Giáo trình -Môi trường và phát triển -chương 1

Chia sẻ: Song Song Cuoc | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

561
lượt xem 141
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chương 1: Mở đầu Khái niệm về môi trường: Môi trường bao gồm các yếu tố tự nhiên và các yếu tố vật chất nhân tạo quan hệ mật thiết với nhau, bao quanh con ngườ, có ảnh hưởng đến đời sống, sản xuất, sự tồn tại và phát triển của con người và thiên nhiên

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình -Môi trường và phát triển -chương 1

1 Chương 1. M U I. Các t ng quan chung v môi trư ng 1. Khái ni m v môi trư ng “Môi trư ng bao g m các y u t t nhiên và các y u t v t ch t nhân t o quan h m t thi t v i nhau, bao quanh con ngư i, có nh hư ng n i s ng, s n xu t, s t n t i, phát tri n c a con ngư i và thiên nhiên.” (Lu t BVMT Vi t Nam 1991). “B o v môi trư ng là nh ng ho t ng gi cho môi trư ng trong lành, s ch p, c i thi n môi trư ng, b o m cân b ng sinh thái, ngăn ch n và kh c ph c các h u qu x u do con ngư i và thiên nhiên gây ra cho môi trư ng, khai thác, s d ng h p lý tài nguyên thiên nhiên” ( i u 1). “Thành ph n môi trư ng là các y u t t o thành môi trư ng: không khí, nư c, t âm thanh, ánh sáng, lòng t, núi, r ng, sông, h , bi n, sinh v t, các h sinh thái, các khu dân cư, khu s n xu t, khu b o t n thiên nhiên, c nh quan thiên nhiên, danh lam th ng c nh, di tích l ch s và các hình thái v t ch t khác.” ( i u 2). C n ph i lưu ý r ng, lu t BVMT Vi t Nam coi môi trư ng g m các v t ch t t nhiên và m t s d ng v t ch t nhân t o như khu dân cư, h sinh thái, khu s n xu t, khu di tích l ch s ,… Cho nên có th coi ây là khái ni m môi trư ng theo nghĩa h p vì thi u nhi u y u t xã h i nhân văn và ho t ng kinh t . Bách khoa toàn thư v môi trư ng (1994) ưa ra m t nh nghĩa y và ng n g n hơn v môi trư ng: “Môi trư ng là t ng th các thành t sinh thái t nhiên, xã h i nhân văn và các i u ki n tác ng tr c ti p hay gián ti p lên phát tri n, lên i s ng và ho t ng c a con ngư i trong th i gian b t kỳ.” Có th phân tích nh nghĩa trên chi ti t hơn như sau: - Các thành t sinh thái t nhiên g m: t tr ng tr t, lãnh th , nư c, không khí, ng th c v t, các h sinh thái, các trư ng v t lý (nhi t, i n t , phóng x ). - Các thành t xã h i nhân văn g m: Dân s , ng l c dân cư (tiêu dùng, x th i), nghèo ói, gi i tính, dân t c, phong t c t p quán, văn hóa, l i s ng, lu t chính sách, hương ư c, l làng, t ch c c ng ng xã h i,… - Các i u ki n tác ng (ch y u là ho t ng phát tri n kinh t ) bao g m: các chương trình, d án phát tri n kinh t , ho t ng quân s , chi n tranh,… các ho t ng kinh t (nông nghi p, lâm nghi p, công nghi p, ngư nghi p, du l ch, xây d ng và ô th hóa), công ngh k thu t qu n lý Ba nhóm y u t trên t o thành ba phân h c a h th ng môi trư ng, b o m cho cu c s ng và s phát tri n c a con ngư i. 2. C u trúc, phân lo i và ch c năng c a h th ng môi trư ng 2.1. C u trúc c a h th ng môi trư ng Các phân h nói trên và m i thành ph n trong t ng phân h n u tách riêng thì thu c ph m vi nghiên c u c a các lĩnh v c khoa h c khác, không ph i c a lĩnh v c Khoa h c môi trư ng. Ví d : - t tr ng tr t là i tư ng nghiên c u c a Khoa h c th như ng. - Dân t c, văn hóa thu c lĩnh v c Khoa h c xã h i nhân văn. M t khi còn xem xét, nghiên c u i u khi n, qu n lý riêng r t ng thành t , t ng phân h thì v n môi trư ng s b lu m . V n môi trư ng ch ư c phát hi n và qu n lý t t khi xem xét môi trư ng trong tính toàn v n h th ng c a nó.
2 Môi trư ng có tính h th ng ó là h th ng h g m nhi u c p, trong ó con ngư i và các y u t xã h i - nhân văn thông qua các i u ki n tác ng, tác ng vào t nhiên. Không th có v n môi trư ng n u thi u ho t ng c a con ngư i, v n môi trư ng nào cũng có y các thành t c a 3 phân h : - Phân h sinh thái t nhiên: t o ra các lo i tài nguyên thiên nhiên, năng lư ng, nơi cư trú và nơi ch a ng ch t th i. - Phân h xã h i nhân văn: t o ra các ch th tác ng lên h t nhiên. - Phân h các i u ki n: t o ra các phương th c, các ki u lo i, các m c tác ng lên c hai h t nhiên và h xã h i nhân văn. Nh ng tác ng lên h t nhiên gây ra do con ngư i và nh ng ho t ng phát tri n c a con ngư i, ư c g i là tác ng môi trư ng. Nh ng tác ng ngư c l i c a h t nhiên lên xã h i và ho t ng c a con ngư i, ư c g i là s c ép môi trư ng. Do môi trư ng có tính h th ng nên công tác môi trư ng òi h i nh ng ki n th c a ngành, liên ngành. Nh ng quy t nh ch d a trên m t lĩnh v c chuyên môn nh t nh là không hoàn h o và không hi u qu , mà c n d a trên s h p tác c a nhi u ngành. Qu n lý môi tru ng chính là i u ph i s h p tác trên cơ s th a hi p t nguy n và b t bu c c a các ngành nh m th c hi n các quy nh c a pháp lu t v b o v môi trư ng. H th ng H t h ng XH -NV t nhiên H th ng kinh t Hình 1.1. S v n hành thi u h p tác c a các h th ng trong xã h i (1) (2) Hãû ng thäú Hãû ng thäú (4) TN XHNV Hãû ng thäú (7) M äi træ ng åì (5) (6) Hãû ng thäú kinh tãú (3) Hình 1.2. H th ng môi trư ng xu t hi n trong h th ng t nhiên, h th ng kinh t và h th ng xã h i nhân văn Chú thích:
3 (1) - Lĩnh v c c a các ngành khoa h c t nhiên (2) - Lĩnh v c c a các ngành khoa h c xã h i và nhân văn (3) - Lĩnh v c c a các ngành khoa h c kinh t và công ngh (4) - Lĩnh v c b o t n t nhiên (5) - Phát tri n kinh t có tính n b o t n t nhiên (phi nhân văn) (6) - Phát tri n kinh t có tính n phúc l i nhân văn (ô nhi m và suy thoái) (7) - Phát tri n b n v ng trong m t môi trư ng trong lành 2.2. Phân lo i môi trư ng Tùy theo m c ích nghiên c u và s d ng, có nhi u cách phân lo i môi trư ng khác nhau. Có th phân lo i môi trư ng theo các c trưng sau: 1. Phân lo i theo ch c năng - Môi trư ng t nhiên (Natural Environment): bao g m các y u t t nhiên t n t i khách quan ngoài ý mu n c a con ngư i nhưng ít nhi u cũng ch u tác ng c a con ngư i như không khí, t ai, ngu n nư c, sinh v t,... - Môi trư ng xã h i (Social Environment): là t ng th các quan h gi a ngư i và ngư i như: lu t l , th ch , cam k t, quy nh, ư c nh, hương ư c,... các c p khác nhau. - Môi trư ng nhân t o (Artifical Environment): là t t c các y u t t nhiên, xã h i do con ngư i t o nên và ch u s chi ph i c a con ngư i, làm thành nh ng ti n nghi cho cu c s ng c a con ngư i. 2. Phân lo i theo s s ng - Môi trư ng v t lý (Physical Environment): là các thành ph n vô sinh c a môi trư ng t nhiên như th ch quy n, th y quy n, khí quy n. Hay nói m t cách khác, môi trư ng v t lý là môi trư ng không có s s ng. - Môi trư ng sinh h c (Bio-Environment): là thành ph n h u sinh c a môi trư ng, hay nói cách khác là môi trư ng mà ó có di n ra s s ng: các h sinh thái, các qu n th th c v t, ng v t, vi sinh v t và c con ngư i. Khái ni m thu t ng môi trư ng sinh h c ã ưa n thu t ng Môi trư ng sinh thái (Ecological Environment), i u ó mu n ám ch môi trư ng này là s s ng c a sinh v t và c a con ngư i, phân bi t v i nh ng môi trư ng không có sinh v t. Tuy nhiên h u h t các môi trư ng u có sinh v t tham gia; chính vì v y, nói n môi trư ng là c p n môi trư ng sinh thái. Nhưng khi ngư i ta mu n nh n m nh n “tính sinh h c” và b o v s s ng, ngư i ta v n quen dùng khái ni m môi trư ng sinh thái, ho c s d ng nó như m t thói quen. 3. Phân lo i theo thành ph n t nhiên - Môi trư ng t (Soil Environment) - Môi trư ng nư c (Water Environment) - Môi trư ng không khí (Air Environment) 4. Phân lo i theo v trí a lý - Môi trư ng ven bi n (Coastal Zone Environment) - Môi trư ng ng b ng (Delta Environment) - Môi trư ng mi n núi (Hill Environment)... 5. Phân lo i theo khu v c dân cư sinh s ng - Môi trư ng thành th (Urban Environment) - Môi trư ng nông thôn (Rural Environment)
4 Ngoài các cách phân lo i trên còn có các cách phân lo i khác phù h p v i m c ích nghiên c u, s d ng c a con ngư i và s phát tri n c a xã h i. Tuy nhiên, dù b t c cách phân lo i nào thì cũng u th ng nh t m t s nh n th c chung: Môi trư ng là t t c nh ng gì có xung quanh ta, cho ta cơ s s ng và phát tri n 2.3. Ch c năng cơ b n c a môi trư ng i v i sinh v t nói chung và con ngư i nói riêng thì môi trư ng s ng g m có năm ch c năng cơ b n sau: • Môi trư ng là không gian sinh s ng cho con ngư i và th gi i sinh v t • Môi trư ng là nơi ch a ng các ngu n tài nguyên c n thi t cho i s ng và s n xu t c a con ngư i. • Môi trư ng là nơi ch a ng các ch t ph th i do con ngư i t o ra trong cu c s ng và s n xu t. • Gi m nh các tác ng có h i c a thiên nhiên t i con ngư i và sinh v t. • Môi trư ng có ch c năng lưu tr và cung c p thông tin cho con ngư i. II. Các t ng quan chung v phát tri n 1. Khái ni m v phát tri n Phát tri n là t vi t t t c a phát tri n kinh t xã h i. Phát tri n là quá trình nâng cao i u ki n s ng v v t ch t và tinh th n cho con ngư i b ng ho t ng t o ra c a c i v t ch t, c i ti n quan h xã h i, nâng cao ch t lư ng văn hóa. Phát tri n là xu th chung c a t ng cá nhân và c loài ngư i trong quá trình s ng. Hi n nay, các nư c phát tri n phương tây ư c h u h t nhân lo i l y làm hình m u cho s phát tri n. M i lĩnh v c khác nhau u có xu t phát i m và xu hư ng ti n tri n riêng (B ng 1.1.). S phát tri n c a m i qu c gia, m t a phương ư c ánh giá qua thông các ch tiêu c th , ví d như: GDP, GNP, HDI,… B ng 1.1. Xu t phát i m và xu hư ng phát tri n c a m t s lĩnh v c TT Lĩnh v c Xu t phát i m Xu hư ng 1. Kinh t Cơ c u ti n công nghi p, Cơ c u công nghi p sau khi tr i kinh t ch y u là nông qua quá trình công nghi p hóa, 2/3 nghi p v i nhi u ngư i lao s ngư i lao ng trong lĩnh v c ng, h n ch ngư i mua, ít d ch v , s ngư i s n xu t h n nguyên li u s n xu t, ít b ch , r t nhi u ngư i mua, trao i ti n t hóa. hoàn toàn b ng ti n t l n. 2. Không gian Trên 80% dân cư s ng dàn ô th hóa, trên 80% dân cư t p tr i trên nh ng vùng t trung trong không gian a lý h n tr ng tr t (mô hình nông ch (mô hình h th ng ô th ). thôn). 3. Xã h i Tính ơn gi n c a t ch c Qu c t hóa, c ng ng có tính t c ng ng, c ng ng có ch c cao, c ng ng l n, phong chính tr quy mô nh (làng, thôn). phú v m t th ch (dân t c/th gi i). 4. Văn hóa Vai trò n i b c c a gia ình Phương tây hóa, ch nghĩa cá và c ng ng tông t c trong nhân, quan h xã h i ư c th c các quan h xã h i (văn hóa hi n ch y u thông qua môi gi i truy n th ng). c a ng ti n (văn hóa thành th qu c t ).
5 Tuy nhiên, s phát tri n ch y u d a vào tăng trư ng kinh t mà b qua các y u t khác ư c xem là s phát tri n không b n v ng. T ó, y ban Môi trư ng và Phát tri n LHQ 1987 ã ưa ra khái ni m phát tri n b n v ng, là phát tri n sao cho nh ng th h hi n t i áp ng ư c nhu c u c a mình mà không làm h i n th h tương lai và áp ng ư c nhu c u c a h . Phát tri n b n v ng òi h i: - V m t xã h i nhân văn: ph i tho mãn h p lý các nhu c u v tinh th n, v t ch t và văn hóa c a con ngư i – B o v tính a d ng văn hóa. - V m t kinh t : ph i t trang tr i ư c các nhu c u h p lý v i chi phí không vư t quá thu nh p. - V m t sinh thái: m b o duy trì s n nh và an toàn lâu dài c a các h sinh thái. 2. Các ch th v phát tri n 2.1. Ch s t ng s n ph m qu c n i GDP (Gross Domestic Product) GDP là t ng giá tr tính b ng ti n m t c a s n ph m và d ch v trong m t qu c gia trong m t kho ng th i gian nh t nh (thông thư ng là m t năm tài chính). M c dù GDP ư c s d ng r ng rãi như là m t trong nh ng ch s cơ b n ánh giá s phát tri n kinh t c a m t qu c gia, nhưng giá tr c a nó như là m t ch s v n ang là v n gây tranh cãi. S phê phán s d ng GDP bao hàm các i m sau: K t qu tính GDP theo các phương th c khác nhau gây nhi u khó khăn khi so sánh • các qu c gia. GDP ch cho bi t v s phát tri n n n kinh t , nhưng l i không chu n xác trong ánh • giá m c s ng. GDP không tính n kinh t phi ti n t như các công vi c tình nguy n, mi n phí, hay • s n xu t hàng hóa t i gia ình. GDP không tính n tính n tính b n v ng c a s phát tri n, ví d m t nư c có th • có t c tăng trư ng GDP cao do khai thác khai thác quá m c tài nguyên thiên nhiên. GDP không tính n nh ng hi u ng tiêu c c như ô nhi m môi trư ng. Ví d , m t xí • nghi p làm tăng GDP nhưng gây ô nhi m m t con sông và ngư i ta ph i u tư c it ol i môi trư ng vi c này cũng làm tăng GDP. T i ph m và tai n n tăng cũng làm tăng GDP. • Theo các chuyên gia, n u tính n thi t h i c a môi trư ng thì GDP trung bình năm c a Trung Qu c trong giai o n 1985 n 2000 s gi m 2%. 2.2. Ch s ti n b ích th c GPI (Genuine Progress Indicator) Nh m ánh giá s hưng th nh ích th c và toàn di n c a m t qu c gia, hi n nay nhi u nư c phát tri n ang s d ng ch s GPI thay th cho ch s GDP. Khác v i GDP, GPI lư ng hoá và c ng thêm vào các công vi c thi n nguy n và tr i các phí t n chi cho các hi u ng tiêu c c như t i ph m, ô nhi m, suy thoái tài nguyên ... m t s qu c gia như Australia, vi c tính toán theo ch s GPI cho th y trong khi GDP v n ti p t c tăng cao thì GPI v n ng nguyên t i ch và th m chí còn i xu ng. 2.3. Ch s phát tri n nhân văn HDI (Human Development Index) Ch s HDI ư c ánh giá trên thang i m t 1-0 là m t t p h p g m 3 ch th : tu i th bình quân, t l % ngư i bi t ch , GDP/ngư i tính theo ch s s c mua tương ương PPP (Purchasing Power Parity). HDI < 0,5: th p, ch m phát tri n. HDI t 0,501 n 0,799: trung bình.
6 HDI > 0,800: cao, phát tri n cao. Ch s HDI c a Vi t Nam liên t c ư c c i thi n trong th i gian qua, t 0,583 năm 1985 tăng lên 0,605 vào năm 1990; năm 1995 là 0,649, năm 2002 và 2003 là 0,688 và năm 2004 là 0,691 ph n ánh nh ng thành t u phát tri n con ngư i ch ch t như m c s ng, tu i th , y t và giáo d c. Tu i th c a ngư i dân Vi t Nam tăng t 68,6 năm 2003 lên 69 tu i năm 2004 và 70,5 tu i năm 2005. M c thu nh p bình quân u ngư i tính theo s c mua c a Vi t Nam tăng t 2.300 USD năm 2004 lên 2.490 USD năm 2005. T l t vong tr sơ sinh Vi t Nam gi m m nh. V i m c tăng trư ng kinh t tương ương và m c thu nh p th p hơn nhưng Vi t Nam ã vư t nhi u nư c v gi m t l t vong tr sơ sinh. Tuy nhiên, g n ây, có nhi u ý ki n cho r ng c n ph i xem xét l i ch s HDI Vi t Nam do b nh báo cáo thành tích hi n nay r t ph bi n trong giáo d c. 2.4. Ch s nghèo t ng h p HPI (Human Poverty Index) Ch s HPI bi u th m c s ng c a m t qu c gia. Theo Liên Hi p Qu c, ch s này là m t ch th rõ ràng và y hơn so v i HDI và GDP. i v i các nư c ang phát tri n, ch s HPI d a trên 3 nhân t cơ b n c a ch s HDI là: tu i th , ki n th c và m c s ng (GDP/ngư i). i v i các nư c phát tri n, ngoài 3 nhân t cơ b n trên ây, m t nhân t khác ư c tính thêm vào, ó là v th c a ngư i dân trong xã h i ( ư c tôn tr ng, ư c tham gia vào các ho t ng, m c dân ch , ...). 2.5. Ch s thương t n môi trư ng (Environmental Vulnerability Index, EVI) Ch s thương t n môi trư ng ã ư c U ban Khoa h c a lý ng d ng Nam Thái Bình Dương (SOPAC) và UNDP tri n khai. Ch s này ư c thi t l p thông qua s tư v n và h p tác c a các qu c gia, các vi n nghiên c u và các chuyên gia trên th gi i. Ch s này ư c thi t k d a trên các ch s thương t n v xã h i, kinh t th u hi u ư c các quá trình có th có các tác ng tiêu c c t i s phát tri n b n v ng c a các qu c gia. M c tiêu c a ch s thương t n môi trư ng cung c p m t phương pháp nhanh chóng và chu n hoá i v i các thương t n m t cách chung nh t và xác nh các v n có th c n ph i ư c gi i quy t trong ba lĩnh v c c a s b n v ng ó là môi trư ng, kinh t và xã h i trong s phát tri n c a m i qu c gia. S phát tri n thư ng t ư c thông qua s hài hoà c a 3 y u t trên, o ó tăng cư ng s b n v ng thì c n ph i gia tăng t m quan tr ng v kh năng o lư ng v tính t n thương c a m i lĩnh v c và xác nh các phương th c xây d ng kh năng h i ph c. Ch s thương t n môi trư ng g m 57 ch th thu c 3 nhóm ch s th c p là:  Ch s v tai bi n: Risk Exposure sub-Index (REI) bao g m 39 ch th , nói v t n s , a i m có th x y ra, m t c a các tai bi n có th tác ng t i môi trư ng.  Ch s v ph c h i sau các tai bi n t t nhiên hay nhân t o: Intrinsic Resilience sub-Index (IRI) g m có 5 ch th c p n tính ch t c a m t vùng/nư c trong vi c i phó v i các tai bi n t nhiên hay nhân t o.  Ch s v s suy thoái hay tính nguyên v n c a môi trư ng: Environmental Degradation sub-Index (EDI) có 13 ch th , mô t tính toàn v n sinh thái hay các m c suy thoái c a c a các h sinh thái. M t vùng mà các h sinh thái càng b suy thoái thì càng d b thương t n i v i các tai bi n trong tương lai. Ch có 6 trong s 57 ch th này có tr ng s là 5, các ch th còn l i có tr ng s như nhau là 1. Thang i m c a ch s thương t n môi trư ng dao ng t 1 n 7. i m càng cao thì tính d b thương t n càng l n.
7 III. Mô hình phát tri n th gi i hi n nay Mô hình phát tri n kinh t xã h i hi n phát tri n theo tr c ư ng th ng nh m c vũ cho m t xã h i tiêu th , n i b c là các ho t ng kinh doanh. “Kinh doanh là s d ng nguyên li u, năng lư ng và áp d ng công ngh s n xu t ra hàng hóa, t o ra ch t th i và bán hàng hóa n ngư i tiêu dùng” Kinh doanh = s n xu t + thương m i Kinh doanh c n n nh ng y u t sau: o Nguyên li u r , nhân công r o Th trư ng t do o Nhu c u tiêu th cao o V n u tư, dây chuy n công ngh , k thu t, qu ng cáo,… o Qu n lý, cơ s h t ng, liên doanh, h p ng v i các i tác o Gi m trách nhi m trong x lý ô nhi m và chi phí kh c ph c ô nhi m môi trư ng. Kinh doanh là ho t ng sinh ra lãi, ngoài ra nó còn t o ra kh ng ho ng th a và kh ng ho ng thi u, th i ra môi trư ng nhi u ch t th i làm cho v n n n ô nhi m môi trư ng ngày càng tr m tr ng, bóc l t tài nguyên thiên nhiên n m c suy thoái. c i m c a phát tri n theo mô hình tăng trư ng kinh t hi n nay bao g m: tăng GDP g n như là m c tiêu duy nh t, tách ho t ng kinh t kh i h th ng xã h i và nhân văn, phát tri n kinh t không chú ý n b o t n t nhiên, gây suy thoái tài nguyên thiên nhiên và ô nhi m môi trư ng mà không tính chi phí môi trư ng vào giá thành s n ph m, không gi i quy t t n g c nghèo kh . S phát tri n trên ư c xem là phát tri n không b n v ng, nó t o ra nh ng ngh ch lý c a s phát tri n. Th i b - ô nhi m và suy thoái MT Tài nguyên Tiêu dùng S n xu t Ti p th Hình1. 3. Mô hình phát tri n m t chi u bi n tài nguyên thành ch t th i Mô hình phát tri n không b n v ng trên có m t c trưng r t quan tr ng là không ưa chi phí môi trư ng vào s n xu t, do ó càng phát tri n giá tr sinh thái phi th trư ng càng b m t i, i u này d n n các c ng ng nghèo ói s ng d a vào giá tr phi th trư ng c a h sinh thái càng b tư c o t trong phát tri n, ta g i ó là hi n tư ng tư c o t sinh thái. M i quan h gi a môi trư ng và phát tri n Có th trình bày m t cách cô ng môi trư ng là t ng h p các i u ki n s ng c a con ngư i, phát tri n là quá trình c i t o và c i thi n các i u ki n ó. Gi a môi trư ng và phát tri n có m i quan h r t ch t ch . Môi trư ng là a bàn và i tư ng c a phát tri n.
8 Trong ph m vi m t qu c gia, m t châu l c hay trên toàn th gi i ngư i ta cho r ng, t n t i hai h th ng: h th ng kinh t xã h i và h th ng môi trư ng. ”H th ng kinh t xã h i” c u thành b i các thành ph n s n xu t, lưu thông, phân ph i, tiêu dùng và tích lũy, t o nên m t dòng nguyên li u, năng lư ng, ch ph m hàng hóa, ph th i lưu thông gi a các ph n t c u thành h . “H th ng môi trư ng” v i các thành ph n môi trư ng thiên nhiên và môi trư ng xã h i. Khu v c giao gi a hai h t o thành “môi trư ng nhân t o”, có th xem như là k t qu tích lũy m i ho t ng tích c c ho c tiêu c c c a con ngư i trong quá trình phát tri n trên a bàn môi trư ng. Khu v c giao này th hi n t t c các m i quan h gi a phát tri n và môi trư ng. Môi trư ng thiên nhiên cung c p tài nguyên cho h kinh t , ng th i ti p nh n ch t th i t h kinh t . Ch t th i này có th l i h n trong môi trư ng thiên nhiên, ho c qua ch bi n r i tr v h kinh t . M i ho t ng s n xu t mà ch t ph th i không th s d ng tr l i ư c vào h kinh t ư c xem như là ho t ng gây t n h i n môi trư ng. Lãng phí tài nguyên không tái t o, s d ng tài nguyên tái t o ư c m t cách quá m c khi n cho nó không th h i ph c ư c, ho c ph c h i sau m t th i gian quá dài, t o ra nh ng ch t c h i i v i con ngư i và môi trư ng s ng là nh ng ho t ng t n h i t i môi trư ng. Nh ng hành ng gây nên nh ng tác ng như v y là hành ng tiêu c c v môi trư ng. Các ho t ng phát tri n luôn luôn có hai m t l i và h i. B n thân thiên nhiên cũng có hai m t. Thiên nhiên là ngu n tài nguyên và phúc l i i v i con ngư i, nhưng ng th i cũng là ngu n thiên tai, th m h a i v i i s ng và s n xu t c a con ngư i. Trong khoa h c kinh t c i n không th gi i quy t thành công m i quan h ph c t p gi a phát tri n và môi trư ng. T ó n y sinh lý thuy t không tư ng v “ ình ch phát tri n” (Zero or negative growth), c th là cho t c phát tri n b ng không ho c âm bov ngu n tài nguyên không tái t o v n h u h n c a Trái t. i v i tài nguyên sinh h c cũng có “ch nghĩa b o v ”, ch trương không can thi p ng ch m vào thiên nhiên, nh t là t i các a bàn chưa ư c i u tra nghiên c u y . Ch nghĩa b o v cũng là m t i u không tư ng, nh t là trong i u ki n các nư c ang phát tri n, nơi mà tài nguyên thiên nhiên là ngu n v n cơ b n cho m i ho t ng phát tri n c a con ngư i. Trong phát tri n kinh t m t ph n áng k c a ngu n nguyên li u và năng lư ng ư c tiêu th m t cách quá m c t i các nư c phát tri n v n ư c khai thác t i các nư c ang phát tri n. Bên c nh hi n tư ng “ô nhi m do th a th i” x y ra t i các nư c công nghi p phát tri n, g n ây t i h u h t các nư c ang phát tri n có thu nh p th p ã x y ra hi n tư ng “ô nhi m nghèo ói”. Thi u lương th c, nư c u ng, nhà , thu c men, v sinh, mù ch , b t l c trư c thiên tai là ngu n g c cơ b n c a nh ng v n môi trư ng nghiêm tr ng ang t ra cho nhân dân các nư c ang phát tri n. C n nói thêm r ng s tiêu th quá m c nguyên li u và năng lư ng c a các nư c phát tri n cũng ã làm cho các v n môi trư ng các nư c ang phát tri n tr m tr ng hơn. Nh n th c ư c nh hư ng nguy h i c a ô nhi m và suy thoái môi trư ng i v i vi c phát tri n b n v ng, H i th o v Môi trư ng và Phát tri n c a Liên H p Qu c ư c t ch c t ngày 3/6/1992 n 14/6/1992 t i Rio De Janeiro, t i Brazil là m t chương trình hành ng toàn c u nh m gi i quy t các v n môi trư ng và phát tri n. Khái ni m v phát tri n b n v ng- m t ch chính c a H i ngh Liên h p qu c v Môi trư ng và Phát tri n ã ư c ch p thu n m t cách r ng rãi. Cu c tranh lu n v m i quan h gi a môi trư ng và phát tri n ư c h i t t i Nguyên t c 4 c a Tuyên b Rio: “ t ư c s phát tri n b n v ng, b o v môi trư ng ph i là m t ph n không th tách r i c a quá trình phát tri n và không th tách bi t kh i quá trình ó”. Mư i năm sau H i ngh Thư ng nh Trái t 1992, năm 2002, H i ngh thư ng nh th gi i v phát tri n b n v ng v i s tham gia c a 109 v nguyên th qu c gia và hơn 45.000 i bi u c a hơn 190 nư c và các t ch c qu c t , t ch c xã h i,… ã di n ra t i Johannesburg, Nam Phi. Trong xu th ã kh ng nh, t i H i ngh này, quan i m v phát
9 tri n b n v ng ư c chú tr ng v i n i dung c th là thu h p kho ng cách gi a các nư c giàu và các nư c nghèo trên th gi i, xoá b nghèo ói, nhưng không làm nh hư ng n môi sinh. H i ngh ã thông qua hai văn ki n quan tr ng: Tuyên b chính tr Johannesburg 2002 và K ho ch th c hi n. Hai văn ki n này kh ng nh s c p thi t ph i th c hi n phát tri n kinh t trong tương quan ch t ch v i b o v môi trư ng và b o m công b ng xã h i t t c các qu c gia, khu v c và toàn c u. B o v và qu n lý cơ s tài nguyên thiên nhiên ph c v phát tri n kinh t - xã h i là m t n i dung quan tr ng trong K ho ch th c hi n, ây là ti n và n n t ng b o m s phát tri n b n v ng. Vi t Nam, do nh n th c ư c t m quan tr ng và tính b c thi t c a v n môi trư ng, ngay sau Tuyên b Rio, Nhà nư c ta ã ban hành Lu t B o v môi trư ng năm 1993; sau ó ã hình thành m t h th ng các văn b n quy ph m pháp lu t và h th ng qu n lý nhà nư c v b o v môi trư ng. Ngày 26 tháng 8 năm 1998, B Chính tr ã ban hành Ch th s 36-CT/TW v tăng cư ng công tác b o v môi trư ng trong th i kỳ công nghi p hoá, hi n i hoá t nư c; c bi t g n ây là Ngh quy t s 41-NQ/TW ngày 15 tháng 11 năm 2004 v b o v môi trư ng trong th i kỳ y m nh công nghi p hoá, hi n i hoá t nư c, trong ó nh n m nh: “B o v môi trư ng là m t n i dung cơ b n không th thi u trong ư ng l i, ch trương và k ho ch phát tri n kinh t - xã h i c a t t c các c p, các ngành, là cơ s quan tr ng b o m phát tri n b n v ng, th c hi n th ng l i s nghi p công nghi p hoá, hi n i hoá t nư c”; “B o v môi trư ng v a là m c tiêu, v a là m t trong nh ng n i dung cơ b n c a phát tri n b n v ng,... Kh c ph c tư tư ng ch chú tr ng phát tri n kinh t - xã h i mà coi nh b o v môi trư ng. u tư cho b o v môi trư ng là u tư cho phát tri n b n v ng”. Ngh quy t ih i ng l n th IX, Chi n lư c phát tri n kinh t - xã h i 10 năm (2001 - 2010) và K ho ch phát tri n kinh t 5 năm (2001 - 2005) ã kh ng nh “phát tri n nhanh, hi u qu và b n v ng, tăng trư ng kinh t i ôi v i th c hi n ti n b , công b ng xã h i và b o v môi trư ng”; “Phát tri n kinh t - xã h i g n v i b o v và c i thi n môi trư ng, b o m s hài hoà gi a môi trư ng nhân t o v i môi trư ng thiên nhiên, gi gìn a d ng sinh h c”. Phát tri n b n v ng ã tr thành ư ng l i, quan i m c a ng và chính sách c a Nhà nư c. th c hi n m c tiêu phát tri n b n v ng, nhi u ch th , ngh quy t khác c a ng, nhi u văn b n quy ph m pháp lu t c a Nhà nư c ã ư c ban hành; nhi u chương trình, tài nghiên c u v lĩnh v c này ã ư c ti n hành và thu ư c nh ng k t qu bư c u; nhi u n i dung cơ b n v phát tri n b n v ng ã i vào cu c s ng và d n d n tr thành xu th t t y u trong s phát tri n c a t nư c. Qu v y, trong Báo cáo c a oàn i bi u Vi t Nam t i H i ngh Thư ng nh th gi i v phát tri n b n v ng - Phát tri n b n v ng Vi t Nam - Mư i năm nhìn l i và con ư ng phía trư c, ã nêu b t các thành t u phát tri n kinh t , xã h i và b o v môi trư ng, cũng như k ho ch c a Vi t Nam trong th i gian s p t i, ph n ánh k t qu th c hi n cam k t c a Vi t Nam khi tham d các H i ngh Thư ng nh và các Di n àn qu c t trong 10 năm qua. th c hi n m c tiêu phát tri n b n v ng t nư c như các văn ki n c a ng ã ra và th c hi n cam k t qu c t , ngày 17 tháng 8 năm 2004 Th tư ng Chính ph ã ban hành Quy t nh s 153/2004/Q -TTg v nh hư ng chi n lư c phát tri n b n v ng Vi t Nam (Chương trình ngh s 21 c a Vi t Nam). Trư c ó, ngày 02 tháng 12 năm 2003, Th tư ng Chính ph cũng ã ban hành Quy t nh s 256/2003/Q -TTg v vi c phê duy t Chi n lư c B o v môi trư ng qu c gia n năm 2010 và nh hư ng n năm 2020; tháng 5 năm 2002 ã ban hành Chi n lư c toàn di n v tăng trư ng và xoá ói gi m nghèo. V i nh ng m c tiêu, n i dung, nhi m v và gi i pháp ư c nêu trong các văn b n này, thì ây th c s là kim ch nam th c hi n phát tri n b n v ng nư c ta trong nh ng năm u c a th k 21. Chương trình ngh s 21 c a nư c ta ã t ra m c tiêu phát tri n b n v ng v kinh t là “ t ư c s tăng trư ng n nh v i cơ c u kinh t h p lý”, v môi trư ng là “khai thác
10 h p lý, s d ng ti t ki m và có hi u qu tài nguyên thiên nhiên; phòng ng a, ngăn ch n, x lý và ki m soát có hi u qu ô nhi m môi trư ng, b o v t t môi trư ng s ng; b o v ư c các vư n qu c gia, khu b o t n thiên nhiên, khu d tr sinh quy n và b o t n a d ng sinh h c; kh c ph c suy thoái và c i thi n môi trư ng”. Qu n lý tài nguyên và b o v môi trư ng là m t trong ba tr c t c a phát tri n b n v ng. Qu n lý t t tài nguyên và b o v môi trư ng ph i d a trên quan i m chung vì s phát tri n và ph n vinh, s b n v ng c a t nư c. C n ph i th ng nh t quan i m t các phía “b o v môi trư ng ph i vì phát tri n, thúc y phát tri n” và ngư c l i ph i kh c ph c tư tư ng “ch chú tr ng phát tri n kinh t mà ít quan tâm ho c coi nh v n tài nguyên và môi trư ng”. Quan i m, m c tiêu phát tri n b n v ng ph i ư c i vào cu c s ng, ph i là phương châm hành ng c a t ng cơ quan, t ch c, cá nhân; ph i t khâu ho ch nh chính sách, chi n lư c n t ch c th c hi n, trong c u tư cơ s h t ng n kinh doanh, phát tri n. i u ó s giúp chúng ta cùng nhau th c hi n thành công m c tiêu c a nh hư ng phát tri n b n v ng Vi t Nam. Câu h i ôn t p chương 1. 1. Khái ni m và các thành ph n c a môi trư ng. 2. C u trúc, phân lo i và ch c năng c a môi trư ng 3. Khái ni m v phát tri n 4. M t s ch th v phát tri n 5. Quan h gi a môi trư ng và phát tri n