloncester Shire ®· dïng níc ë môn ®Ëu cña bß bÞ bÖnh (trong ®ã cã chøa virus ®Ëu bß) chñng cho ngêi vµ g©y ®îc miÔn dÞch chèng bÖnh ®Ëu mïa ë ngêi, mét c¨n bÖnh rÊt nguy hiÓm thêi ®ã. Víi ph¸t minh nµy Jenner ®· ghi mét mèc quan träng trong sù ph¸t triÓn cña miÔn dÞch häc. Tõ ®ã miÔn dÞch häc b¾t ®Çu cã c¬ së khoa häc. Vµo nh÷ng n¨m cuèi cña thÕ kû 20, nhiÒu ho¹t ®éng cña hÖ miÔn dÞch trong c¬ thÓ ®éng vËt ®îc ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu kü cµng, miÔn dÞch häc ®· cã nh÷ng bíc tiÕn nh¶y vät, nã ®· -2-
trë thµnh mét ngµnh khoa häc réng lín vµ c¬ b¶n. Cã thÓ chia lÞch sö ph¸t triÓn cña miÔn dÞch häc thµnh 5 thêi kú lín nh sau: 1. Thêi kú vacxin - Trong giai ®o¹n 1879 - 1881 Lui. Pasteur, lÇn ®Çu tiªn ®· nghiªn cøu vµ chÕ thµnh c«ng 3 lo¹i vacxin: Tô huyÕt trïng, nhiÖt th¸n vµ d¹i. Roux vµ Yesina t¹o ®îc vacxin chèng ®éc tè b¹ch hÇu. Nh÷ng ph¸t minh nµy më ra mét thêi kú míi vÒ nghiªn cøu vµ chÕ t¹o c¸c lo¹i chÕ phÈm sinh häc ®Ó tiªm chñng phßng ngõa c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm ë ngêi vµ vËt nu«i. 2. Thêi kú huyÕt thanh häc - N¨m 1890 Biehring vµ Kitasato t×m ra kh¸ng ®éc tè, tõ ®ã viÖc t×m hiÓu vÒ c¸c yÕu tè miÔn dÞch dÞch thÓ.... ®¸p øng miÔn dÞch ®îc tËp trung nghiªn cøu. - 1896 Bruber ph¸t hiÖn ph¶n øng ngng kÕt. - 1897 Elrlich ®Ò xuÊt vÊn ®Ò miÔn dÞch kh¸ng ®éc tè. - 1898 Bordet ph¸t hiÖn ra bæ thÓ. ViÖc ph¸t hiÖn kh¸ng thÓ dÞch thÓ ®· dÉn ®Õn viÖc dïng kh¸ng thÓ dÞch thÓ ®Ó chÈn ®o¸n vµ ®iÒu trÞ. 3. Thêi kú ho¸ miÔn dÞch Ho¸ miÔn dÞch lµ sö dông kü thuËt ho¸ häc vµo viÖc ph©n tÝch kh¸ng nguyªn, kh¸ng thÓ. - N¨m 1901 Landstener ph¸t hiÖn ra kh¸ng nguyªn nhãm m¸u (Landstener) còng t¸c gi¶ nµy n¨m 1917 ph¸t hiÖn ra nh÷ng chÊt cã träng lîng ph©n tö nhá nhng vÉn cã tÝnh kh¸ng nguyªn (Hapten), ph¸t hiÖn nµy ®· thóc ®Èy ho¸ miÔn dÞch ph¸t triÓn m¹nh. - N¨m 1929 Heidelberger ®Ò xuÊt ph¬ng ph¸p thanh läc ®Þnh lîng. - N¨m 1938 Kabat dïng ®iÖn di ®Ó ph©n t¸ch c¸c thµnh phÇn cña huyÕt thanh vµ x¸c ®Þnh kh¸ng thÓ dÞch thÓ n»m ë vïng globulin. - 1942 Coons ®Æt ra ph¬ng ph¸p miÔn dÞch huúnh quang - 1946 Audin vµ Oucliterlong t×m ra ph¬ng ph¸p AGID. - 1953 Grabat ®Æt ra ph¬ng ph¸p miÔn dÞch ®iÖn di. - 1957 Isacs tr×nh bµy c¸c c«ng tr×nh vÒ IFN. - 1958 Porter vµ Edelman m« t¶ cÊu tróc ph©n tö Ig. 4. Thêi kú cña miÔn dÞch tÕ bµo Thêi kú nµy khëi ®Çu sù ph¸t hiÖn cña Metnhicop víi hiÖn tîng thùc bµo n¨m 1884. N¨m 1890 Koch gi¶i thÝch hiÖn tîng Koch vµ ph¶n øng qu¸ mÉn c¶m trong ®ã chñ yÕu lµ sù ho¹t ®éng cña c¸c tÕ bµo d¹ng lympho. §©y lµ nh÷ng ph¸t hiÖn rÊt sím vÒ ®¸p øng miÔn dÞch tÕ bµo nhng ph¶i ®Õn n¨m 1941 Cooms b»ng kü thuËt IF míi ph¸t hiÖn ra kh¸ng nguyªn vµ kh¸ng thÓ tÕ bµo. Tõ ®©y nh÷ng nghiªn cøu vÒ miÔn dÞch tÕ bµo míi thu ®îc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng kÓ. - N¨m 1959 Gowanh ph¸t hiÖn ra vai trß cña lympho bµo trong ®¸p øng miÔn dÞch cña c¬ thÓ. 5. Thêi kú ®iÒu hoµ miÔn dÞch vµ sù hîp t¸c gi÷a c¸c dßng tÕ bµo B vµ T - N¨m 1962 Warner chøng minh vµi trß cña tói Fabricius vµ tuyÕn øc trong ho¹t ®éng miÔn dÞch. - 1968 Good vµ Cooper nªu gi¶ thuyÕt nãi r»ng phô tr¸ch 2 hÖ miÔn dÞch lµ do 2 c¬ quan lympho kh¸c nhau: TuyÕn øc ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng miÔn dÞch tÕ bµo Tói Fabricius ®iÒu khiÓn miÔn dÞch thÓ dÞch. - 1969 Roitl nghiªn cøu chøc n¨ng cña c¸c nhãm tÕ bµo lympho vµ ®Æt tªn: nhãm tÕ bµo T vµ nhãm tÕ bµo B. Tõ ®ã më ra nhiÒu hiÓu biÕt míi vÒ tÕ bµo trong ph¶n øng miÔn dÞch. Cã thÓ nãi sù ph¸t triÓn nh vò b·o cña m«n MiÔn dÞch häc trong mÊy chôc n¨m gÇn ®©y ®· gãp phÇn thay ®æi h¼n sinh häc hiÖn ®¹i vµ miÔn dÞch häc thËt sù trë thµnh mét ngµnh -3-
khoa häc c¨n b¶n, kh«ng thÓ thiÕu trong nhiÒu lÜnh vùc cña khoa häc hiÖn ®¹i. IV. Kh¸i qu¸t néi dung ch¬ng tr×nh m«n häc "MiÔn dÞch häc thó y" lµ m«n häc b¾t buéc cho sinh viªn ngµnh thó y, häc vµo n¨m thø 3 trong tiÕn tr×nh ®µo t¹o 5 n¨m. Tæng sè tiÕt: 30 (2 tÝn chØ) Lý thuyÕt: 30 (2 tÝn chØ) Thùc hµnh: kh«ng 1. §iÒu kiÖn tiªn quyÕt Lµ m«n häc c¬ së, ®îc häc tiÕp theo sau c¸c m«n: Gi¶i phÉu, tæ chøc ph«i thai häc, sinh lý häc gia sóc, sinh ho¸ häc, di truyÒn häc, vi sinh vËt ®¹i c¬ng vµ dîc lý thó y. 2. NhiÖm vô cña sinh viªn - Dù líp: §©y lµ ®iÒu kiÖn b¾t buéc sinh viªn kh«ng ®îc v¾ng mÆt qu¸ 1/5 sè tiÕt qui ®Þnh. - Bµi tËp: Sinh viªn ph¶i lµm c¸c tiÓu luËn, chuyªn ®Ò theo yªu cÇu cña gi¸o viªn. 3. Tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ sinh viªn - Dù líp: Sinh viªn dù líp ®ñ thêi gian qui ®Þnh míi ®îc phÐp dù thi hÕt m«n häc. - Tham gia th¶o luËn vµ thuyÕt tr×nh m«n häc. - ViÕt tiÓu luËn theo c¸c chñ ®Ò mµ gi¸o viªn yªu cÇu. - KiÓm tra gi÷a häc phÇn. - Bµi thi cuèi kú: Sinh viªn ph¶i dù thi hÕt m«n häc theo h×nh thøc thi viÕt hoÆc thi vÊn ®¸p sau khi hoµn thµnh c¸c néi dung trªn. - Bµi thi ®îc chÊm theo thang ®iÓm 10, trªn c¬ së tæ hîp c¸c kÕt qu¶ ®¸nh gi¸ ®· nªu. 4. Môc tiªu cña m«n häc Sau khi häc xong, sinh viªn n¾m v÷ng ®îc kh¸i niÖm vÒ miÔn dÞch, c¸ch ph©n lo¹i miÔn dÞch, hiÓu ®îc b¶n chÊt, c¬ chÕ cña qu¸ tr×nh miÔn dÞch x¶y ra trong c¬ thÓ, n¾m ®îc nguyªn lý vµ ph¬ng ph¸p tiÕn hµnh c¸c ph¶n øng huyÕt thanh häc, biÕt ¸p dông c¸c kiÕn thøc cña m«n häc ®Ó chÈn ®o¸n, phßng vµ chèng c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm. 5. Tµi liÖu häc tËp Gi¸o tr×nh miÔn dÞch häc thó y T¸c gi¶: TS. NguyÔn B¸ Hiªn - TS. TrÇn Lan H¬ng Tµi liÖu tham kh¶o:  Vò TriÖu An, Jean claudehomberg (1998), MiÔn dÞch häc. Nhµ xuÊt b¶n Y häc, Hµ Néi.  NguyÔn Nh Thanh, NguyÔn B¸ Hiªn, TrÇn ThÞ Lan H¬ng (2001). Vi sinh vËt thó y, NXB N«ng nghiÖp, Hµ Néi.  NguyÔn Ngäc Lanh, V¨n §×nh Hoa (2006). MiÔn dÞch häc, NXB Y häc, Hµ Néi. -4-
Ch¬ng 1 Kh¸i niÖm vÒ miÔn dÞch vµ PH¢N LO¹I MIÔN DÞCH * Môc tiªu: N¾m ®îc kh¸i niÖm vÒ miÔn dÞch, c¸ch ph©n lo¹i miÔn dÞch, øng dông nh÷ng hiÓu biÕt nµy trong thùc tÕ s¶n xuÊt. * KiÕn thøc träng t©m: + Kh¸i niÖm vÒ miÔn dÞch + Ph©n lo¹i miÔn dÞch dùa vµo: - TÝnh chÊt miÔn dÞch - §èi tîng miÔn dÞch - Sù tån t¹i cña mÇm bÖnh khi cã miÔn dÞch - TÝnh ®Æc hiÖu hay kh«ng ®Æc hiÖu cña miÔn dÞch - C¬ chÕ, thµnh phÇn tham gia ®¸p øng miÔn dÞch. 1.1. Kh¸i niÖm vÒ miÔn dÞch 1.1.1. MiÔn dÞch (Immunity) Lµ tr¹ng th¸i ®Æc biÖt cña mét c¬ thÓ kh«ng m¾c ph¶i t¸c ®éng cã h¹i cña c¸c yÕu tè g©y bÖnh nh: vi sinh vËt, c¸c chÊt ®éc do chóng tiÕt ra hoÆc c¸c chÊt l¹ kh¸c. Trong khi ®ã c¸c c¬ thÓ cïng loµi hoÆc kh¸c loµi bÞ t¸c ®éng trong ®iÒu kiÖn sèng vµ l©y bÖnh t¬ng tù. Mét c¸ch dÔ hiÓu cã thÓ nãi: MiÔn dÞch lµ kh¶ n¨ng tù vÖ cña c¬ thÓ, lµ kh¶ n¨ng nhËn ra vµ lo¹i trõ c¸c vËt l¹ ra khái c¬ thÓ. MiÔn dÞch cã thÓ cã ®îc lµ do c¬ n¨ng b¶o vÖ c¬ thÓ bao gåm: miÔn dÞch tù nhiªn (miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu) vµ miÔn dÞch thu ®îc (miÔn dÞch ®Æc hiÖu) chóng liªn quan rÊt chÆt chÏ víi nhau. Kh¶ n¨ng miÔn dÞch cña c¬ thÓ cßn rÊt liªn quan tíi c¸c yÕu tè nh: c¬ n¨ng ho¹t ®éng cña c¬ thÓ, ®Æc tÝnh cña mÇm bÖnh, ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh... V× vËy tÝnh miÔn dÞch còng biÓu hiÖn ë nh÷ng møc ®é kh¸c nhau. - C¬ thÓ cã møc ®é miÔn dÞch cao, khi mÇm bÖnh x©m nhËp vµo sÏ kh«ng g©y ®îc bÖnh, mÇm bÖnh sÏ bÞ lo¹i trõ. - C¬ thÓ cã møc ®é miÔn dÞch thÊp: mÇm bÖnh sÏ g©y ®îc bÖnh, nhng biÓu hiÖn bÖnh lý chØ ë mét møc ®é nhÊt ®Þnh. - C¬ thÓ kh«ng cã miÔn dÞch: Khi mÇm bÖnh x©m nhËp sÏ g©y ®îc bÖnh, bÖnh thÓ hiÖn víi c¸c triÖu chøng, bÖnh tÝch ®iÓn h×nh, c¬ thÓ bÞ ®Çu ®éc, ph¸ huû dÉn ®Õn tö vong. 1.1.2. MiÔn dÞch häc (Immunology) Lµ ngµnh khoa häc nghiªn cøu vÒ miÔn dÞch. + Nghiªn cøu c¸c quy luËt, c¬ chÕ b¶o vÖ cña c¬ thÓ trong qu¸ tr×nh sèng. + Nghiªn cøu qu¸ tr×nh ho¹t ®éng cña hÖ miÔn dÞch trong c¬ thÓ, sù t¬ng t¸c vµ ®iÒu hoµ miÔn dÞch. + Nghiªn cøu nh÷ng thay ®æi cña miÔn dÞch trong nh÷ng trêng hîp miÔn dÞch bÖnh lý. + Nghiªn cøu øng dông c¸c quy luËt cña ho¹t ®éng miÔn dÞch vµo viÖc chÈn ®o¸n, phßng vµ trÞ bÖnh. Lý luËn cña khoa häc miÔn dÞch cã liªn quan chÆt chÏ tíi nhiÒu m«n häc kh¸c nh: sinh lý häc, sinh ho¸ häc, tÕ bµo häc, bÖnh lý häc, vi sinh vËt vµ gen häc ph©n tö... Muèn hiÓu vÒ miÔn dÞch th× kh«ng thÓ kh«ng hiÓu biÕt c¬ b¶n vÒ nh÷ng m«n trªn. 1.2. Ph©n lo¹i miÔn dÞch 1.2.1. Dùa vµo tÝnh chÊt cña miÔn dÞch Dùa vµo tÝnh chÊt cña miÔn dÞch cã thÓ chia miÔn dÞch thµnh c¸c lo¹i sau: a. MiÔn dÞch tù nhiªn MiÔn dÞch tù nhiªn hay cßn gäi lµ miÔn dÞch bÈm sinh lµ ®Æc tÝnh kh«ng m¾c ph¶i mét -5-
bÖnh hay mét sè bÖnh nµo ®ã cña mét gièng vi sinh vËt nhÊt ®Þnh g©y ra. MiÔn dÞch nµy mang tÝnh chÊt di truyÒn tõ ®êi nµy sang ®êi kh¸c. VÝ dô: - Ngêi kh«ng m¾c bÖnh dÞch t¶ lîn - Ngùa kh«ng m¾c bÖnh dÞch t¶ tr©u bß - Ngùa kh«ng m¾c lë måm long mãng Trong miÔn dÞch bÈm sinh ngêi ta chia ra: ♦ MiÔn dÞch tù nhiªn tuyÖt ®èi: Lµ lo¹i miÔn dÞch trong bÊt cø ®iÒu kiÖn nµo kh¶ n¨ng miÔn dÞch cña c¬ thÓ còng kh«ng bÞ ph¸ vì. ThËm chÝ ®a vµo c¬ thÓ mét lîng lín mÇm bÖnh c¬ thÓ còng kh«ng m¾c bÖnh. VÝ dô: Ngùa kh«ng m¾c bÖnh dÞch t¶ tr©u bß. ♦ MiÔn dÞch tù nhiªn t¬ng ®èi: Lµ lo¹i miÔn dÞch trong ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh c¬ thÓ kh«ng c¶m thô víi bÖnh. Nhng trong ®iÒu kiÖn kh¸c tÝnh miÔn dÞch bÞ ph¸ vì, c¬ thÓ l¹i c¶m nhiÔm víi bÖnh. §iÒu kiÖn dÉn ®Õn sù thay ®æi tÝnh miÔn dÞch lµ do: - Søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ bÞ suy gi¶m - Thay ®æi ®iÒu kiÖn sèng: nhiÖt ®é, ®é Èm... VÝ dô: Gµ kh«ng m¾c bÖnh nhiÖt th¸n, nhng nÕu ng©m ch©n gµ vµo níc ®¸ l¹nh, th©n nhiÖt gµ gi¶m xuèng, nÕu g©y bÖnh víi vi khuÈn nhiÖt th¸n, gµ sÏ mÉn c¶m. b. MiÔn dÞch tiÕp thu Lµ lo¹i miÔn dÞch thu ®îc trong qu¸ tr×nh sèng sau khi tiÕp xóc víi vi sinh vËt g©y bÖnh qua khái hoÆc sau khi ®îc tiªm vacxin, huyÕt thanh miÔn dÞch. MiÔn dÞch tiÕp thu ®îc chia ra: ♦ MiÔn dÞch tiÕp thu chñ ®éng Lµ lo¹i miÔn dÞch do hÖ thèng miÔn dÞch cña c¬ thÓ sinh ra sau khi tiÕp xóc víi vi sinh vËt g©y bÖnh hoÆc sau khi tiªm vacxin. Cã 2 lo¹i miÔn dÞch tiÕp thu chñ ®éng: - MiÔn dÞch tiÕp thu chñ ®éng tù nhiªn: Lµ lo¹i miÔn dÞch c¬ thÓ cã ®îc sau khi t×nh cê tiÕp xóc víi mÇm bÖnh bÞ bÖnh råi qua khái. VÝ dô: - Gµ bÞ m¾c Newcastle qua khái cã miÔn dÞch. - Ngêi bÞ m¾c sëi qua khái cã miÔn dÞch. Ngoµi ra, trong qu¸ tr×nh sèng c¬ thÓ cã thÓ nhiÒu lÇn bÞ nhiÔm mét lîng nhá t¸c nh©n g©y bÖnh (nh b¹ch hÇu, ho gµ...) nªn dÇn dÇn còng t¹o ®îc miÔn dÞch víi bÖnh mÆc dï kh«ng thÊy cã triÖu chøng m¾c bÖnh. - MiÔn dÞch tiÕp thu chñ ®éng nh©n t¹o: Lµ lo¹i miÔn dÞch c¬ thÓ cã ®îc do con ngêi chñ ®éng ®a vacxin vµo c¬ thÓ ®Ó c¬ thÓ chñ ®éng t¹o ra miÔn dÞch. §©y lµ h×nh thøc "tËp dît" cho c¬ thÓ ®Ó c¬ thÓ cã søc chèng ®ì l¹i yÕu tè g©y bÖnh khi chóng x©m nhËp. øng dông: Dïng vacxin phßng bÖnh cho ngêi, gia sóc. §©y lµ biÖn ph¸p c¨n b¶n nhÊt, chñ ®éng nhÊt ®Ó khèng chÕ tiÕn tíi thanh to¸n bÖnh truyÒn nhiÔm. ♦ MiÔn dÞch tiÕp thu bÞ ®éng Tr¹ng th¸i miÔn dÞch mµ c¬ thÓ cã ®îc kh«ng ph¶i do c¬ thÓ t¹o ra mµ ®îc cung cÊp tõ bªn ngoµi vµo. Cã hai lo¹i: - MiÔn dÞch tiÕp thu bÞ ®éng tù nhiªn: Lµ lo¹i miÔn dÞch c¬ thÓ cã ®îc do kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu tõ mÑ truyÒn sang cho con mét c¸ch tù nhiªn. VÝ dô: + Gia sóc non vµ trÎ s¬ sinh nhËn ®îc kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu tõ mÑ qua nhau thai vµ bó s÷a ®Çu. + Gia cÇm con nhËn ®îc kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu tõ mÑ qua lßng ®á trøng. -6-
MiÔn dÞch nµy gióp cho c¬ thÓ non ®Ò kh¸ng ®îc víi t¸c nh©n g©y bÖnh. Lo¹i miÔn dÞch nµy thêi gian tån t¹i ng¾n. Líp kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu tõ mÑ truyÒn cho con thuéc líp IgG. øng dông: Cho gia sóc non, trÎ s¬ sinh bó s÷a ®Çu (trÎ díi 6 th¸ng tuæi Ýt bÞ sëi). ë gia cÇm miÔn dÞch kÐo dµi ®Õn 21 ngµy tuæi, lîn kho¶ng 60 ngµy. - MiÔn dÞch tiÕp thu bÞ ®éng nh©n t¹o: Lµ miÔn dÞch c¬ thÓ cã ®îc sau khi con ngêi chñ ®éng ®a vµo c¬ thÓ mét lîng kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu cã s½n trong m¸u cña ®éng vËt m¾c bÖnh qua khái hoÆc cña con vËt ®îc tiªm vacxin cã kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu. Ngêi ta lÊy m¸u ch¾t lÊy huyÕt thanh, gäi lµ kh¸ng huyÕt thanh. Dïng kh¸ng huyÕt thanh ®Ó t¹o miÔn dÞch phßng bÖnh hoÆc ch÷a bÖnh. MiÔn dÞch nµy xuÊt hiÖn ngay sau khi tiªm kh¸ng huyÕt thanh vµo c¬ thÓ, thêi gian miÔn dÞch tån t¹i ng¾n: 3- 4 ngµy kh«ng qu¸ 1 tuÇn. §©y lµ h×nh thøc chi viÖn t¹m thêi gióp c¬ thÓ chèng l¹i sù x©m nhËp å ¹t cña mÇm bÖnh. Sù kh¸c nhau gi÷a 2 lo¹i ®îc thÓ hiÖn ë b¶ng sau: MiÔn dÞch tiÕp thu chñ ®éng nh©n t¹o MiÔn dÞch tiÕp thu bÞ ®éng nh©n t¹o - C¬ thÓ huy ®éng c¬ quan miÔn dÞch s¶n xuÊt - C¬ thÓ kh«ng s¶n xuÊt kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu. kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu t¹o miÔn dÞch. MiÔn dÞch cã ®îc do ®a kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu tõ ngoµi vµo. - Tr¹ng th¸i miÔn dÞch xuÊt hiÖn muén sau khi - MiÔn dÞch xuÊt hiÖn ngay sau khi tiªm kh¸ng tiªm vacxin mét tuÇn. huyÕt thanh. - MiÔn dÞch duy tr× vµi th¸ng, vµi n¨m - MiÔn dÞch ng¾n kh«ng qu¸ 1 tuÇn - LiÒu lîng vacxin Ýt 1-5ml - LiÒu kh¸ng huyÕt thanh nhiÒu tõ 25- 250ml. - Chñ yÕu ®Ó phßng bÖnh - Chñ yÕu ®Ó ch÷a bÖnh - Sau khi tiªm vacxin cã thÓ cã ph¶n øng - Sau khi tiªm kh¸ng huyÕt thanh cã thÓ cã hiÖn tîng cho¸ng, qu¸ mÉn. B¶ng tãm t¾t c¸c lo¹i miÔn dÞch MiÔn dÞch MiÔn dÞch tù nhiªn MiÔn dÞch tiÕp thu MiÔn dÞch tù MiÔn dÞch tù MiÔn dÞch tiÕp MiÔn dÞch tiÕp nhiªn tuyÖt ®èi nhiªn t¬ng ®èi thu chñ ®éng thu bÞ ®éng MiÔn dÞch tiÕp MiÔn dÞch tiÕp MiÔn dÞch tiÕp MiÔn dÞch tiÕp thu chñ ®éng thu chñ ®éng thu bÞ ®éng thu bÞ ®éng tù nhiªn nh©n t¹o (vacxin) nh©n t¹o (kh¸ng tù nhiªn huyÕt thanh) 1.2.2. Dùa vµo ®èi tîng miÔn dÞch C¨n cø vµo ®èi tîng miÔn dÞch, cã thÓ chia miÔn dÞch thµnh c¸c lo¹i sau: a. MiÔn dÞch chèng vi khuÈn Lµ miÔn dÞch cña c¬ thÓ chèng l¹i t¸c nh©n g©y bÖnh lµ vi khuÈn. MiÔn dÞch chèng vi khuÈn thêng kh«ng m¹nh, kh«ng bÒn, ®Ó t¹o ®îc miÔn dÞch cao th× vi khuÈn thêng tiÕp xóc -7-
víi c¬ thÓ 2 - 3 lÇn. b. MiÔn dÞch chèng virus Lµ miÔn dÞch cña c¬ thÓ chèng l¹i t¸c nh©n g©y bÖnh lµ virus. MiÔn dÞch chèng virus thêng m¹nh, dµi h¬n miÔn dÞch chèng vi khuÈn. MiÔn dÞch chèng virus thêng x¶y ra sím: 8 - 24 giê sau khi virus x©m nhËp vµo c¬ thÓ, miÔn dÞch kÐo dµi thËm chÝ suèt ®êi. c. MiÔn dÞch chèng ®éc tè MiÔn dÞch kh«ng trùc tiÕp chèng mÇm bÖnh, mµ chèng l¹i ®éc tè cña mÇm bÖnh. Khi c¬ thÓ cã miÔn dÞch, mÇm bÖnh cã thÓ vÉn tån t¹i trong c¬ thÓ mét thêi gian nhng kh«ng g©y ®îc bÖnh v× ®éc tè do vi khuÈn tiÕt ra bÞ kh¸ng thÓ trung hoµ, ph¸ huû. 1.2.3. Dùa vµo sù tån t¹i cña mÇm bÖnh khi cã miÔn dÞch Cã thÓ chia miÔn dÞch thµnh c¸c lo¹i sau: a. MiÔn dÞch v« khuÈn Khi c¬ thÓ cã miÔn dÞch, th× mÇm bÖnh kh«ng tån t¹i trong c¬ thÓ, mÇm bÖnh bÞ c¬ thÓ tiªu diÖt hoÆc bÞ ®µo th¶i ra bªn ngoµi. §a sè miÔn dÞch cña sinh vËt ë d¹ng nµy. b. MiÔn dÞch cã khuÈn Khi mÇm bÖnh tån t¹i trong c¬ thÓ, c¬ thÓ cã miÔn dÞch. MÇm bÖnh mÊt ®i tÝnh miÔn dÞch còng kh«ng cßn. VÝ dô: BÖnh lao c. MiÔn dÞch mang khuÈn Lµ bíc ®Çu cña miÔn dÞch v« khuÈn MiÔn dÞch ®îc h×nh thµnh khi mÇm bÖnh vÉn tån t¹i trong c¬ thÓ mét thêi gian vµ mÇm bÖnh dÇn ®îc th¶i ra ngoµi. 1.2.4. Dùa vµo tÝnh ®Æc hiÖu hay kh«ng ®Æc hiÖu cña miÔn dÞch Cã thÓ chia miÔn dÞch thµnh hai lo¹i: a. MiÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu Lµ kh¶ n¨ng b¶o vÖ tù nhiªn cña c¬ thÓ chèng l¹i t¸c ®éng cã h¹i cña bÊt kú mét t¸c nh©n g©y h¹i nµo. VÝ dô: Vai trß b¶o vÖ c¬ thÓ cña da, niªm m¹c, dÞch tiÕt cña c¸c tuyÕn, c¸c tÕ bµo thùc bµo... b. MiÔn dÞch ®Æc hiÖu Lµ kh¶ n¨ng miÔn dÞch cña c¬ thÓ chØ chèng l¹i mét lo¹i mÇm bÖnh nhÊt ®Þnh. Kh¶ n¨ng miÔn dÞch nµy do kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu quyÕt ®Þnh. MiÔn dÞch ®Æc hiÖu cã nh÷ng ®Æc ®iÓm kh¸c víi miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu. + TÝnh ®Æc hiÖu: kh¸ng thÓ, dï lµ dÞch thÓ hay tÕ bµo ®Òu ®Æc hiÖu víi mét Epitop kh¸ng nguyªn nhÊt ®Þnh, tÝnh chÊt nµy do cÊu tróc kh«ng gian ba chiÒu bæ cøu cho nhau cña kh¸ng nguyªn vµ kh¸ng thÓ t¬ng øng (vÝ nh æ khãa víi ch×a khãa). Tuy nhiªn, nÕu mét kh¸ng nguyªn cã cÊu tróc t¬ng tù nh kh¸ng nguyªn ®Æc hiÖu gÆp kh¸ng thÓ ®ã th× vÉn x¶y ra kÕt hîp kh¸ng nguyªn, kh¸ng thÓ nhng yÕu h¬n. §ã lµ ph¶n øng chÐo. + TÝnh ®a d¹ng: sè lîng Epitop kh¸ng nguyªn cã trong tù nhiªn lµ v« cïng lín, ngêi ta íc tÝnh cã kho¶ng 109 Epitop kh¸ng nguyªn kh¸c nhau, vËy mµ c¬ thÓ vÉn cã ®ñ kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu cho tõng Epitop. §ã lµ tÝnh ®a d¹ng vÒ mÆt cÊu tróc phÇn c¶m thô cña kh¸ng thÓ. + Ký øc miÔn dÞch: khi kh¸ng nguyªn vµo lÇn mét, ®îc tr×nh diÖn cho c¸c tÕ bµo miÔn dÞch, dßng tÕ bµo t¬ng øng sÏ ph©n triÓn, trong ®ã cã mét sè tÕ bµo gi÷ l¹i h×nh ¶nh cña mét sè cÊu tróc kh¸ng nguyªn ®Ó dïng cho c¸c lÇn ®¸p øng sau nÕu gÆp l¹i kh¸ng nguyªn ®ã. + Sù ®iÒu hßa: hÖ thèng miÔn dÞch tù ®iÒu hßa th«ng qua c¸c th«ng tin lµ c¸c yÕu tè hãa häc hßa tan (cytokine) do c¸c tÕ bµo tiÕt ra, t¹o nªn mét m¹ng líi cùc kú phøc t¹p mµ khi rèi -8-
lo¹n sÏ sinh ra t×nh tr¹ng bÖnh lý. + Kh¶ n¨ng ph©n biÖt ”c¸i l¹” vµ ”c¸i cña m×nh”: hÖ thèng miÔn dÞch cña c¬ thÓ cã kh¶ n¨ng nhËn ra c¸c thµnh phÇn kh¸ng nguyªn lµ cÊu tróc cña b¶n th©n ®Ó dung thø, cßn bÊt kú “c¸i l¹” nµo còng hoµn toµn bÞ lo¹i bá, ®ã lµ nguyªn lý mu«n thuë cña quy luËt sinh tån. 1.2.5. Dùa vµo c¬ chÕ, thµnh phÇn tham gia ®¸p øng miÔn dÞch Cã thÓ chia miÔn dÞch thµnh: a. MiÔn dÞch dÞch thÓ Trong miÔn dÞch nµy, vai trß chñ yÕu lµ tÕ bµo lympho B khi bÞ kÝch thÝch (kh¸ng nguyªn, IL 2, 4, 6…), lympho B biÖt ho¸ trë thµnh t¬ng bµo (plasma) s¶n xuÊt kh¸ng thÓ dÞch thÓ ®Æc hiÖu γ globulin miÔn dÞch (Ig). ChÝnh globulin miÔn dÞch ®¶m nhËn chøc n¨ng miÔn dÞch nµy. C¸c kh¸ng thÓ nµy tån t¹i trong m¸u, dÞch tiÕt. b. MiÔn dÞch qua trung gian tÕ bµo Trong miÔn dÞch nµy, vai trß chñ yÕu lµ do c¸c tÕ bµo lympho T ®¶m nhËn. Gäi lµ trung gian bëi v× th«ng tin kh¸ng nguyªn muèn tiÕp xóc víi tÕ bµo lympho T ph¶i cã sù truyÒn t¶i gi¸n tiÕp qua nhiÒu tÕ bµo vµ c¸c ho¹t chÊt ho¸ häc trung gian míi ®Õn tÕ bµo nhËn cuèi cïng lµ tÕ bµo lympho T ®Ó trë thµnh kh¸ng thÓ tÕ bµo. C©u hái «n tËp ch¬ng 1. Tr×nh bµy kh¸i niÖm vÒ miÔn dÞch? 2. ThÕ nµo lµ miÔn dÞch häc, néi dung nghiªn cøu cña miÔn dÞch häc lµ g×? 3. ThÕ nµo lµ miÔn dÞch tù nhiªn? Nh÷ng hiÓu biÕt cña anh chÞ vÒ miÔn dÞch tù nhiªn? 4. ThÕ nµo lµ miÔn dÞch tiÕp thu? Cã mÊy lo¹i miÔn dÞch tiÕp thu? Tr×nh bµy hiÓu biÕt cña anh chÞ vÒ miÔn dÞch tiÕp thu chñ ®éng nh©n t¹o vµ ý nghÜa cña nã trong y häc vµ thó y häc? 5. Tr×nh bµy hiÓu biÕt cña anh chÞ vÒ miÔn dÞch tiÕp thu bÞ ®éng, ý nghÜa cña nã trong y häc vµ thó y häc? 6. Tr×nh bµy c¸c lo¹i miÔn dÞch khi dùa vµo ®èi tîng miÔn dÞch, sù tån t¹i cña mÇm bÖnh, tÝnh ®Æc hiÖu vµ c¬ chÕ, thµnh phÇn tham gia ®¸p øng miÔn dÞch ®Ó ph©n lo¹i? -9-
Ch¬ng 2 MiÔn dÞch tù nhiªn kh«ng ®Æc hiÖu * Môc tiªu: N¾m ®îc c¸c yÕu tè miÔn dÞch tù nhiªn kh«ng ®Æc hiÖu cña c¬ thÓ ®éng vËt, liªn hÖ vµ ¸p dông vµo thùc tÕ s¶n xuÊt. * KiÕn thøc träng t©m: - Hµng rµo vËt lý - Hµng rµo hãa häc - Hµng rµo tÕ bµo - Hµng rµo thÓ chÊt vµ ph¶n øng viªm kh«ng ®Æc hiÖu.  §¹i c¬ng MiÔn dÞch tù nhiªn kh«ng ®Æc hiÖu lµ kh¶ n¨ng b¶o vÖ tù nhiªn cña c¬ thÓ chèng l¹i t¸c ®éng cã h¹i cña bÊt kú mét t¸c nh©n g©y h¹i nµo. Trong cuéc sèng c¬ thÓ sinh vËt lu«n lu«n bÞ ®e do¹ bëi c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh. §Ó b¶o vÖ m×nh c¬ thÓ ph¶i cã nhiÒu c¸ch kh¸c nhau ®Ó chèng l¹i chóng. ë ®éng vËt cã x¬ng sèng, khi t¸c nh©n g©y bÖnh x©m nhËp, c¬ thÓ b¶o vÖ m×nh tríc hÕt b»ng c¬ chÕ miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu nh»m ng¨n c¶n t¸c nh©n g©y bÖnh kh«ng cho chóng x©m nhËp hoÆc lµm gi¶m sè lîng còng nh kh¶ n¨ng g©y nhiÔm cña chóng. MiÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu cã vai trß quan träng khi miÔn dÞch ®Æc hiÖu cha ph¸t huy t¸c dông, sau ®ã b»ng miÔn dÞch ®Æc hiÖu víi vai trß cña c¸c kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu th× t¸c nh©n g©y bÖnh bÞ lo¹i trõ. Trong qu¸ tr×nh nµy hai c¬ chÕ miÔn dÞch phèi hîp chÆt chÏ víi nhau ®Ó b¶o vÖ c¬ thÓ. MiÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu bao gåm c¸c yÕu tè b¶o vÖ nh sau: 2.1. Hµng rµo vËt lý Da vµ niªm m¹c cã t¸c dông ng¨n c¸ch c¬ thÓ víi m«i trêng xung quanh, mäi yÕu tè g©y bÖnh muèn vµo ®îc c¬ thÓ ®Òu ph¶i vît qua ®îc hµng rµo ®Çu tiªn nµy. 2.1.1. Vai trß cña da Da lµnh lÆn ng¨n c¶n hÇu hÕt c¸c vi sinh vËt g©y bÖnh x©m nhËp vµo c¬ thÓ. Da gåm nhiÒu líp tÕ bµo, ®Æc biÖt líp ngoµi cïng ®îc sõng ho¸ nªn lµ mét bøc têng c¶n trë vÒ mÆt c¬ häc kh¸ v÷ng ch¾c. MÆt kh¸c líp tÕ bµo thîng b× cña da lu«n ®îc ®æi míi, líp tÕ bµo chÕt bong ra thêng xuyªn, kÐo theo nh÷ng vi khuÈn khu tró, lµm gi¶m bít sè lîng vi sinh vËt trªn da. Díi líp thîng b× lµ mét hÖ thèng m« liªn kÕt víi sù ph©n bè dµy ®Æc cña m¹ch m¸u vµ thÇn kinh, khi vi sinh vËt xuyªn qua líp thîng b× sÏ bÞ c¸c tÕ bµo thùc bµo ë ®©y tiªu diÖt. Da lµnh lÆn, s¹ch sÏ lµ tÊm g¬ng ph¶n ¸nh søc khoÎ cña c¬ thÓ vµ cã kh¶ n¨ng b¶o vÖ cao. 2.1.2. Niªm m¹c Niªm m¹c cã diÖn tÝch gÊp 200 lÇn diÖn tÝch cña da, lµ n¬i thêng xuyªn tiÕp xóc víi nhiÒu vËt l¹ nhÊt vµ còng lµ n¬i cã nhiÒu ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó vi sinh vËt khu tró v×: - Cã ®é Èm cao. - Kh«ng cã ¸nh s¸ng. - Cã nhiÒu nÕp gÊp. - Cã nhiÖt ®é thÝch hîp. Niªm m¹c chØ cã mét líp tÕ bµo nhng lµ mét tæ chøc chèng ®ì miÔn dÞch phøc t¹p vµ cã hiÖu qu¶ nhÊt v× niªm m¹c cã tÝnh ®µn håi cao, ®îc bao phñ bëi mét líp chÊt nhÇy do c¸c tuyÕn díi niªm m¹c tiÕt ra, t¹o ra mét mµng b¶o vÖ lµm cho vi sinh vËt vµ c¸c chÊt l¹ kh«ng trùc tiÕp b¸m vµo ®îc tÕ bµo do ®ã chóng kh«ng thÓ x©m nhËp ®îc vµo bªn trong. Niªm m¹c miÖng, m¾t, ®êng tiÕt niÖu lu«n ®îc röa s¹ch b»ng dÞch lo·ng: níc bät, - 10 -
níc m¾t, níc tiÓu,... Niªm m¹c ®êng h« hÊp cã c¸c vi rung mao lu«n chuyÓn ®éng híng ra ngoµi cã t¸c dông c¶n l¹i c¸c vi sinh vËt vµ vËt l¹ kh«ng cho chóng vµo s©u trong c¸c phÕ nang. Niªm m¹c ®êng h« hÊp rÊt nhËy c¶m, khi cã dÞ vËt x©m nhËp lËp tøc cã ph¶n x¹ ho, h¾t h¬i ®Ó ®Èy chóng ra ngoµi. 2.2. Hµng rµo ho¸ häc Mét khi vi sinh vËt vît qua ®îc hµng rµo da vµ niªm m¹c sÏ gÆp ph¶i hµng rµo ho¸ häc bªn trong c¬ thÓ, ®ã lµ nh÷ng chÊt tiÕt cña nhiÒu lo¹i tÕ bµo, s¶n phÈm chuyÓn ho¸ cña nhiÒu c¬ quan. C¸c chÊt ho¸ häc nµy cã trong huyÕt thanh, dÞch b¹ch huyÕt, dÞch gian bµo nh: Bæ thÓ, Interferon, c¸c protein liªn kÕt. Ngay trªn da vµ niªm m¹c còng ®· cã c¸c yÕu tè ho¸ häc cã t¸c dông tiªu diÖt vi sinh vËt. Trªn da cã ®é toan nhê axit lactic, axit bÐo do tuyÕn må h«i, tuyÕn mì díi da tiÕt ra lµm cho vi sinh vËt kh«ng thÓ tån t¹i l©u ®îc. VÝ dô: §Æt vi khuÈn Salmonella enteritidis lªn da lµnh, s¹ch, sau 20 phót vi khuÈn bÞ diÖt trong khi ë da bÈn sè lîng vi khuÈn cßn tíi 90%. L.amold ®Æt Bacterium progidisum lªn da lµnh, s¹ch thÊy sau 10 phót chØ cßn 10% vi khuÈn cã kh¶ n¨ng g©y bÖnh, sau 20 phót cßn 1% vµ sau 30 phót vi khuÈn hoµn toµn bÞ tiªu diÖt. DÞch tiÕt cña c¸c tuyÕn nh níc bät, níc m¾t, níc mòi, s÷a cã chøa lisozym, mét enzim muzamidaza cã t¸c dông ph¸ huû vá cña mét sè loµi vi khuÈn, ®Æc biÖt lµ vi khuÈn Gram (+). ChÊt BPI (Bacterial permeability increasing protein - protein lµm t¨ng tÝnh thÊm cña vi khuÈn) cã thÓ liªn kÕt víi Lipopolysaccarit ë mµng tÕ bµo vi khuÈn, chäc thñng mµng, phong bÕ c¸c enzym cña vi khuÈn lµm chóng mÊt kh¶ n¨ng ho¹t ®éng. BÒ mÆt cña niªm m¹c cßn cã nh÷ng chÊt cña huyÕt thanh chuyÓn tõ lßng mao m¹ch vµ gian bµo ra niªm m¹c nh bæ thÓ, IFN, c¸c yÕu tè nµy còng tham gia vµo hµng rµo ho¸ häc. Díi ®©y lµ mét sè yÕu tè cña hµng rµo hãa häc: 2.2.1. Bæ thÓ (complement viÕt t¾t lµ: C') Bæ thÓ thuéc vÒ hÖ thèng miÔn dÞch dÞch thÓ tù nhiªn kh«ng ®Æc hiÖu, tham gia vµo ph¶n øng viªm vµ sù ®Ò kh¸ng chèng nhiÔm khuÈn. a. LÞch sö ph¸t hiÖn Cuèi thÕ kû XVIII, ngay sau khi ph¸t hiÖn kh¸ng thÓ, Jules Bordet ®· cã nhËn xÐt: huyÕt thanh cña con vËt khái bÖnh kh«ng nh÷ng cã kh¶ n¨ng lµm ngng kÕt vi khuÈn g©y bÖnh, mà cßn lµm vi khuÈn tan ra. HiÖn tîng nµy ®îc lµm s¸ng tá ®ã lµ do hai yÕu tè phô tr¸ch: YÕu tè thø nhÊt bÒn víi nhiÖt, chÞu ®îc nhiÖt ®é 56oC trong 30 phót, chØ xuÊt hiÖn sau khi con vËt nhiÔm khuÈn, g©y ngng kÕt ®Æc hiÖu nhng cha lµm chÕt ®îc vi khuÈn. §ã chÝnh lµ kh¸ng thÓ dÞch thÓ ®Æc hiÖu. YÕu tè thø hai cã s½n trong huyÕt thanh, kh«ng bÒn víi nhiÖt, cã t¸c dông lµm tan vi khuÈn sau khi vi khuÈn ®· bÞ kh¸ng thÓ dÞch thÓ ®Æc hiÖu lµm ngng kÕt. ChÊt nµy ®îc gäi lµ Alexin vµ ngµy nay ®îc gäi lµ bæ thÓ (complement) ®ã lµ do t¸c ®éng bæ sung cña nã. Tõ l©u, ngêi ta ®· biÕt bæ thÓ ho¹t ®éng kh«ng cã tÝnh chÊt ®Æc hiÖu loµi, nghÜa lµ nã lµm tan ®îc tÕ bµo kh¸ng nguyªn ®· bÞ ngng kÕt do kh¸ng thÓ dÞch thÓ ®Æc hiÖu ®îc lÊy tõ c¸c loµi kh¸c nhau. Ho¹t tÝnh cña bæ thÓ thay ®æi gi÷a c¸c loµi, cao nhÊt lµ ë chuét lang, trung b×nh ë ngêi, chã, thÊp nhÊt ë thá, chuét nh¾t. Ngoµi t¸c dông lµm tan vi khuÈn, ngêi ta xÕp bæ thÓ vµo trong c¸c yÕu tè miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu cßn v× vai trß cña nã trong ph¶n øng viªm. Nh÷ng c¬ thÓ thiÕu bæ thÓ bÈm sinh rÊt dÔ nhiÔm khuÈn. Còng tõ l©u ngêi ta ®· biÕt bæ thÓ kh«ng ph¶i mét chÊt mµ lµ mét hÖ thèng gåm nhiÒu thµnh phÇn trong ®ã cã nh÷ng thµnh phÇn kh«ng bÒn víi nhiÖt. HuyÕt thanh b¶o qu¶n vÉn lµm mÊt bæ thÓ nhanh chãng, ®iÒu ®ã chøng tá bæ thÓ cã tèc ®é ph©n hñy cao. Cho ®Õn n¨m 1940 ngêi ta ®· ph¸t hiÖn ®îc bèn thµnh phÇn cña bæ thÓ theo thø tù ph©n lËp ®îc cã tªn lµ C1, C2, C3, C4. Sù kÕt hîp kh¸ng nguyªn - kh¸ng thÓ chÝnh lµ t¸c nh©n khëi ph¸t lµm cho C1 - lµ mét tiÒn enzym biÕn thµnh enzym t¸c ®éng lªn C2 vµ C4 ®Ó t¹o ra mét - 11 -
enzym míi tiÕp tôc t¸c ®éng lªn C3. Nh vËy, thø tù ho¹t hãa cña bæ thÓ trªn thùc tÕ kh«ng gièng víi thø tù ph¸t hiÖn. Bèn thµnh phÇn nµy tham gia vµo con ®êng thø nhÊt cña ho¹t hãa bæ thÓ. Tuy nhiªn, ngêi ta ph¸t hiÖn r»ng C3 cha ph¶i lµ thµnh phÇn thuÇn nhÊt, tõ nh÷ng n¨m 50 cña thÕ kû XX, ngêi ta ®· t¸ch biÖt ®îc tõ C3 c¸c thµnh phÇn míi ®ã lµ C5, C6, C7, C8 vµ C9. Con ®êng thø hai cña ho¹t hãa bæ thÓ ®îc t×m ra 1953, khi Pillemer ph¸t hiÖn trong huyÕt thanh chÊt properdin (P), chÊt nµy mÊt ®i khi trén huyÕt thanh víi mét polysaccarit lÊy tõ v¸ch cña mét tÕ bµo nÊm men, ®ång thêi lµm gi¶m C3 vµ c¸c thµnh phÇn C5-C9. Sau ®ã cßn ph¸t hiÖn ra mét sè yÕu tè kh¸c phèi hîp víi P thùc hiÖn con ®êng thø hai cña sù ho¹t hãa bæ thÓ mµ kh«ng cÇn sù cã mÆt cña kh¸ng thÓ dÞch thÓ ®Æc hiÖu. Con ®êng thø nhÊt ®îc ®Æt tªn lµ “con ®êng cæ ®iÓn”, v× ph¸t hiÖn sím h¬n mÆc dï trong qu¸ tr×nh tiÕn hãa sinh vËt th× nã l¹i xuÊt hiÖn muén h¬n (tøc lµ khi ®· xuÊt hiÖn miÔn dÞch ®Æc hiÖu th× qu¸ tr×nh ho¹t hãa bæ thÓ míi x¶y ra) so víi con ®êng thø hai ®îc gäi lµ “con ®êng c¹nh” hay “®êng kh¸c” (alternative pathway). Con ®êng thø ba cña sù ho¹t hãa bæ thÓ (míi ®îc ph¸t hiÖn gÇn ®©y) còng xuÊt hiÖn rÊt sím trong qu¸ tr×nh tiÕn hãa cña ®éng vËt ®îc gäi lµ “§êng lectin g¾n manose”. b. C¸c kÝ hiÖu vµ quy íc quèc tÕ Bæ thÓ cã chung ký hiÖu lµ C’, c¸c chÊt cña “®êng cæ ®iÓn” ®îc gäi lµ thµnh phÇn (fraction) vµ kÝ hiÖu lµ C kÌm theo mét con sè (viÕt lín ngang víi C): C1, C2, C3 …C9, riªng C1 gåm ba b¸n ®¬n vÞ cã tªn lµ C1q, C1r, C1s. C¸c chÊt cña “®êng thø hai” (con ®êng kh¸c) ®îc gäi lµ yÕu tè (factor), gåm B, D, P, lectin vµ MASP. C¸c chÊt ®iÒu hßa sù ho¹t hãa bæ thÓ, b»ng c¸ch k×m h·m ph¶n øng còng cã nh÷ng ký hiÖu riªng: INH (Inhibitor - chÊt øc chÕ), INA (Inativator - chÊt bÊt ho¹t). NhiÒu thµnh phÇn (yÕu tè) bæ thÓ lµ c¸c tiÒn enzym, khi bÞ ph©n c¾t thµnh hai m¶nh th× m¶nh nhá hßa vµo dÞch thÓ, ®Ó lé ra ë m¶nh lín mét vÞ trÝ cã t¸c dông enzym, b¸m vµo bÒ mÆt tÕ bµo mang kh¸ng nguyªn. Theo quy íc, mét m¶nh kÝ hiÖu lµ a, m¶nh kia kÝ hiÖu lµ b theo thø tù ph¸t hiÖn vµ ph©n lËp ra chóng; vÝ dô: ta cã C3a, C3b, C5a, C5b … Ngµy nay ®Ó thèng nhÊt, ngêi ta cã xu híng dïng ch÷ b ®Ó chØ c¸c m¶nh sÏ g¾n b¸m vµo bÒ mÆt (b:binding), cßn ch÷ a ®Ó chØ c¸c m¶nh bong ra m«i trêng dÞch thÓ cã kÝch thíc nhá h¬n b. Trong phøc hîp bæ thÓ (do nhiÒu m¶nh liªn kÕt t¹o thµnh), nÕu cã ho¹t tÝnh th× ®îc ký hiÖu b»ng mét g¹ch ngang ë phÝa trªn, VÝ dô: C1,4,2 . Khi bÞ mÊt ho¹t tÝnh th× thªm ch÷ i vµo phÝa tríc, vÝ dô: iC3b. c. N¬i s¶n xuÊt c¸c thµnh phÇn bæ thÓ Khi nu«i cÊy invitro, ®¹i thùc bµo s¶n xuÊt ®îc hÇu hÕt c¸c thµnh phÇn cña bæ thÓ, nhng invivo vai trß s¶n xuÊt bæ thÓ cña c¸c tÕ bµo nµy cã tÇm quan träng ®Õn ®©u vÉn cha ®îc x¸c ®Þnh. Cã thÓ c¸c tÕ bµo nµy chØ s¶n xuÊt cho nhu cÇu t¹i chç mµ th«i. Gan lµ c¬ quan ®îc chøng minh lµ n¬i s¶n xuÊt mäi thµnh phÇn cña bæ thÓ cho m¸u, trõ C1 lµ do biÓu m« ®êng tiªu hãa vµ ®êng tiÕt niÖu s¶n xuÊt ra. §Õn nay tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn vµ yÕu tè cña bæ thÓ ®Òu ®· ®îc t×m hiÓu ®Çy ®ñ vÒ cÊu tróc vµ nång ®é b×nh thêng trong m¸u. d. Ho¹t ho¸ bæ thÓ B×nh thêng bæ thÓ cha cã ho¹t tÝnh sinh häc, nã chØ cã ho¹t tÝnh sinh häc khi ®îc ho¹t ho¸. Bæ thÓ ®îc ho¹t ho¸ chñ yÕu theo 2 ®êng: . §êng cò (c¸ch gäi quèc tÕ lµ Classical pathway) bëi ®îc t×m ra tríc. Bæ thÓ ®îc ho¹t ho¸ theo con ®êng cò chñ yÕu lµ do c¸c phøc hîp kh¸ng nguyªn vµ kh¸ng thÓ kÝch thÝch, trong ®ã kh¸ng thÓ, mµ chñ yÕu lµ líp IgG, IgM c¸c kh¸ng thÓ nµy cã phÇn Fc cã Receptor víi bæ thÓ. Ngoµi ra, virus, vi khuÈn Gram (-), protein C vµ polysaccarit còng kÝch thÝch vµ ho¹t ho¸ bæ thÓ. Lóc nµy thµnh phÇn C3 bÞ t¸ch ra thµnh C3a vµ C3b. . Con ®êng c¹nh (con ®êng kh¸c): Lµ con ®êng ho¹t ho¸ bæ thÓ ®îc t×m ra sau - 12 -
(alterne path way - alterne cã nghÜa lµ kh¸c). §©y lµ con ®êng ho¹t ho¸ bæ thÓ t¹o ra mét trong nh÷ng hµng rµo b¶o vÖ ®Çu tiªn cña c¬ thÓ chèng l¹i yÕu tè g©y bÖnh, qu¸ tr×nh ho¹t ho¸ nµy x¶y ra tríc khi cã ho¹t hãa bæ thÓ theo con ®êng cò tøc lµ sù ho¹t ho¸ kh«ng cÇn cã sù kÕt hîp gi÷a kh¸ng nguyªn + kh¸ng thÓ. YÕu tè ho¹t ho¸ bæ thÓ theo con ®êng c¹nh lµ c¸c vi sinh vËt: vi khuÈn, virus, nÊm mèc, ký sinh trïng vµ mét sè chÊt nh polysaccarit, ®éc tè cña vi khuÈn, bôi, huyÕt cÇu tè, chÊt c¶n X quang,... khi cã mÆt trong c¬ thÓ ®éng vËt. Sù ho¹t ho¸ bæ thÓ theo con ®êng c¹nh t¹o ra c¸c yÕu tè khuyÕch ®¹i ®Ó ho¹t ho¸ C3 thµnh C3a vµ C3b ®ñ ®Ó cã thÓ phñ c¶ vá tÕ bµo vi khuÈn. C4b2b C4b2b3b Con ®êng c¹nh H×nh 2.1: C¸c con ®êng ho¹t ho¸ bæ thÓ e. Vai trß sinh häc cña bæ thÓ Bæ thÓ cã rÊt nhiÒu ho¹t n¨ng sinh häc: . G©y ph¶n øng viªm: Mét sè thµnh phÇn cña bæ thÓ cì nhá hoµ tan cã vai trß trong ph¶n øng viªm. - C3a, C4b, C5a cã träng lîng ph©n tö 10.000D ®îc gäi lµ anaphylatoxin, chóng cè ®Þnh trªn bÒ mÆt c¸c tÕ bµo b¹ch cÇu ¸i kiÒm vµ tÕ bµo Mastocyte dÉn ®Õn viÖc phãng thÝch c¸c amin ho¹t m¹ch nh Histamin, serotonin vµ lµm d·n m¹ch, ®ã lµ yÕu tè ®Çu tiªn cña qu¸ tr×nh viªm. - C3b cã kh¶ n¨ng lµm t¨ng tÝnh thÊm thµnh m¹ch. - C5a øng ®éng d¬ng víi b¹ch cÇu, cã t¸c dông l«i kÐo b¹ch cÇu. - C1q cã thô thÓ trªn tiÓu cÇu xóc tiÕn qu¸ tr×nh ®«ng m¸u t¹i æ viªm. Trong viªm, sù ho¹t hãa bæ thÓ x¶y ra t¹i chç. T¸c nh©n ho¹t hãa lµ kh¸ng nguyªn, c¸c - 13 -
polysaccarit trªn bÒ mÆt vi khuÈn g©y bÖnh, c¸c enzym protease gi¶i phãng ra tõ c¸c lysosome vµ h¹t cña tÕ bµo tæn th¬ng do viªm, kÓ c¶ do b¹ch cÇu chÕt hoÆc lµ sù kÕt hîp kh¸ng thÓ víi kh¸ng nguyªn t¹i chç ®Ó t¹o ra c¸i gäi lµ viªm ®Æc hiÖu. . Tham gia vµo viÖc dung gi¶i vi sinh vËt, g©y ®éc tÕ bµo vi sinh vËt: nh phøc hîp kh¸ng nguyªn + kh¸ng thÓ + bæ thÓ. C¸c vi sinh vËt ®îc phñ bæ thÓ hoÆc th«ng qua c¸c kh¸ng thÓ ®Æc hiÖu chèng vi khuÈn cã g¾n thµnh phÇn C3b cña bæ thÓ lµm vi khuÈn bÞ dung gi¶i. Ngoµi kh¶ n¨ng dung gi¶i vi khuÈn, bæ thÓ cßn g©y dung gi¶i hång cÇu khi cã sù tham gia cña kh¸ng thÓ chèng hång cÇu. HiÖn tîng nµy ®îc ph¸t hiÖn vµ øng dông trong chÈn ®o¸n huyÕt thanh häc ®ã lµ ph¶n øng kÕt hîp bæ thÓ. . Tham gia chèng nhiÔm khuÈn nhê qu¸ tr×nh b¸m dÝnh miÔn dÞch hay Opsonin ho¸. Bæ thÓ sau khi ®îc ho¹t ho¸, yÕu tè g©y nhiÔm (vi sinh vËt) ®îc bao phñ bëi C3b, qua ®ã mµ c¸c receptor bÒ mÆt cña ®¹i thùc bµo nhËn biÕt, t¨ng kh¶ n¨ng thùc bµo víi vi sinh vËt. Qu¸ tr×nh nµy gäi lµ qu¸ tr×nh opsonin ho¸. . Xö lý phøc hîp miÔn dÞch Phøc hîp miÔn dÞch h×nh thµnh khi kh¸ng thÓ kÕt hîp víi kh¸ng nguyªn hßa tan (ph©n tö) t¹o thµnh cÊu tróc m¹ng trong kh«ng gian cã ph©n tö lîng rÊt lín. C¸c phøc hîp miÔn dÞch lu hµnh trong m¸u nÕu kÝch thíc qu¸ lín, sÏ nhanh chãng bÞ b¾t gi÷ vµ bÞ thùc bµo ë hÖ thèng vâng m¹c néi m«, cßn kÝch thíc ®ñ nhá cã thÓ ra khái m¹ch m¸u (qua thËn) Ýt g©y hËu qu¶ bÖnh lý. Phøc hîp miÔn dÞch cã kÝch thíc lín vµ trung b×nh dÔ l¾ng ®äng trong m¹ch g©y nhiÒu rèi lo¹n chøc n¨ng cho c¸c c¬ quan. Sù ho¹t hãa cña bæ thÓ sÏ gióp cho m¸u nhanh chãng thanh th¶i phøc hîp miÔn dÞch. Ho¹t hãa bæ thÓ theo con ®êng cæ ®iÓn cã t¸c dông ng¨n c¶n phøc hîp miÔn dÞch lín lªn vÒ kÝch thíc cßn con ®êng c¹nh gióp phøc hîp miÔn dÞch dÔ hßa tan, khã l¾ng ®äng. NÕu thiÕu bæ thÓ bÈm sinh sÏ ®a ®Õn sù tån t¹i l©u cña phøc hîp miÔn dÞch trong m¸u, g©y ra c¸c tæn th¬ng nh trong bÖnh Lupus ban ®á mµ cã biÓu hiÖn bÖnh lý ë da, thËn, khíp… do l¾ng ®äng phøc hîp miÔn dÞch. Nh vËy, bæ thÓ rÊt h÷u hiÖu lµm s¹ch c¸c phøc hîp miÔn dÞch trong m¸u còng nh trong c¸c m« ®ång thêi cã vai trß to lín gióp cho b¹ch cÇu thanh to¸n c¸c tÕ bµo chÕt sinh lý (Apoptosis) trong c¬ thÓ b»ng c¸ch g¾n C3b lªn c¸c tÕ bµo nµy. V× vËy, ngêi ta gäi c¬ chÕ nµy cña bæ thÓ lµ c¬ chÕ th¶i bá “r¸c”. . Bæ thÓ g¾n lªn tÕ bµo lympho B (thµnh phÇn C3d) vµ tÕ bµo lympho T (thµnh phÇn C3dh) cã t¸c dông ®iÒu hoµ miÔn dÞch. Bæ thÓ cã trong huyÕt thanh t¬i cña c¸c loµi ®éng vËt nhng trong huyÕt thanh cña chuét lang cã hµm lîng bæ thÓ lµ nhiÒu nhÊt. Bæ thÓ kh«ng bÒn víi nhiÖt ®é, nã bÞ bÊt ho¹t ë 560C sau 30 phót. Cã thÓ b¶o qu¶n bæ thÓ b»ng c¸ch ®«ng kh«, gi÷ ë nhiÖt ®é thÊp - 150C ®Õn - 200C. 2.2.2. Interferon (IFN) Interferon lµ mét lo¹i protein, lµ yÕu tè miÔn dÞch tù nhiªn kh«ng ®Æc hiÖu. Interferon do nhiÒu lo¹i tÕ bµo tiÕt ra (chñ yÕu lµ tÕ bµo Natural Killer - NK) khi bÞ kÝch thÝch bëi nguån th«ng tin ngo¹i lai (virus, vi khuÈn, ®éc tè,...) T¸c dông cña Interferon: Sau khi ®îc s¶n sinh ra, IFN ngÊm vµo c¸c tÕ bµo xung quanh, ë nh÷ng tÕ bµo nµy, khi virus x©m nhËp ®îc vµo nhng kh«ng nh©n lªn ®îc do IFN ho¹t ho¸ mét ®o¹n gen cña tÕ bµo ®Ó tæng hîp lªn mét lo¹i protein chèng virus AVP (antiviral protein). AVP cã t¸c dông phong bÕ qu¸ tr×nh sao chÐp ARNm cña virus, mét khi kh«ng cã ARNm th× virus kh«ng thÓ nh©n lªn ®îc. 2.2.3. C¸c protein liªn kÕt (Binding protein) Trªn bÒ mÆt c¸c tÕ bµo, trong huyÕt thanh b×nh thêng cã nh÷ng ph©n tö protein cã kh¶ n¨ng kiªn kÕt tù nhiªn víi c¸c chÊt hay thÊy trªn bÒ mÆt c¸c yÕu tè g©y bÖnh (vi sinh vËt) nh LPS (lypopolysaccarit), lactic, lipit, manose. Khi c¸c ph©n tö protein nµy liªn kÕt víi c¸c chÊt - 14 -
trªn sÏ k×m h·m t¸c ®éng g©y h¹i cña yÕu tè g©y bÖnh. VÝ dô: Protein ph¶n øng C (CRP --> C.Reactive protein) cã t¸c dông liªn kÕt víi phosphoryl cholin trong hydratcacbon C cña phÕ cÇu. Trong trêng hîp protein C liªn kÕt víi c¸c b¹ch cÇu hoÆc tÕ bµo thµnh m¹ch sÏ gióp cho b¹ch cÇu b¸m dÝnh vµo thµnh m¹ch, xuyªn m¹ch, x©m nhËp vµo c¸c æ viªm. 2.2.4. Properdin Lµ mét lo¹i protein hoµ tan trong huyÕt t¬ng cña hÇu hÕt c¸c lo¹i ®éng vËt, properdin cã ph©n tö lîng lín, bÞ bÊt ho¹t ë 560C/30 phót. §©y lµ mét protein diÖt khuÈn kh«ng ®Æc hiÖu. Kh¶ n¨ng diÖt khuÈn cña properdin cã ®îc khi liªn kÕt víi bæ thÓ vµ ion Mg++ ®Ó t¹o thµnh hÖ thèng kh¸ng khuÈn kh«ng ®Æc hiÖu gäi lµ hÖ Properdin. NÕu tån t¹i mét m×nh, Properdin kh«ng cßn kh¶ n¨ng kh¸ng khuÈn. 2.2.5. Opsonin Opsonin lµ yÕu tè miÔn dÞch dÞch thÓ kh«ng ®Æc hiÖu cã vai trß rÊt lín trong ho¹t ®éng thùc bµo, nã cã trong huyÕt t¬ng b×nh thêng cña c¸c loµi ®éng vËt, ®Æc biÖt cã hµm lîng t¨ng cao trong huyÕt t¬ng cña nh÷ng c¬ thÓ ®· cã miÔn dÞch. Opsonin cã t¸c dông hç trî c¸c tÕ bµo thùc bµo b»ng c¸ch v« hiÖu ho¸ kh¶ n¨ng chèng l¹i sù thùc bµo cña mét sè vi khuÈn cã gi¸p m«, do ®ã c¸c vi khuÈn nµy dÔ dµng bÞ c¸c tÕ bµo thùc bµo v©y b¾t vµ tiªu diÖt. Ho¹t ®éng cña Opsonin ®îc t¨ng cêng khi nã kÕt hîp víi bæ thÓ vµ hÖ thèng properdin. 2.2.6. Betalyzin Lµ mét protein cã trong huyÕt t¬ng cña c¸c loµi ®éng vËt, chÞu nhiÖt vµ cã kh¶ n¨ng øc chÕ mét sè loµi vi khuÈn Gram (+). 2.3. Hµng rµo tÕ bµo §©y lµ mét hµng rµo quan träng vµ phøc t¹p nhÊt, bao gåm nhiÒu lo¹i tÕ bµo, ®Æc biÖt lµ c¸c tÕ bµo cã kh¶ n¨ng bao v©y, nuèt, tiªu ho¸ c¸c vi sinh vËt, tÕ bµo tho¸i ho¸ cña c¬ thÓ vµ c¸c chÊt l¹ kh¸c khi x©m nhËp vµo c¬ thÓ, c¸c tÕ bµo nµy ®îc gäi lµ tÕ bµo thùc bµo. HiÖn tîng thùc bµo vµ c¸c tÕ bµo thùc bµo ®îc Metchnikoff ph¸t hiÖn vµ nghiªn cøu tõ n¨m 1884. Theo Metchnikoff tÕ bµo thùc bµo cã 2 lo¹i: 2.3.1. TiÓu thùc bµo (Microphage) Lµ nh÷ng tÕ bµo thùc bµo cã kÝch thíc nhá, chñ yÕu lµ b¹ch cÇu ®a nh©n trung tÝnh: Bạch cầu trung tính được hình thành ở trong tuỷ xương trong quá trình sinh t ạo máu. Chúng được đưa vào máu và tuần hoàn trong máu khoảng 7 - 10h rồi di chuyển vào mô, tại đây chúng có thời gian sống là 3 ngày. Khi quan sát sự di chuyển của bạch cầu trung tính người ta nhận thấy rằng: đầu tiên tế bào dính vào nội mô của thành mạch, sau đó chúng chui qua các lỗ hổng giữa các tế bào nội mô nằm dọc theo thành mạch máu. Sở dĩ bạch cầu trung tính có thể dính vào các tế bào nội mô thành mạch là vì chúng có các thụ thể khác nhau trên màng. Từ những lỗ hổng này bạch cầu trung tính sẽ đi qua màng đáy của mao mạch và tiến vào khoảng kẽ các mô. Một số cơ chất sinh ra trong quá trình phản ứng viêm hoạt động như những chất hoá hướng động thúc đẩy sự tập trung của bạch cầu trung tính tại nơi viêm. Trong số các chất hoá hướng động này có một số thành phần bổ thể, các yếu tố đông máu và các sản phẩm do tế bào T hoạt hoá tiết ra. Quá trình thực bào bởi bạch cầu trung tính tương tự như bởi đại thực bào, chỉ khác ở chỗ là bạch cầu trung tính không có các lysosome thay vào đó bạch cầu trung tính có chứa các enzyme dung giải và các chất diệt khuẩn trong các hạt nguyên thuỷ và các hạt thứ phát. Những hạt này liên hợp với các phagosome và sau đó các enzyme sẽ tiêu hoá và loại bỏ các vi sinh vật như xẩy ra ở đại thực bào. §©y lµ lo¹i tÕ bµo chiÕm 60 - 70% tæng sè b¹ch cÇu ë m¸u ngo¹i vi, lµ nh÷ng tÕ bµo thùc bµo cã kÝch thíc nhá, chñ yÕu lµ b¹ch cÇu ®a nh©n trung tÝnh: B¹ch cÇu ®a nh©n trung tÝnh cã ®êng kÝnh tõ 12 - 14 µm, trong bµo t¬ng cã chøa nhiÒu lo¹i enzym ®Ó tiªu hñy. Khi - 15 -
c¸c chÊt l¹ x©m nhËp vµo c¬ thÓ, nã bÞ khu tró l¹i ë c¸c æ viªm, b¹ch cÇu ®a nh©n trung tÝnh l¸ch qua thµnh m¹ch vµo m¸u, vµo æ viªm, ë ®ã chóng thùc bµo nh÷ng ph©n tö nhá, nh÷ng vi khuÈn ë ngoµi tÕ bµo, vµ trë thµnh ®èi tîng cña ®¹i thùc bµo. 2.3.2. §¹i thùc bµo (Macrophage) §¹i thùc bµo b¾t nguån tõ c¸c tÕ bµo gèc ë tuû x¬ng ph¸t triÓn thµnh nguyªn ®¹i thùc bµo råi thµnh ®¹i thùc bµo. Hệ thống các tế bào đơn nhân làm nhiệm vụ thực bào bao gồm các tế bào monocyte lưu hành trong máu và các đại thực bào nằm trong các mô. Trong quá trình sinh tạo máu ở tuỷ xương, các tế bào tiền thân dạng tuỷ biệt hoá thành tiền tế bào monocyte sau đó chúng vào máu và tiếp tục biệt hoá thành các tế bào monocyte. Trong khi lưu hành trong máu, khoảng 8h, các tế bào monocyte phát triển to ra rồi di chuyển vào các mô và biệt hoá thành các đại thực bào. Trong quá trình biệt hoá tế bào có một số biến đổi như: kích thước tế bào to ra, các cơ quan nội bào tăng lên cả về số lượng và tính phức tạp của các cơ quan này, tế bào tăng khả năng thực bào và chế tiết các yếu tố hoà tan khác nhau. Các đại thực bào khu trú ở các mô khác nhau có những chức năng khác nhau và được gọi tên theo vị trí cư trú như các đại thực bào ở gan được gọi là các tế bào Kuffer, đại thực bào ở phổi gọi là đại thực bào phế nang, đại thực bào ở não được gọi là tế bào Microglia và các đại thực bào ở lách được gọi là các đại thực bào dạng lympho (hay tế bào có tua) hoặc đại thực bào cố định. - Loại thứ hai được gọi là ®¹i thùc bµo lu ®éng, đó là tÕ bµo b¹ch cÇu ®¬n nh©n lín cña m¸u (monocyte), c¸c tÕ bµo nµy còng di chuyÓn kh¾p n¬i trong c¬ thÓ, lïng b¾t c¸c vi sinh vËt, thùc bµo c¸c tÕ bµo cña c¬ thÓ bÞ tho¸i ho¸ vµ c¸c chÊt l¹ kh¸c §¹i thùc bµo lu ®éng chiÕm 3 - 8% tæng sè b¹ch cÇu ë m¸u ngo¹i vi, kÝch thíc tÕ bµo lín 15 - 20 µm, bµo t¬ng chøa nhiÒu thÓ lysosome, trong lysosome cã nhiÒu enzym thuû ph©n. §Æc tÝnh chung cña ®¹i thùc bµo lµ ho¹t ®éng m¹nh víi c¸c vi sinh vËt néi bµo. H×nh 2.2. C¸c giai ®o¹n chÝn cña c¸c tÕ bµo ®¬n nh©n lµm nhiÖm vô thùc bµo 2.3.3. Qu¸ tr×nh thùc bµo Qu¸ tr×nh thùc bµo ®îc chia lµm 3 giai ®o¹n a. Giai ®o¹n g¾n Trong qu¸ tr×nh di chuyÓn cña c¸c yÕu tè l¹ (vi sinh vËt) chóng gÆp vµ va ch¹m víi c¸c tÕ bµo thùc bµo vµ dÝnh vµo mµng cña tÕ bµo nhê: - Protein liªn kÕt - 16 -
- C¸c receptor kh¸c nhau cã mÆt trªn tÕ bµo nh: +Receptor cña tÕ bµo thùc bµo víi c¸c ph©n tö ®êng cã mÆt trªn tÕ bµo vi sinh vËt nh mannose, Fructose hay axit sialic. + Receptor víi phÇn Fc cña IgG. + Receptor víi bæ thÓ (C3b, C4b,...) Sù g¾n kÕt cña vi sinh vËt víi Receptor cña tÕ bµo thùc bµo sÏ kh¬i dËy mét lo¹t c¸c ph¶n øng ho¸ häc nh»m chuyÓn th«ng tin vµo bªn trong tÕ bµo, lµm cho tÕ bµo ®îc ho¹t ho¸: Thß ch©n gi¶, h×nh thµnh phagosome, t¨ng cêng ho¹t ®éng cña c¸c enzym. b. Giai ®o¹n nuèt T¹i n¬i tiÕp xóc víi vi sinh vËt, mµng tÕ bµo lâm xuèng, chÊt nguyªn sinh t¹o ra c¸c ch©n gi¶ bao lÊy vi sinh vËt råi ®ãng kÝn l¹i t¹o ra c¸c hèc thùc bµo (Phagosome). H×nh 2.3. §¹i thùc bµo ®ang ¨n vi khuÈn c. Giai ®o¹n tiªu C¸c lysosome tiÕn s¸t ®Õn c¸c phagosome råi x¶y ra hiÖn tîng hoµ mµng cña 2 tiÓu thÓ: mµng cña lysosome nhËp vµo mµng cña phagosome ®Ó t¹o thµnh thÓ phagolysosome. Trong phagolysosome, vi sinh vËt bÞ tiªu diÖt bëi 2 c¬ chÕ chÝnh: - C¬ chÕ nhê enzym vi sinh vËt bÞ tiªu diÖt nhê c¸c enzym tiªu ho¸ protein, lysosome, lactoferin, cuèi cïng lµ c¸c enzym thuû ph©n tiªu huû hoµn toµn vi sinh vËt. - C¬ chÕ cÇn «xy: Trong c¬ chÕ nµy, «xy ®îc sö dông m¹nh mÏ ®Ó t¹o thµnh c¸c anion superoxyt (O1/2) vµ nit¬ oxy NO, NO2, NO- t¹o lªn mét hÖ thèng sinh halogen h×nh thµnh Cloramin (R = NCL) tiªu diÖt vi sinh vËt. Qu¸ tr×nh thùc bµo thêng ®îc khuyÕch ®¹i bëi: + Mét sè thµnh phÇn bæ thÓ ®· ®îc ho¹t ho¸ - VÝ dô: C3a, C5a cã t¸c dông ho¹t m¹ch C3b, C4b dÝnh c¸c vi sinh vËt vµo tÕ bµo ®¹i thùc bµo. - ChÊt g©y sèt IL1, IL6 do ®¹i thùc bµo tiÕt ra t¸c dông lªn thÇn kinh trung ¬ng lµm t¨ng qu¸ tr×nh thùc bµo. - TÕ bµo NK (Natunal Killer): Lµ mét biÕn thÓ cña tÕ bµo lympho nhng l¹i cã kh¶ n¨ng tiªu diÖt kh«ng ®Æc hiÖu c¸c tÕ bµo U vµ tÕ bµo nhiÔm virus b»ng chÊt tiÕt cña chóng (Perforin), IFN do chóng tiÕt ra t¨ng cêng ho¹t ®éng thùc bµo. - C¸c tÕ bµo cã h¹t ¸i kiÒm (tÕ bµo Mastocyte, b¹ch cÇu ®a nh©n kiÒm tÝnh), c¸c tÕ bµo cã h¹t ¸i toan tham gia vµo còng cã t¸c dông khuÕch ®¹i qu¸ tr×nh thùc bµo. Ho¹t ®éng thùc bµo ë c¬ thÓ ®· ®îc miÔn dÞch do ®îc tiªm phßng virus thêng m¹nh h¬n ë c¸c c¬ thÓ kh«ng ®îc tiªm phßng ®ã lµ do trong qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch víi virus, lîng opsonin ®îc t¨ng tæng hîp, cã t¸c dông kÝch øng ho¹t ®éng thùc bµo. d. §Æc ®iÓm cña ho¹t ®éng thùc bµo + Thùc bµo lµ mét hiÖn tîng cña søc ®Ò kh¸ng tù nhiªn chèng nhiÔm trïng cña c¬ thÓ. - 17 -
Khi vi sinh vËt võa x©m nhËp vµo mét tæ chøc nµo ®ã, ngay t¹i n¬i tiÕp xóc sÏ cã hiÖn tîng viªm do t¸c ®éng cña c¸c chÊt ho¸ häc trung gian tõ æ viªm, tÕ bµo ®a nh©n trung tÝnh t¨ng sinh, å ¹t kÐo ®Õn n¬i vi sinh vËt x©m nhËp, xuyªn m¹ch vµo æ viªm, len lái vµo c¸c tæ chøc nµy b¾t, nuèt vµ tiªu huû vi sinh vËt. Tuú theo b¶n chÊt cña vËt l¹ x©m nhËp, tuú møc ®é ho¹t ®éng cña tÕ bµo thùc bµo, cã thÓ dÉn ®Õn 3 t×nh huèng sau ®©y: - ChÊt l¹ (vi sinh vËt) bÞ nuèt vµ tiªu tan hoµn toµn trong tÕ bµo thùc bµo, gäi lµ thùc bµo hoµn chØnh. - ChÊt l¹ tån t¹i, kh«ng bÞ tiªu tan trong tÕ bµo thùc bµo. VÝ dô: Bôi khã tan (Cacbon, Silic), mét sè vi khuÈn (vi khuÈn lao, vi khuÈn s¶y thai truyÒn nhiÔm,...), mét sè virus. - Mét sè vi sinh vËt sau khi bÞ thùc bµo do cã ®éc lùc cao sÏ kh«ng bÞ tiªu diÖt mµ cßn nh©n lªn vµ giÕt chÕt tÕ bµo thùc bµo (vi khuÈn lao, mét sè virus,...). Trêng hîp vËt l¹ tån t¹i, nh©n lªn trong tÕ bµo gäi lµ qu¸ tr×nh thùc bµo kh«ng hoµn chØnh. + Ho¹t ®éng thùc bµo cña ®¹i thùc bµo thêng chËm ch¹p nhng triÖt ®Ó h¬n so víi ho¹t ®éng cña tiÓu thùc bµo v× ngoµi viÖc thùc bµo c¸c vi sinh vËt, ®¹i thùc bµo cßn thùc bµo ®îc c¸c m¶nh tÕ bµo, c¸c tÕ bµo tho¸i ho¸, x¸c cña c¸c tiÓu thùc bµo, bôi vµ c¸c chÊt l¹ kh¸c,.. Hoạt động của đại thực bào có thể được tăng lên do một số phân tử nhất định sinh ra trong quá trình đáp ứng miễn dịch. Màng của đại thực bào có các thụ thể dành cho các lớp kháng thể nhất định và cho các yếu tố bổ thể nhất định. Khi một kháng nguyên (chẳng hạn như một vi khuẩn) được phủ bởi kháng thể hoặc yếu tố bổ thể thích hợp thì nó bị gắn vào màng tế bào đại thực bào nhanh hơn và quá tr ình thực bào tăng lên. Kháng thể và bổ thể đó đóng vai tr ò như một chất opsonin (bắt nguồn từ chữ La tinh opsonium có nghiã là làm cho ngon miệng). Quá trình này được gọi là quá trình opsonin hoá. Theo một nghiên cứu thì tốc độ thực bào tăng lên tới 4.000 lần khi có mặt của kháng thể đặc hiệu với kháng nguyên. Hoạt động của đại thực bào cũng có thể được tăng lên do một số chất có tác dụng chiêu mộ các đại thực bào vào đến nơi nhiễm khuẩn. Các đại thực bào và tế bào monocyte được huy động đến nơi có tương tác miễn dịch bởi một loạt các yếu tố hoá hướng động - đó là các chất do tế bào T hoạt hoá tiết ra, các yếu tố bổ thể và một số yếu tố nhất định của hệ thống đông máu. Mặc dù việc thực bào đã làm hoạt hoá đại thực bào, nhưng hoạt động của đại thực bào có thể còn tăng hơn n ữa nhờ các yếu tố hoạt hoá khác nhau như IFN (Interferon) do tế bào T hoạt hoá tiết ra gắn vào các thụ thể trên màng đại thực bào và gây hoạt hoá chúng. Các đại thực bào được hoạt hoá như vậy sẽ tăng khả năng thực bào và nồng độ các enzyme trong lysosome, và vì thế khả năng nuốt và loại trừ các tác nhân gây bệnh sẽ được tăng lên. Thêm vào đó các đại thực bào hoạt hoá này còn chế tiết các protein gây độc như TNF (tumor necrosis factor- yếu tố hoại tử mô) giúp cho đại thực bào loại trừ được nhiều tác nhân gây bệnh hơn, bao gồm các tế bào bị nhiễm virus, các tế bào ung thư và các vi khuẩn ký sinh nội bào. Vì các đại thực bào hoạt hoá biểu lộ nhiều phân tử MHC lớp II hơn do đó chúng cũng là các t ế bào trình diện kháng nguyên hiệu quả hơn, cũng vì thế mà các đại thực bào và các tế bào Th có một mối quan hệ tương hỗ lẫn nhau trong quá trìnhđáp ứng miễn dịch, tế bào này tạo thuận lợi cho việc hoạt hoá tế bào kia. MÆt kh¸c, không phải tất cả các kháng nguyên bị đại thực bào nuốt vào đều bị phân giải và thải trừ ra ngoài bởi quá trình xuất tiết tế bào. Các thí nghiệm sử dụng các kháng nguyên đánh dấu phóng xạ đã cho thấy sự có mặt của các thành phần kháng nguyên đánh dấu phóng xạ ở trên màng đại thực bào sau khi hầu hết phân tử kháng nguyên đã b ị tiêu hoá và thải trừ ra ngoài. Các kháng nguyên sau khi bị thực bào vào sẽ bị biến đổi chuyển hoá theo con đường xử lý nội bào thành các peptide, đó là các siêu kháng nguyên; các peptide này kết hợp với một phân tử MHC lớp II. Các phức hợp peptide-phân tử MHC lớp II sau đó được chuyển tới màng tế bào và ở đây các peptide kháng nguyên đã b ị xử lý được trình diện cho - 18 -
các tế bào Th . Kháng nguyên phải được trình diện cùng với phân tử MHC lớp II là một đòi hỏi thiết yếu để hoạt hoá tế bào Th. Việc trình diện kháng nguyên này giữ vai trò trung tâm cho đáp ứng miễn dịch dịch thể cũng như đáp ứng miễn dịch qua trung gian tế bào. V× thÕ, ®¹i thùc bµo lµ tÕ bµo chñ chèt trong qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch, lµ tÕ bµo më ®Çu cho qu¸ tr×nh ®¸p øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu. 2.4. Hµng rµo thÓ chÊt Lµ tæng hîp cña tÊt c¶ c¸c ®Æc ®iÓm, h×nh th¸i vµ chøc n¨ng cña c¬ thÓ. C¸c ®Æc ®iÓm nµy kh¸ bÒn v÷ng vµ cã tÝnh di truyÒn, quyÕt ®Þnh tÝnh ph¶n øng cña c¬ thÓ tríc nh÷ng yÕu tè x©m nhËp. Cho ®Õn nay khoa häc cha x¸c ®Þnh ®îc hÕt c¸c yÕu tè cña hµng rµo nµy. ChÝnh hµng rµo thÓ chÊt ®· t¹o nªn nh÷ng t×nh huèng lµ: c¸ thÓ nµy, lo¹i ®éng vËt nµy cã thÓ hoµn toµn hay Ýt nhiÒu ®Ò kh¸ng l¹i sù x©m nhËp cña mét vi sinh vËt nµo ®ã hoÆc nh¹y c¶m víi mét lo¹i kh¸c. Ngêi ta ®· t×m thÊy trong c¬ thÓ cña c¸c loµi ®éng vËt, thËm chÝ trong tõng c¸ thÓ, cã nh÷ng chÊt kh«ng phï hîp hoÆc phï hîp cho sù x©m nhËp vµ ph¸t triÓn cña mét loµi vi sinh vËt nµo ®ã. RÊt nhiÒu thÝ nghiÖm ®· cho thÊy søc ®Ò kh¸ng tù nhiªn mang tÝnh chÊt di truyÒn râ. Sabin thÊy r»ng chÊt n·o cña gièng chuét DRI chèng ®îc virus viªm n·o B v× kh«ng cã mét yÕu tè cÇn thiÕt cho sù tån t¹i cña loµi virus Êy. Hotlan vµ Baien ®· x¸c ®Þnh nh÷ng tÕ bµo thÇn kinh cña gièng chuét nµy kh«ng cã Receptor bÒ mÆt phï hîp ®Ó cho virus hÊp thô. Smith nhËn thÊy trong nhau thai cña bß cã mét chÊt gäi lµ eryth, mét hydratcacbon lµm cho bß c¸i mÉn c¶m víi vi khuÈn Brucella trong khi ë mét sè loµi ®éng vËt kh¸c kh«ng cã chÊt nµy nªn kh«ng bÞ m¾c bÖnh. Nh vËy miÔn dÞch tù nhiªn chÝnh lµ do c¬ thÓ cã hay kh«ng cã mét chÊt nµo ®ã cÇn thiÕt cho sù sinh tån cña mét loµi vi sinh vËt vµ do bé m¸y di truyÒn cña c¬ thÓ quyÕt ®Þnh. 2.5. Ph¶n øng viªm kh«ng ®Æc hiÖu C¬ thÓ chèng l¹i sù nhiÔm trïng b»ng mét ph¶n øng tù vÖ ®Æc biÖt gäi lµ viªm. Viªm ®îc h×nh thµnh ngay t¹i n¬i vi sinh vËt x©m nhËp vµo. ë ®ã c¬ thÓ ®· huy ®éng mäi kh¶ n¨ng ®Ó k×m h·m, ng¨n chÆn vµ khu tró chóng, kh«ng ®Ó chóng vµo m¸u vµ c¸c c¬ quan kh¸c cña c¬ thÓ. T¹i æ viªm, tÕ bµo t¨ng sinh h×nh thµnh mét hµng rµo ng¨n chÆn kh«ng cho vi sinh vËt vµ ®éc tè cña chóng lan réng. Tæ chøc n¬i viªm tiÕt ra mét sè chÊt nh histamin, leucotaxin lµm gi·n m¹ch, t¨ng tÝnh thÊm thµnh m¹ch t¹o ®iÒu kiÖn cho b¹ch cÇu b¸m vµo thµnh m¹ch råi xuyªn qua, tiÕn vµo æ viªm ®Ó thùc bµo vi sinh vËt. Ph¶n øng viªm thêng thÓ hiÖn 4 triÖu chøng kinh ®iÓn: sng, nãng, ®á, ®au. §ã lµ do m¹ch qu¶n gi·n, hång cÇu tËp trung nªn sng tÊy, ®á, kÝch thÝch ®Çu mót thÇn kinh g©y ®au, ngøa. Viªm còng cã thÓ cã mñ, ®Æc biÖt lµ giai ®o¹n cuèi, mñ lµ chÊt s¸nh ®Æc mµu tr¾ng hoÆc h¬i vµng, ®ã chÝnh lµ x¸c cña c¸c tÕ bµo c¬ thÓ, x¸c c¸c tÕ bµo thùc bµo, x¸c vi sinh vËt, c¸c chÊt dÞch vµ c¸c chÊt ®éc kh¸c. Tãm l¹i: Khi kh¸ng nguyªn x©m nhËp vµo c¬ thÓ, chóng sÏ gÆp ph¶i hµng lo¹t c¸c c¬ chÕ b¶o vÖ tù nhiªn kh«ng ®Æc hiÖu cña c¬ thÓ, víi môc ®Ých tiªu diÖt hoÆc lo¹i trõ chóng ra khái c¬ thÓ. NÕu kh¸ng nguyªn vît qua ®îc hµng rµo nµy, vµ cã ®ñ thêi gian, chóng sÏ gÆp ph¶i c¸c chÊt b¶o vÖ ®Æc hiÖu trong ®¸p øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu, ngîc l¹i, khi ®¸p øng miÔn dÞch ®Æc hiÖu xuÊt hiÖn sÏ lµm ®¸p øng miÔn dÞch tù nhiªn ®îc t¨ng cêng. Cã thÓ tãm t¾t vÒ søc ®Ò kh¸ng tù nhiªn hay miÔn dÞch kh«ng ®Æc hiÖu cña c¬ thÓ theo b¶ng sau: Søc ®Ò kh¸ng tù nhiªn hay miÔn dÞch + Hµng rµo vËt lý: da, niªm m¹c kh«ng ®Æc hiÖu + Hµng rµo ho¸ häc: ®é toan, lyzozim, interferon, bæ thÓ, protein C + Hµng rµo tÕ bµo: thùc bµo + Hµng rµo thÓ chÊt + Viªm kh«ng ®Æc hiÖu - 19 -