GIÁO TRÌNH SỬ DỤNG THUỐC BẢO VỆ THỰC VẬT PHẦN 3

Chia sẻ: Nguyen Trinh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:24

Thêm vào BST

Báo xấu

464
lượt xem 220
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

CHƯƠNG 3: THUỐC BẢO VỆ THỰC VẬT, MÔI TRƯỜNG VÀ HẬU QUẢ XẤU CỦA CHÚNG GÂY RA CHO MÔI SINH Để đáp ứng được nhu cầu ngày càng tăng do bùng nổ dân số, cùng với xu hướng đô thị hóa công nghiệp hóa ngày càng mạnh, con người chỉ còn một cách duy nhất: thâm canh để tăng sản lượng cây trồng. Khi thâm canh cây trồng, một hậu quả tất yếu không thể tránh được là gây mất cân bằng sinh thái, kéo theo sự phá hoại của dịch hại ngày càng tăng....

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: GIÁO TRÌNH SỬ DỤNG THUỐC BẢO VỆ THỰC VẬT PHẦN 3

CHƯƠNG III THU C B O V TH C V T, MÔI TRƯ NG & H U QU X U C A CHÚNG GÂY RA CHO MÔI SINH. Giúp h c viên th y rõ tác ñ ng c a thu c BVTV ñ n môi trư ng s ng và h u qu x u c a chúng gây ra cho môi trư ng. Nh ng bi n pháp ngăn ng a thu c BVTV gây h i cho môi sinh môi trư ng. 1.TÁC ð NG C A THU C ð N MÔI TRƯ NG VÀ CON ðƯ NG M T ðI C A THU C Trong quá trình s n xu t, v n chuy n, b o qu n và s d ng, thu c BVTV ñã tác ñ ng ñ n môi trư ng b ng nhi u cách khác nhau, theo sơ ñ : Kh ng kh Thu c b o ð t Th c v t Th c S d ng v th c võt v c võt S d ng T n dư Th ccph m ph m Nư c Nư c ððng v t ng Ngư ii Ngư Sơ ñ 3 - Tác ñ ng c a thu c BVTV ñ n môi trư ng và con ñư ng m t ñi c a thu c ( Theo Richardson, 1979; D n theo Ph m Văn Biên và c ng s , 2000). Thu c BVTV, b ng nhi u con ñư ng khác nhau, chúng s b chuy n hoá và m t d n. S m t ñi c a thu c BVTV có th x y ra do các y u t sinh h c và phi sinh h c sau ñây: 1.1. S bay hơi: D a theo kh năng bay hơi, các thu c BVTV ñư c chia thành 2 nhóm: bay hơi và không bay hơi. T c ñ bay hơi c a m t lo i thu c ph thu c vào áp su t hơi ; d ng h p ch t hoá h c và ñi u ki n th i ti t ( gió to, nhi t ñ cao d làm cho thu c bay hơi m nh). 1.2. S quang phân (b ánh sáng phân hu ): Nhi u thu c BVTV d b phân hu khi ti p xúc v i ánh sáng m t tr i , nh t là tia t ngo i. Các thu c tr sâu Permethrin thu c nhóm pyrethroid d b ánh sáng phân hu . Thu c tr c 2,4-D b ánh sáng phân hu t o s n ph m cu i cùng là acid humic. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………28
1.3. S cu n trôi và l ng trôi: S cu n trôi là hi n tư ng thu c BVTV b cu n t trên lá xu ng ñ t do tác d ng c a nư c mưa hay nư c tư i, hay thu c trên m t ñ t cu n theo dòng ch y ñi nơi khác. S l ng trôi là hi n tư ng thu c BVTV b kéo xu ng l p ñ t sâu b i nhi u y u t . C hai quá trình này ph thu c trư c h t vào lư ng nư c mưa hay nư c tư i, ñ c ñi m c a thu c và ñ c ñi m c a ñ t. 1.4. Hoà loãng sinh h c: Sau khi phun thu c, ho c sau khi thu c vào cây, cây tr ng v n ti p t c sinh trư ng và phát tri n, di n tích lá tăng, ch i m i xu t hi n, kh i lư ng ch t xanh trong cây v n tăng. N u lư ngthu c BVTV trên cây không b phân hu thì t l % lư ng thu c trong cây v n b gi m. S hoà loãng sinh h c s gi m kh năng b o v c a thu c, nhưng cũng làm gi m lư ng ch t ñ c có trong s n ph m, gi m nguy cơ gây ñ c cho ngư i và gia súc. Trên nh ng cây non có t c ñ sinh trư ng m nh, ñ hoà loãng c a thu c càng nhanh. 1.5. Chuy n hoá thu c trong cây : Dư i tác d ng c a men, các thu c BVTV trong cây b chuy n hoá theo nhi u cơ ch . Các phân t thu c có th b chuy n hoá thành nh ng h p ch t m i có c u trúc ñơn gi n hay ph c t p hơn, nhưng ñ u m t /gi m/tăng ho t tính sinh h c ban ñ u. Các thu c tr sâu, tr n m lân h u cơ b phân gi i qua t ng bư c và s n ph m cu i cùng là acid phosphoric không ñ c v i n m b nh và côn trùng. Thu c tr c 2,4-DB trong cây c 2 lá m m ch có th di t c khi chúng b oxi hoá thành 2,4-D. Thu c 2,4-DB s không di t ñư c nh ng loài th c v t không có kh năng này. 1.6. Phân hu do vi sinh v t ñ t (VSV): T p ñoàn vi sinh v t ñ t r t ph c t p, trong ñó có nhi u loài có kh năng phân hu các ch t hoá h c. M t lo i thu c BVTV b m t hay m t s loài VSV phân hu (Brown, 1978). Thu c tr c 2,4-D b 7 loài vi khu n, 2 loài x khu n phân hu . Ngư c l i, m t s loài VSV cũng có th phân hu ñư c các thu c trong cùng m t nhóm ho c thu c các nhóm r t xa nhau. N m Trichoderma viridi có kh năng phân hu nhi u lo i thu c tr sâu clo, lân h u cơ, cacbamat, thu c tr c ( Matsumura & Boush ,1968) Nhi u thu c tr n m b VSV phân hu thành ch t không ñ c, ñơn gi n hơn (Menzie, 1969). Theo Fild và Hemphill (1968); Brown (1978), nh ng thu c d tan trong nư c, ít b ñ t h p ph thư ng b vi khu n phân hu ; còn nh ng thu c khó tan trong nư c, d b ñ t h p ph l i b n m phân hu là ch y u. Chưa rõ nguyên nhân c a hi n tư ng này. Khi dùng liên t c nhi u năm, m t lo i thu c tr c trên m t lo i ñ t thì th i gian t n t i c a thu c trong ñ t ngày càng ng n. Nguyên nhân c a hi n tư ng này ñư c Kaufman và Kearney (1976) ñã gi i thích như sau: Khi thu c m i ti p xúc v i ñ t, các loài VSV ñ t có s t ñi u ch nh. Nh ng VSV không có kh năng t n d ng thu c tr c làm ngu n th c ăn s b thu c tác ñ ng, nên b h n ch s lư ng hay ng ng h n không phát tri n n a. Ngư c l i, nh ng loài VSV có kh năng này s phát tri n thu n l i và tăng s lư ng nhanh chóng. Trong nh ng ngày ñ u c a l n phun thu c th nh t, s lư ng cá th và loài vi sinh v t có kh năng phân hu thu c trong ñ t còn ít, nên thu c b phân hu ch m. Th i kỳ này ñư c g i là “ pha ch m tr ” (lag period). Cu i pha ch m tr , qu n th VSV ñ t ñã thích ng v i thu c, dùng thu c làm ngu n th c ăn, s phát tri n theo c p s nhân, thu c tr c s b m t ñi nhanh chóng. Th i kỳ này ñư c g i là “ pha sinh trư ng” ( grow period). Khi ngu n th c ăn ñã c n, Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………29
VSV ñ t ng ng sinh trư ng, chuy n qua “pha ñ nh v ” ( stationary period) hay “ pha ngh ” ( resting phase). Ơ ñây x y ra 2 kh năng: -N u VSV ñư c ti p thêm th c ăn ( thêm thu c), s lư ng VSV ñ t ti p t c tăng, pha ch m tr b rút ng n l i. S l n s d ng thu c tr c càng nhi u, th i gian m t ñi c a thu c càng nhanh. ð t có ñ c tính này ñư c g i là “ ñ t ñã ho t hoá” (activated soil). -N u qu n th VSV ñ t không ñư c ti p thêm th c ăn ( không ñư c bón thêm thu c), chúng s chuy n sang “ pha ch t “ ( death phase) hay “pha suy tàn” (decline phase). T c ñ suy tàn tuỳ thu c vào loài VSV: M t s b ch t, m t s chuy n sang d ng b o t n (ñ n 3 tháng ho c lâu hơn) ch d p ho t ñ ng tr l i. Có trư ng h p VSV ñ t ñã phân hu thu c, nhưng không s d ng ngu n cacbon hay năng lư ng có trong thu c. Quá trình chuy n hoá này ñư c g i là “ñ ng chuy n hoá” (co-metabolism) hay là “ñ ng oxi hoá” (co-oxydation)(Burns, 1976). S phân hu c a DDT , 2,4,5-T trong ñ t là s k t h p gi a hai hi n tư ng chuy n hoá và ñ ng chuy n hoá. Ho t ñ ng c a VSV ñ t thư ng d n ñ n s phân hu thu c. Nhưng có trư ng h p VSV ñ t l i làm tăng tính b n lâu c a thu c trong ñ t. Khi thu c BVTV xâm nh p vào trong t bào VSV, b gi l i trong ñó, không b chuy n hoá, cho ñ n khi VSV b ch t r a; ho c thu c BVTV b mùn gi ch t – mà mùn là s n ph m ho t ñ ng c a VSV ñ t- tránh ñư c s tác ñ ng phân hu c a VSV ñ t (Mathur và Moley, 1975; Burns, 1976). Ngoài VSV, trong ñ t còn có m t s enzym ngo i bào ( exoenzyme) cũng có kh năng phân hu thu c BVTV như các men esteraza, dehydrogenaza... Có r t ít công trình nghiên c u v s phân hu thu c BVTV c a các enzym ngo i bào. 2.THU C B O V TH C V T VÀ MÔI TRƯ NG S NG: 2.1.Dư lư ng thu c BVTV: a.ð nh nghĩa Dư lư ng là ph n còn l i c a ho t ch t, các s n ph m chuy n hoá và các thành ph n khác có trong thu c, t n t i trên cây tr ng, nông s n, ñ t, nư c sau m t th i gian dư i tác ñ ng c a các h s ng (living systems) và ñi u ki n ngo i c nh ( ánh sáng, nhi t ñ , m ñ v.v...). Dư lư ng c a thu c ñư c tính b ng mg (miligam) thu c có trong 1 kg nông s n, ñ t hay nư c (mg/kg). Như v y, dư lư ng thu c BVTV bao g m b t kỳ d n xu t nào c a thu c cũng như các s n ph m chuy n hoá c a chúng có th gây ñ c cho môi sinh, môi trư ng. Dư lư ng có th có ngu n g c t nh ng ch t ñã x lý vào ñ t hay trên b m t v t phun; ph n khác l i b t ngu n t s ô nhi m ( bi t hay không bi t ) có trong không khí, ñ t và nư c. ð / Tính b n (persistent) là th i gian thu c BVTV có th ñư c phát hi n b ng phương pháp hoá h c hay sinh h c sau khi x lý thu c. Th i gian t n t i c a dư lư ng thu c tuỳ thu c vào lo i thu c, s l n phun thu c, lư ng thu c dùng và ñi u ki n ngo i c nh. Th i gian t i thích c a hi u l c sinh h c ph thu c vào b n ch t c a thu c và yêu c u c a s n xu t. Nói cách khác, ho t tính sinh h c c a dư lư ng c n ch m d t ngay sau khi hi u l c sinh h c mong mu n ñã ñ t ñư c. M t s thu c BVTV có ho t tính sinh h c vư t quá th i gian mong mu n, có th gây ñ c cho cây tr ng v sau ho c các ñ i tư ng không phòng tr . Nh ng thu c như v y mang tên là nh ng thu c có ñ / tính b n sinh h c (biological persistent). Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………30
b.Dư lư ng thu c BVTV trên cây tr ng và nông s n: Thu c BVTV t n t i trên cây và nông s n m t th i gian là ñi u c n thi t ñ b o v cây tr ng và nông s n ch ng l i s gây h i c a d ch h i trên ru ng, trong quá trình v n chuy n và b o qu n. Nhưng dư lư ng cũng là c a thu c có trên nông s n, s là ngu n gây h i cho ngư i tiêu dùng. Dư lư ng thu c thư ng có trên cây tr ng nông s n và ch gây h i khi chúng vư t ngư ng cho phép. Chúng ñư c chia thành: -Dư lư ng bi u bì (cuticule residue): g m nh ng ch t tan ñư c trong lipid, nhưng không tan ñư c trong nư c, t n t i l p bi u bì. -Dư lư ng n i bì (sub-cuticule residue): g m nh ng ch t tan ñư c trong nư c, nhưng không tan trong lipid, t n t i dư i l p bi u bì. -Dư lư ng ngo i bì (extra cuticule residue): g m nh ng ch t không tan c trong lipid và nư c, t n t i bên ngoài bi u bì. Ch tiêu lư ng tiêu th hàng ngày ñư c ch p nh n (Acceptable Daily Intake- ADI) cho bi t lư ng thu c BVTV ñư c phép ăn hàng ngày trong th i gian s ng mà không gây h i cho s c kho ngư i tiêu dùng. ADI ñư c tính b ng s mg thu c có trong nông s n ñư c cung c p cho 1kg th tr ng ngư i trong m t ngày (mg/kg/ngày). ðôi khi trong nghiên c u dư lư ng, ngư i ta còn dùng ch tiêu li u c p tính tham kh o (Acute reference dose - ARfD ): là lư ng ch t ñ c có trong th c ăn, nư c u ng, ñư c tính b ng mg / kg th tr ng, ñưa vào cơ th trong th i gian ng n ( thư ng trong m t b a ăn hay trong m t ngày), mà không nh hư ng m t cách ñáng k ñ n s c kho ngư i tiêu dùng. Li u c p tính tham kh o (ARfD) bi u th tính ñ c c p tính khác v i Tr s tiêu th hàng ngày ñư c ch p nh n (ADI ) bi u th s ng ñ c mãn tính. M c dư lư ng t i ña cho phép ( Maximum Residue Limit – MRL) hay M c dư lư ng ch u ñ ng ñư c (Residue Tolerance Level -RTL) là gi i h n dư lư ng c a m t lo i thu c, ñư c tính b ng mg/kg, ñư c phép t n t i v m t pháp lý, ho c xem như có th ch p nh n ñư c trong hay trên nông s n, th c ăn gia súc mà không gây h i cho ngư i s d ng và v t nuôi khi ăn các nông s n ñó. Dư lư ng t i ña cho phép c a thu c ñư c tính theo công th c: ADI x th tr ng trung bình/ngư i MRL = mg/kg Lư ng th c ăn tiêu th trung bình / ngư i/ ngày Thu c càng ñ c càng có MRL càng th p. N u dư lư ng c a m t lo i thu c trên nông s n th p hơn MRL thì cho phép nông s n ñó ñư c phép lưu hành trên th trư ng. Th tr ng trung bình/ngư i m i qu c gia, m i dân t c cũng khác nhau. Lư ng th c ăn tiêu th trung bình /ngư i/ngày là ch tiêu h t s c quan tr ng ñ tính MLR. Lư ng th c ăn tiêu th trung bình /ngư i/ngày ph thu c vào cơ c u b a ăn cũng như t p quán sinh ho t c a ngư i dân t ng nư c. Vì th , v i t ng lo i nông s n giá tr MRL không gi ng nhau v i m t lo i thu c các qu c gia khác nhau. Li u không gây hi u ng ADI = mg/kg/ngày H s an toàn Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………31
H s an toàn thông thư ng là 100. Trư ng h p lo i thu c thí nghi m có kh năng gây ung thư thì h s an toàn có th lên ñ n 500 hay 1000. Liên quan ñ n h s an toàn, ngư i ta dùng ch tiêu Xác ñ nh r i ro ch ñ ăn ( Determination of dietary rish) và ñư c tính theo công th c: R i ro c a ch ñ ăn = Tri u ch ng x Q* Trong ñó Q* bi u th m c ñ ti m năng gây ung thư c a thu c tr d ch h i. Tr s Q* cao là thu c ñó có ti m năng gây ung thư m nh ( t o kh i u ác hay lành tính) do dư lư ng thu c tr d ch h i có trong th c ñơn. Li u không gây hi u ng (No effect level = NEL hay No effect = NEF) hay Li u không quan sát th y hi u ng ( No observed effect level = NOEL): li u lư ng ngư ng c a m t ch t ñ c ( ñư c tính b ng mg ch t ñ c th nghi m/kg th tr ng c a con v t th nghi m/ ngày (mg/kg/ngày), khi cho các con v t thí nghi m ăn hàng ngày mà không gây ra b t kỳ ph n ng nào khác thư ng v hành vi, sinh lý, b nh lý c a các con v t th nghi m ( không gây nguy hi m cho ñ ng v t thí nghi m). Còn m t khái ni m khác Li u không quan sát th y hi u ng x u (No observed adverse effect level = NOAEL): li u lư ng ngư ng c a m t ch t ñ c khi cho các con v t ăn hàng ngày liên t c trong nhi u ngày, nhi u tháng mà không quan sát th y có b t kỳ m t bi u hi n x u khác thư ng c a các con v t th nghi m (ít ăn, ho t ñ ng kém, run r y, v.v...). Li u không quan sát th y hi u ng b t l i cũng ñư c tính b ng mg ch t ñ c/kg th tr ng/ngày. Thư ng Li u không quan sát th y hi u ng x u có li u lư ng ngư ng cao hơn Li u không gây hi u ng . Dư lư ng t i ña cho phép c a thu c h n h p ñư c tính theo công th c: DA x100 DB x100 DC x100 MRL = + + + ...... ≤ 100 MRLA MRLB MRLC Trong thu c h n h p, m i thành ph n có cơ ch ñ c lý khác nhau và h n h p ñó có ñ ñ c tăng theo c p s nhân thì tr s MRL ñư c tính theo công th c: DA x100 DB x100 DC x100 MRL = x x x.... ≤ 100 MRLA MRLB MRLC Trong ñó D-dư lư ng xác ñ nh ñư c c a các thu c A,B,C.... Tr s MRL c a m i lo i thu c ñ i v i t ng cây tr ng và v t nuôi ñư c qui ñ nh khác nhau các nư c. MRL c a thu c có trong th c ăn thư ng nh hơn nhi u so v i giá tr MRL do y t qui ñ nh. Trong thương m i qu c t , ngư i ta còn dùng ch tiêu Gi i h n ki m d ch (Limit of Quarantification - LOQ ): M c dư lư ng thu c có trên nông s n, ñư c tính b ng mg/kg, cho phép hàng hoá ñư c nh p vào m t qu c gia hay m t khu v c xác ñ nh . LOQ có vai trò như MRL, nhưng ch có giá tr trong thương m i. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………32
M c dư lư ng có ngu n g c bên ngoài ( Extraneous Residue Limit- ELR) là dư lư ng thu c t n lưu trên cây tr ng và nông s n do s nhi m b n môi trư ng gây nên ( do xí nghi p hoá ch t hay các nguyên nhân khác không liên quan ñ n vi c dùng thu c BVTV). c.Các bi n pháp nh m gi m thi u dư lư ng thu c BVTV trên cây tr ng và nông s n: -B o ñ m th i gian cách ly ( Preharvest interval – PHI): Là kho ng th i gian tính b ng ngày t l n x lý cu i cùng ñ n khi thu ho ch. Th i gian cách ly lý thuy t là kho ng th i gian t l n x lý thu c cu i cùng ñ n khi thu ho ch mà t i th i ñi m ñó, dư lư ng c a thu c trên cây ch b ng hay th p hơn dư lư ng t i ña cho phép. Trong th c t , ñ ñ m b o an toàn cho ngư i và gia súc, ngư i ta thư ng kéo dài th i gian này thêm m t s ngày n a ( thư ng là g p ñôi) và có tên là th i gian cách ly th c t . Th i gian cách ly có th thay ñ i t m t vài ngày ñ n m t vài tu n tuỳ theo lo i thu c, tuỳ lo i nông s n ñư c phun thu c và tuỳ qu c gia. Thu hái nông s n chưa h t th i gian cách ly là r t nguy hi m. Ngư i và gia súc ăn ph i nông s n ñư c thu hái khi không b o ñ m th i gian cách ly, s d b ng ñ c b i thu c BVTV và các s n ph m chuy n hoá c a chúng. -Ph i s d ng thu c ñúng k thu t: Nên nh , th i gian cách ly ñư c xác ñ nh trên cơ s n ng ñ và li u lư ng thu c BVTV dùng m c khuy n cáo. N u dùng thu c n ng ñ và li u lư ng cao hơn li u khuy n cáo, thì dù có b o ñ m th i gian cách ly cũng không có ý nghĩa, vì dư lư ng c a thu c trên cây v n cao hơn dư lư ng t i ña cho phép, v n có kh năng gây ng ñ c cho ngư i và gia súc. -Nên ch n các lo i thu c ít ñ c, ít b n trong môi trư ng, mang tính ch n l c cao ñ tr d ch h i. - Ch n d ng thu c, phương pháp x lý và th i ñi m x lý thích h p ñ gi m s l n phun, gi m lư ng thu c dùng và gi m thi u s ô nhi m cây tr ng và môi trư ng. -Ch n cây tr ng luân canh thích h p ñ gi m dư lư ng c a thu c BVTV có trong ñ t và gi m nguy cơ gây ñ c cho cây tr ng v sau. 2.2. Thu c BVTV trong ñ t và nư c Dù x lý b ng phương pháp nào , cu i cùng thu c BVTV cũng ñi vào ñ t, t n t i các l p ñ t khác nhau, trong các kho ng th i gian không gi ng nhau. Trong ñ t thu c BVTV thư ng b VSV ñ t phân gi i hay b ñ t h p ph ( b sét và mùn hút). Nhưng có nhi u lo i thu c có th i gian phân hu dài, khi dùng liên t c và lâu dài, chúng có th tích lu trong ñ t m t lư ng r t l n. Th i gian t n t i c a thu c trong ñ t ñư c g i là ñ b n hoá h c (chemical persistent). Bao gi tính b n hoá h c cũng dài hơn ñ b n sinh h c. Nhi u h p ch t hoá h c có th t n t i dư i d ng liên k t không gây ñư c tác ñ ng sinh h c, ho c t n d ng thông thư ng, nhưng lư ng th p, tuy có th phát hi n b ng phương pháp hoá h c, nhưng không ñ th hi n hi u l c c a chúng v i sinh v t. ð ñánh giá kh năng t n t i c a thu c trong ñ t, ngư i ta thư ng dùng ch tiêu Th i gian bán phân hu (half life), ñư c ký hi u b ng tr s DT50 ( Disappeared time - DT : th i gian b bi n m t): là kho ng th i gian tính b ng gi , ngày, tu n, tháng, năm k t khi ho t ch t ñư c ñưa vào ñ t ñ n khi hàm lư ng ch còn m t n a lư ng thu c ñưa vào. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………33
Tr s DT50 c a m t lo i thu c ph thu c vào b n ch t hoá h c, các ph n ng hoá h c có th x y ra, m c ñ ho t ñ ng c a VSV ñ t và các nhân t môi trư ng (tính ch t ñ t, nhi t và m ñ ñ t, ñi u ki n th i ti t). Tuy nhiên trong nh ng ñi u ki n xác ñ nh, tr s DT50 khá n ñ nh. Căn c vào tr s DT50, Briggs (1976) chia ñ b n c a các thu c BVTV thành 4 nhóm: -R t b n DT50 > 26 tu n -B n lâu DT50 6 - 26 tu n -It b n DT50 2 - 6 tu n -Không b n DT50
- S có m t lâu dài c a m t lo i thu c BVTV trong ñ t có th kìm hãm s phân hu các thu c BVTV khác. -Thu c BVTV có th gây ô nhi m b m t ñ t và m ch nư c ng m. ði u ki n ñ ng ru ng ( field conditions) là các y u t tác ñ ng ñ n s nhi m b n m ch nư c ng m. G m: -ð nghiêng c a m t ñ t: Làm nư c trong ñ t rút nhanh, tăng kh năng cu n trôi thu c, d gây nhi m b n thu c trên di n r ng. -ð c tính v t lý c a ñ t: Nh ng ñ t th t nh , thành ph n cát nhi u, ít mùn, kh năng h p ph và gi thu c kém, thu c trong ñ t b r a trôi nhi u, tăng kh năng gây ô nhi m m ch nư c ng m. -S th m và r a trôi: Thu c trong ñ t cát, ít mùn , nhi u l h ng, khó h p ph thu c, d b th m và r a trôi. S r a trôi tăng lên khi có mưa rào và tư i nư c quá nhi u. Tác h i này càng th hi n khi b khô h n kéo dài. -M c nư c ng m: M c nư c ng m cao k t h p v i kh năng h p ph c a ñ t kém d gây ô nhi m m ch nư c ng m. Nghiên c u s d ng thu c BVTV m t cách h p lý cho cây tr ng nư c là r t c n thi t ñ tránh thu c gây h i cho các sinh v t thu sinh, gây ô nhi m b m t ñ t và m ch nư c ng m. C n tính ñ n kh năng gây ô nhi m do gió cu n thu c ñi xa ho c lư ng thu c b m t tr c ti p trtên nh ng cánh ñ ng ñư c phun hay tư i. C n l a ch n k thu c BVTV và phương pháp dùng thu c ñ gi m thi u m c ô nhi m cho vùng ng p nư c, c a sông và vùng ph c n, gi m tác h i c a thu c ñ n các loài ñ ng v t hoang dã và các loài thu sinh. Dùng thu c sai k thu t, l m l n, ñ v , t o ñi u ki n cho thu c vào ñ t và m ch nư c ng m nhi u hơn. 3. H U QU DO THU C B O V TH C V T GÂY RA CHO QU N TH SINH V T: 3.1.H u qu do thu c BVTV gây ra cho qu n th sinh v t gây h i Trong vùng x lý, sau m i ñ t dùng thu c, bên c nh các cá th d ch h i b ch t, còn nhi u cá th , do nhi u nguyên nhân v n s ng sót. Chúng phát tri n trong ñi u ki n m i. Tác ñ ng c a ñi u ki n s ng m i ñ n sinh v t r t sâu s c, kéo dài, th m chí ñ n các th h sau. Qu n th sinh v t b chuy n bi n theo các hư ng khác nhau. Nh ng cá th d ch h i s ng sót, sau khi ti p xúc v i thu c, n u không ñư c chú ý ñúng m c, s gây cho con ngư i không ít khó khăn, th m chí có trư ng h p ñã tr thành tai ho ñ i v i s n xu t và môi sinh. a.Ph n ng c a d ch h i ñ i v i ch t ñ c li u lư ng th p D ch h i còn s ng sót sau m i ñ t x lý thu c, do không b trúng thu c hay trúng li u dư i m c gây ch t (sub-lethal dosis), s phát tri n trong ñi u ki n khác trư c: m t ñ qu n th gi m, cây tr ng sinh trư ng t t hơn, d ch h i hư ng ngu n th c ăn d i dào, có ch t lư ng cao, ñã thay ñ i s c sinh s n, ñ c ñi m sinh lý c a cá th trong qu n th ; m t ñ thiên ñ ch và vi sinh v t có ích ít, nên d ch h i d h i ph c s lư ng. Dư i tác ñ ng c a li u dư i m c gây ch t, d ch h i s phát tri n m nh , gây khó khăn cho vi c phòng tr . R p ñào Myzus persicae là môi gi i truy n b nh virus h i khoai tây. Dimethoate, Thiometon và m t s thu c tr sâu khác, tuy có hi u l c tr r p này cao, nhưng không h n ch ñư c s lây lan c a b nh. Nguyên nhân c a hi n tư ng này: R p b ng ñ c thư ng ho t ñ ng m nh lên và ph i m t 3 – 5 gi sau, r p m i ch t. Trong th i gian ñó, ñ th i gian ñ r p lây b nh. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………35
Dùng m t s thu c hoocmon tr c , ñã làm tăng m c sinh s n c a r p. Chu t r ng ăn h t tùng bách có t m thu c chu t li u dư i li u gây ch t, ñã làm cho qu n th chu t ñ a phương tính nhát b , không ch u ăn b t kỳ lo i h t nào khác. làm cho hi u l c tr chu t c a thu c b gi m. Nhưng cũng có hi n tư ng, li u lư ng th p, thu c BVTV l i có l i cho vi c h n ch s phát tri n c a d ch h i. S c ăn r p c a b rùa Semiadalia undecimnolata khi m i ti p xúc v i Primicarb li u th p b gi m xu ng, nhưng sau ñó l i tăng m nh, hơn h n nh ng con không ñư c x lý. M t s ch t kháng sinh như norobioxin, ampixilin, actinomyxin D, pactamyxin dư i li u gây ch t, ñã làm gi m s c ñ tr ng c a nh n ñ Tetranychus urticae. Khi ng ñ c m t s thu c tr chu t ch ng ñông máu brodifacoum li u th p, ho t ñ ng c a chu t tr nên ch m ch p, d làm m i cho các ñ ng v t săn m i. b.Tính ch ng ( kháng) thu c BVTV: Tính ch ng/kháng thu c c a d ch h i là hi n tư ng ph bi n nhi u loài sinh v t, trên nhi u ñ a bàn khác nhau (ngoài ru ng, trong kho tàng và nhà ; nông thôn và thành th ; trên c n và dư i nư c). Nhưng tính ch ng thu c ñư c hình thành m nh nh t côn trùng và nh n. Hi n tư ng ch ng thu c ñư c nêu l n ñ u năm 1887. Nhưng hi n tư ng ñư c mô t k ñ u tiên là hi n tư ng ch ng lưu huỳnh vôi c a loài r p sáp Quadraspidiotus pezniciosus Comst (1914). Gi a nh ng năm 80 c a th k 20 ñã có trên 100 loài n m và vi khu n; kho ng 50 loài c d i; 12 loài chu t; 447 loài côn trùng và nh n ( trong ñó có 264 loài côn trùng và nh n h i nông nghi p ) ñã hình thành tính ch ng thu c. ð u tiên, nhi u loài côn trùng và nh n ch ch ng thu c clo, lân h u cơ và cacbamat, thì nay các nhóm thu c m i như pyrethroid, các ch t tri t s n, các ch t ñi u khi n sinh trư ng côn trùng, các thu c vi sinh v t cũng b ch ng. Nhi u loài d ch h i không nh ng ch ng m t lo i thu c, mà còn có th ch ng nhi u lo i thu c khác nhau. Nhi u loài thiên ñ ch c a côn trùng và nh n gây h i, m t s loài c sên, cá ñ p mu i... cũng hình thành tính ch ng thu c. Năm 1977 ñã có t i 70% s thu c kháng sinh và 90% thu c tr b nh n i h p b n m và vi khu n ch ng l i. C d i cũng hình thành tính ch ng thu c. H u h t các nhóm thu c tr c ñ u b c d i ch ng l i. Riêng Paraquat, ñ n nay, có 18 loài c ñã ch ng thu c này. Ơ Vi t nam, loài sâu tơ Plutella xylostella ñã hình thành tính kháng nhi u lo i thu c trên ph m vi c nư c. Hoàng Trung (2004) ñã xác ñ nh ñư c m t s dòng m t Tribolium castaneum ch ng Phosphin và m t Rhizopertha dominica ñã kháng c Phosphin và DDVP. Ngoài ra, còn m t s loài côn trùng và nh n khác cũng b nghi ñã hình thành tính ch ng thu c như sâu xanh da láng Helicoverpa exigua h i bông, m t s dòng r p ñào Myzus persicae Hà n i, m t s dòng r y nâu Nilaparvata lugens ñ ng b ng sông C u long v.v... ð tr d ch h i ñã ch ng thu c, bi n pháp ñ u tiên là ph i dùng nhi u thu c hơn, chi phí tăng lên và môi sinh môi trư ng b ñ u ñ c nhi u hơn. Tính ch ng thu c c a d ch h i là m t tr ng i cho vi c dùng thu c hoá h c ñ phòng tr d ch h i và gây tâm lý nghi ng hi u qu c a các lo i thu c dùng. Các thu c tr d ch h i m i ra ñ i ñã không k p thay th cho các thu c ñã b d ch h i ch ng. D ch h i ch ng thu c ñã gây nh ng t n th t to l n trong nông nghi p và trong y t nhi u nư c và ngày càng tr nên nghiêm tr ng. Nhi u chương trình phòng ch ng d ch h i trong nông nghi p và y t c a các t ch c qu c t và khu v c, d a ch y u vào thu c hoá h c ñã b th t b i. T 1963, T ch c Nông lương th gi i (FAO), T ch c Y t th gi i (WHO) ñã thành l p m t m ng lư i nghiên c u tính ch ng thu c c a d ch h i và bi n pháp kh c ph c. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………36
ð nh nghĩa tính ch ng thu c c a d ch h i : là s gi m sút ph n ng c a qu n th ñ ng hay th c v t ñ i v i m t lo i thu c tr d ch h i, sau m t th i gian dài, qu n th này liên t c ti p xúc v i thu c ñó, khi n cho nh ng loài sinh v t y ch u ñư c lư ng thu c l n có th tiêu di t ñư c h u h t các cá th cùng loài chưa ch ng thu c. Kh năng này ñư c di truy n qua ñ i sau, dù cá th ñ i sau có hay không ti p xúc v i thu c (WHO,1976) . Ch s ch ng thu c( resistance index- Ri) hay h s ch ng thu c (resistance cofficien = Rc) là ch tiêu xác ñ nh tính ch ng thu c c a d ch h i. Ch s / h s ch ng thu c là: LD50 c a loài d ch h i b nghi là ch ng thu c Ri (Rc) = LD50 c a cùng loài d ch h i nhưng chưa t ng ti p xúc v i thu c Loài d ch h i nhưng chưa t ng ti p xúc v i thu c ñư c g i là nòi m n c m (sensible strain). Mu n có ñư c nòi m n c m nhi u khi ph i nuôi / c y d ch h i trong môi trư ng nhân t o, cách ly hoàn toàn v i thu c BVTV. N u Ri (Rc) ≥ 10 có th k t lu n nòi ch ng thu c ñã hình thành. N u Ri (Rc) < 10 thì nòi ñó m i ch tr ng thái ch u thu c. Ri (Rc) có th ñ t t i tr s hàng trăm th m chí lên ñ n hàng ngàn. Theo Nguy n ðình ð t (1980): Tr s ch ng thu c Ri (Rc) c a qu n th sâu tơ Xã ñàn v i Methyl parathion lên ñ n 251.5; c a qu n th sâu tơ Thuý lĩnh v i Trichlorfon–258.3; c a qu n th sâu tơ Phú di n v i Diazinon – 117.4 C n phân bi t 3 khái ni m: Ch ng thu c hay kháng thu c; Ch u thu c và Quen thu c. -Tính ch u thu c ( tolerance) : là ñ c ñi m riêng c a t ng cá th sinh v t, có th ch u ñ ng ñư c các li u lư ng thu c khác nhau. Tính ch u thu c c a t ng loài sinh v t ph thu c vào t ng cá th , tr ng thái sinh lý và không di truy n sang ñ i sau. Tuy nhiên, tính ch u thu c cũng có th là bư c kh i ñ u c a tính ch ng /kháng thu c. -Tính quen thu c( accoutumance): Hi n tư ng x y ra trong m t ñ i cá th ñư c ti p xúc v i thu c (ch t ñ c) v i lư ng cao d n và cu i ñ i, cá th ñó có th ch u ñ ng ñư c lư ng thu c cao hơn r t nhi u so v i ban ñ u. Nhưng con cháu c a cá th ñó l i không ch u ñư c lư ng thu c ñó. Ơ côn trùng và nh n chưa có hi n tư ng này. Nh ng cá th ch u thu c và quen thu c ch ch u ñư c lư ng thu c th p hơn nhi u so v i cá th ch ng/ kháng thu c. ð c ñi m c a s hình thành tính các qu n th d ch h i kháng thu c: -S hình thành tính ch ng thu c c a các loài sinh v t, ph n nào ph thu c vào m c ñ s d ng thu c. Vi c s d ng liên t c, nhi u l n, ít thay ñ i lo i thu c, dùng thu c ñó trên qui mô l n d gây nên hi n tư ng ch ng thu c. M t th c tr ng khá ph bi n: Khi nông dân th y m t lo i thu c có hi u qu tr m t loài d ch h i nào ñó, h thư ng dùng thu c ñó, cho ñ n khi th y hi u l c c a thu c b gi m. ð tăng hi u l c, ngư i ta tăng n ng ñ , lư ng thu c dùng,phun thêm nhi u l n, th m chí h n h p thu c ñó v i các lo i thu c khác, d n ñ n tình tr ng d ch h i càng nhanh ch ng thu c. -S hình thành tính ch ng c a các loài khác nhau ñ i v i các lo i thu c BVTV khác nhau là không gi ng nhau. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………37
Trong 364 loài chân ñ t ñã ch ng thu c thì b Diptera có 133 loài ; b Coleoptera - 56; Hemiptera - 55; Lepidoptera - 52; Orthoptera và Hymenoptera là 2 b có s loài ch ng ít nh t (theo Greoghion & Taylor , 1976). Trong 364 loài chân ñ t ch ng thu c trên có 203 loài ch ng DDT; 225 loài ch ng các h p ch t cyclodien; 147 loài ch ng lân h u cơ; 36 loài ch ng các h p ch t cacbamat và ch có 35 loài ch ng các nhóm thu c khác. Trong 12 loài sâu nh n h i cây Liên xô (cũ), t c ñ hình thành tính ch ng thu c nhanh nh t nh n ñ ; ti p ñ n các nhóm r p Aphis gossypii, Acyrthosipholgossypii, Myzoides persicae; các loài sâu ăn lá Leptinotarsa decemlincata và ñ c qu Heliothis armigera hình thành tính ch ng thu c ch m. -Các loài khác nhau hình thành tính ch ng m t lo i thu c là khác nhau. Th i gian ñ hình thành tính ch ng thu c tr c Paraquat Thái lan c a c Lolium perenne là 9 năm; còn v i loài c Ceratopteris richardii là 12 năm. -Nhi u lo i thu c tr d ch h i dùng nhi u năm nhưng không hay ít b các loài d ch h i ch ng l i. Thu c boocñô ñư c phát hi n t năm 1879 ñ tr các lo i b nh, nhưng ñ n nay m i phát hi n th y ch ng n m Physolospora obtus phía tây nư c M ch ng (Brown, 1978). -Cùng m t loài, nhưng kh năng hình thành tính ch ng v i các lo i thu c khác nhau là không gi ng nhau. Sau 5 năm dùng DDT, ch ng sâu tơ Plutella xylostella Indonexia ñã ch ng thu c; nhưng sau 20 năm dùng Rotenon ( thu c th o m c), ch ng sâu này v n chưa ch ng Rotenon. -Kh năng hình thành tính ch ng m t lo i thu c c a m t loài sinh v t các ñ a phương khác nhau cũng khác nhau. Nói cách khác, ñi u ki n ngo i c nh nơi dùng thu c s thúc ñ y hay c n tr s hình thành tính kháng thu c. S tác ñ ng này r t ph c t p và con ngư i chưa hi u h t ( Sawicki, 1979). Sau 5 năm dùng DDT, sâu tơ Plutella xylostella Giava và sâu loang Earias fabia h i bông ðài loan ñã ch ng thu c; nhưng Vi t nam ph i m t 10 năm loài sâu tơ m i ch ng DDT, còn sâu loang sau hơn 15 năm dùng DDT v n chưa ch ng thu c này. Nguyên nhân hình thành ch ng thu c c a sinh v t chưa ñư c nghiên c u ñ u các loài sinh v t. Các loài chân ñ t, ñ c bi t hai l p côn trùng và nh n ñư c nghiên c u nhi u hơn c . Có hai gi thuy t gi i thích nguyên nhân hình thành tính ch ng thu c c a d ch h i . -Thuy t ti n thích ng (Thuy t v bi n ñ i gen hay Thuy t tính ch ng thu c di truy n): Trong cơ th các loài d ch h i ch ng thu c, có mang s n các ti n gen ch ng thu c. S hình thành tính ch ng thu c là k t qu ch n l c t nhiên. Nh ng cá th không mang gen ch ng thu c (các cá th m n c m) s b thu c tiêu di t. Các cá th mang gen ch ng thu c, s thích ng d n sau m i l n ti p xúc v i thu c. S lư ng các cá th này tăng m nh và n ñ nh d n, di truy n cho ñ i sau, t o thành m t ch ng ch ng thu c. Theo thuy t này, nh ng qu n th côn trùng không có cá th mang gen ch ng thu c, thì s không bao gi có th hình thành ch ng ch ng thu c. S phân b các cá th mang gen ch ng thu c không ph thu c vào tình tr ng s d ng nhi u hay ít thu c tr d ch h i. Theo Sawicki (1979), các qu n th r p ñào Myzus persicae ch ng thu c m nh ñư c th y mi n Tây Scotlen, nơi dùng ít thu c BVTV, ch không tìm th y mi n ðông nư c Anh, nơi dùng nhi u thu c tr sâu ñ tr r p. -Thuy t thích nghi môi trư ng: Trong cơ th côn trùng không có gen ch ng thu c. S hình thành tính ch ng thu c c a côn trùng là do côn trùng thích ng d n v i thu c tr sâu, khi Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………38
chúng liên t c ti p xúc v i thu c. Tình tr ng ch ng thu c không ph i ñư c di truy n mà ch lưu l i cho ñ i sau nh ng y u t hình thành s ch ng thu c. Trong th c t , hi n tư ng ch ng thu c x y ra theo sơ ñ : Lúc ñ u tính ch ng thu c tăng r t ch m. Sau m t s th h liên t c ti p xúc v i thu c, tính ch ng thu c c a d ch h i b t ñ u nh y v t và tăng lên nhanh chóng. Khi phát hi n hi u l c c a thu c b gi m, thì th i gian ñ thu c ñó m t hi u l c là r t ng n. N u d ch h i ng ng, không ti p xúc v i thu c n a, tính ch ng thu c có th b gi m ñi. Nhưng n u ti p xúc tr l i v i thu c ñó, tính ch ng thu c c a d ch h i s l i tăng lên nhanh chóng. ð gi i thích ñư c hi n tư ng này, Perry & Agosin (1974) ñưa ra gi thuy t 2 pha d a trên cơ s nghiên c u men oxydase có ch c năng h n h p vi th (MMFO). Pha th nh t: Tính ch ng thu c mang b n tính di truy n: Sinh v t khi ti p xúc liên t c v i thu c BVTV s x y ra quá trình ch n l c. Các cá th mang gen ch ng thu c s t n t i và s n sinh ra các cá th ñ i sau mang gen ch ng thu c. B n ch t c a hi n tư ng này là s thay ñ i t n s gen alen. Trư c khi ti p xúc v i thu c, t n s gen alen th p. Sau nhi u th h ti p xúc v i thu c, t n s gen alen, gen ch ng thu c tăng lên. Tính ch ng thu c c a d ch h i lúc ñ u t t , r i sau nhanh d n và cu i cùng, t o thành th th ng nh t. Pha th hai: S c m ng các men , không mang tính di truy n. Dư i tác ñ ng liên t c c a thu c, ho t ñ ng c a các gen ch ng thu c tăng lên v i t c ñ nhanh và cư ng ñ l n hơn. N ng ñ thu c tăng lên vài ch c l n cũng không gi t ñư c d ch h i vì Ri c a loài d ch h i ch ng thu c tăng lên hàng trăm, th m chí hàng ngàn l n, do ho t ñ ng phân gi i c a các men tăng m nh. Lúc này, thu c BVTV có th ñư c coi là tác nhân gây c m ng cho men ho t ñ ng m nh hơn. Khi d ch h i ng ng ti p xúc v i thu c, t c tách tác nhân gây c m ng kh i h sinh thái, tính ch ng ch u c a d ch h i l p t c gi m xu ng. Nhưng n u cho qu n th d ch h i ñó, ti p xúc l i v i thu c, tính ch ng thu c c a d ch h i l i tăng lên v i t c ñ l n hơn nhi u. Hi n tư ng ch ng thu c có th ñư c coi là trư ng h p ñ c bi t c a tính thích ng c a sinh v t ñ i v i s thay ñ i c a môi trư ng. Hi n tư ng ch ng thu c là m t ví d c a s ti n hoá, nhưng chúng x y ra v i t c ñ cao. Cơ ch ch ng thuôc c a các loài d ch h i g m: -Thay ñ i v c u trúc lipid, sáp và protein trong cuticum; ho c gia tăng k t c u bi u bì, nh m h n ch s xâm nh p c a thu c vào cơ th sinh v t. L p cutin c a ru i nhà Musca dometica ch ng DDT dày hơn và khó th m DDT hơn loài m n c m. Các loài n m ký sinh ch ng thu c ñã làm gi m s xâm nh p c a thu c vào bên trong t bào b ng cách h th p s h p ph ch t ñ c màng t bào. -Hình thành nh ng t p tính m i, nh m ngăn ng a ho c h n ch s ti p xúc c a côn trùng v i thu c. Sau 32 th h ti p xúc liên t c v i DDT, mu i Anopheles atroparvus t o nên m t ch ng m i, bi t l n tránh không ñ u vào nơi có DDT. -Ph n ng ch ng ch u sinh lý thay ñ i: Qu n th ru i ch ng DDT, Lindan và Dieldrin xu t hi n l p lipid m i, ngăn thu c xâm nh p vào th n kinh trung tâm c a ru i. H men cholinesterase c a r y xanh ñuôi ñen Nephotetix cinticeps, nh n Tetranychus urticae ch ng lân h u cơ và cacbamat b trơ khi b thu c tác ñ ng. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………39
Ho t tính c a Oxathion b gi m m t vài loài n m do h men sucxinic oxydase c a chúng ñã b trơ v i tác ñ ng c a thu c. S i n m hình thoi trong phân bào có tơ c a n m Aspergillus nidulans ñã bi n ñ i, ch ng ñư c các s n ph m chuy n hoá có ñ c tính cao c a Benomyl tác ñ ng ñ n s i hình thoi. -Cơ ch ch ng ch u sinh lý: Sinh v t có kh năng tăng cư ng s gi i ñ c, làm cho thu c b gi m hi u l c hay b phân hu hoàn toàn. ðây là cơ ch ch ng thu c cơ b n nh t và ñ c bi t quan tr ng c a các loài sinh v t. Các h men vi th (microsonal enzym systems) trong t bào côn trùng và nh n quy t ñ nh s phân gi i và chuy n hoá thu c tr sâu. Các men ñ c hi u như dehydrochlorinase phân gi i DDT,men cystein, homocystein và glutathion phân gi i lân h u cơ hay chuy n d ng liên k t t P=O sang d ng P=S ít ñ c hơn. Ho t tính c a men có th tăng lên hàng trăm l n khi ti p xúc v i thu c. Ru i, m t Tribolium casteneum, sâu xanh Heliothis spp.; ve hút máu bò Boopvilus mierplus, r y Laodelphax strialtellus, r y xanh ñuôi ñen Nephotettix cinticeps ch ng clo và lân h u cơ, cacbamat nh các cơ ch này. Khi nghiên c u tính ch ng thu c c a ru i nhà Musca dometica ñã cho th y: Nhi m s c th II ch a các gen ch ng thu c: Gen Deh: s n sinh men DDT-aza có nhi m v kh nhóm hydroclorua bi n DDT thành DDE không ñ c v i côn trùng. Gen Ox: s n sinh men tách ñôi phân t b ng cách oxy hoá. Gen a: ch u trách nhi m thu phân. Gen g: có tác d ng kh các nhóm alkyl trong phân t thu c lân h u cơ. Nhi m s c th III ch a các gen ch ng thu c: Gen tin: có tác d ng gi m kh năng xâm nh p c a DDT qua bi u bì. Gen kdr: t o cho h th n kinh côn trùng ít m n c m v i thu c. Nhi m s c th V: Gen md: tăng cư ng kh năng oxy hoá thu c tr sâu cacbamat, DDT; nhi u khi c thu c lân h u cơ và pyrethroid. Hi n tư ng ch ng thu c c a các loài sinh v t thư ng không riêng m t cơ ch nào quy t ñ nh, mà có s ph i h p c a nhi u cơ ch khác nhau. S tương tác gi a các cơ ch này r t ph c t p, có lúc cơ ch này l n át cơ ch kia, d n ñ n tình tr ng, d ch h i có kh năng ch ng thu c cao hay th p, ch ng ñư c m t hay nhi u lo i thu c, th m chí c các thu c thu c các nhóm khá xa nhau. Tính ch ng ch u b t chéo: Hi n tư ng d ch h i ch ng ñư c nhi u lo i thu c trong m t nhóm, hay nhi u lo i thu c thu c các nhóm khác nhau, k c các lo i thu c mà loài d ch h i chưa h ti p xúc v i thu c ñó. Hi n tư ng này g i là tính ch ng thu c dương. Nhưng có trư ng h p, d ch h i ch ng lo i thu c này, nhưng l i m n c m v i các lo i thu c khác. Hi n tư ng này ñư c g i là tính ch ng thu c âm. R y nâu Nilaparvata lugens Nh t, khi ñã ch ng các thu c trong nhóm clo, lân h u cơ và cacbamat ñã m n c m v i Etofenprox g p 3 l n r y nâu chưa ch ng thu c. Ru i ch ng thu c Malathion l i r t m n c m v i DDT. Ph ch ng thu c (resistance spectra) hay ph kháng chéo (cross resistance spectra): là t p h p các lo i thu c mà m t loài d ch h i nào ñó ch ng ñư c. Th i gian hình thành tính ch ng t ng lo i thu c trong ph ch ng thu c r t khác nhau, nhưng tuân theo qui lu t chung: Th i gian hình thành tính ch ng thu c c a thu c ñ u tiên r t dài; nhưng t c ñ hình thành tính ch ng các thu c dùng v sau càng ngày càng ng n l i. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………40
Lê Trư ng (1982): Sau 12 năm dùng DDT, sâu tơ Plutella xylostella Xã ñàn m i hình thành tính ch ng DDT. Nhưng các thu c dùng sau DDT b sâu tơ ch ng khá nhanh: Methyl parathion –4 năm; Trichlorfon- 3 năm; Diazinon- 1 năm. Phân lo i tính ch ng thu c: -Tính ch ng thu c nhi u m t (multiplicate resistance): ñư c t o ra b i hai hay nhi u cơ ch giúp sinh v t ch ng ñư c m t lo i thu c. Ru i nhà Musca dometica ch ng ñư c thu c Tetraclovinphos do tác ñ ng ph i h p c a ít nh t 3 cơ ch : s m t nh y c m c a men cholinesterase; ho t ñ ng c a men glutathion –S- transfenase và c a các men thu phân b gi m sút. Qu n th ru i ch ng DDT do 3 cơ ch : gen Deh s n sinh men DDT-aza, kh hydroclorua c a DDT và các ch t tương t ; gen DDT-md s n sinh men monooxigenaza oxi hoá DDT; gen kdr gây cho th n kinh côn trùng trơ v i tác ñ ng c a ph n l n các thu c clo h u cơ và pyrethroid. S tương tác c a các cơ ch này không ñơn gi n và không ph i lúc nào cũng như nhau. Khi có m t DDT-aza, gen kdr v n là gen l n l i tr thành gen tr i. Khi v ng m t DDT- aza, tính ch ng thu c l i ñư c quy t ñ nh b i gen DDT-md hay do gen tin n m nhi m s c th III ho t ñ ng m nh, làm gi m s xâm nh p c a DDT vào cơ th sinh v t. -Tính ch ng ch u b t chéo nhi u ch ng lo i ( multiple resistance): ðư c hình thành b i hai hay nhi u cơ ch giúp d ch h i ch ng ñư c m t nhóm thu c hay nhi u lo i thu c thu c các nhóm khác xa nhau. Các ch ng ru i nhà Musca dometica ñã ch ng DDT thì cũng nhanh chóng ch ng các thu c trong nhóm pyrethroid, m c dù trư c ñó chúng chưa ti p xúc v i các thu c pyrethroid. -Tính ch ng ch u n i ti p (sequential resistance): ðư c hình thành khi các thu c BVTV dùng luân phiên n i ti p nhau ñ ch ng m t loài d ch h i. Trình t s d ng các lo i thu c, nh hư ng ñ n t c ñ hình thành tính ch ng thu c c a m t qu n th , cũng như m c ñ r ng h p c a ph kháng thu c. oxihóa H Cl C Cl THU C DDT CCl3 Gen Deh kh nhóm hydroclorua tách Cl oxyhoá S Thu phân (a) METHYL PARATHION CH3 O tách alkyl (g) P O NO2 CH3 O s phân gi i oxy hoá (ox) tách alkyl (g) s hydroxyhoá s hydroxyhoá CH3 NH C O O CARBARYL thu phân (a) Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………41
Sơ ñ 4- Sơ ñ cơ ch phân hu m t s thu c tr sâu côn trùng kháng thu c Các nhân t liên quan ñ n vi c hình thành tính ch ng thu c: -ð c ñi m di truy n và sinh v t h c c a loài d ch h i: Nh ng loài d ch h i có kh năng bi n ñ i gen l n, vòng ñ i ng n, kh năng sinh s n cao, tính ăn h p, ít di chuy n, có ph n x sinh lý thích ng là nh ng loài có nguy cơ ch ng thu c cao. -B n ch t và ñ c ñi m c a lo i thu c s d ng: Nh ng thu c t n t i lâu trên b m t v t phun, d ch h i có ñi u ki n ti p xúc nhi u v i thu c li u th p ( như các thu c tr sâu clo h u cơ), nh ng thu c có tính ch n l c cao d t o tính ch ng thu c. T bào n m b nh có c u t o r t gi ng t bào th c v t. Thu c tr b nh c n có tính ch n l c cao ñ ch gây ñ c cho n m b nh mà không gây h i cho cây. Vi sinh v t gây b nh d vư t qua khó khăn này ñ t o tính ch ng thu c. ðây là nguyên nhân chính ñ n m b nh d hình thành tính ch ng các thu c tr b nh n i h p và kháng sinh. Nh ng thu c xâm nh p nhanh vào cơ th d ch h i, d d ch chuy n ñ n v trí tác ñ ng khó t o tính ch ng thu c hơn. -Cư ng ñ s c ép ch n l c: bao g m s l n dùng thu c, li u lư ng thu c, qui mô s d ng và s lư ng cá th d ch h i còn s ng sót sau m i l n dùng thu c. Cư ng ñ s c ép ch n l c càng l n, có nghĩa s l n dùng thu c càng cao, lư ng thu c dùng càng l n, qui mô dùng thu c càng r ng, s lư ng cá th d ch h i còn s ng sau m i l n dùng thu c càng nhi u, qu n th d ch h i ph i tr i qua s ch n l c càng kh c nghi t, s ñ y qu n th d ch h i ñó nhanh ch ng thu c. Trong ba nhân t trên, nhân t ñ c ñi m di truy n và sinh v t h c c a loài là nhân t khách quan mà con ngư i không tác ñ ng ñư c. Nhân t b n ch t và ñ c ñi m c a lo i thu c s d ng do b n ch t hoá h c và nhà s n xu t các thu c ñó quy t ñ nh. Ch còn nhân t th ba cư ng ñ s c ép ch n l c là nhân t ch quan, ph thu c vào v n ki n th c và trình ñ tay ngh c a ngư i s d ng. ðây là vai trò c a cán b k thu t. ði u ch nh và làm gi m cư ng ñ s c ép ch n l c s làm ch m t c ñ hình thành tính ch ng thu c. Các bi n pháp kh c ph c hi n tư ng ch ng thu c c a d ch h i: -Dùng luân phiên các lo i thu c BVTV : nh ng ñ a phương chưa hình thành tính ch ng thu c, vi c luân phiên dùng thu c ñúng k t h p v i các bi n pháp khác, có th làm ch m t c ñ hình thành tính ch ng thu c. Khi luân phiên, nên dùng các lo i thu c thu c các nhóm thu c có cơ ch tác ñ ng khác nhau và m i lo i thu c, không nên xu t hi n nhi u l n/v . ð tr sâu tơ h i rau h th p t có th luân phiên các thu c hoá h c, các thu c ñi u khi n sinh trư ng côn trùng và các thuóc tr sâu sinh h c (như Bt). Do chưa hi u c n k cơ ch ch ng thu c c a d ch h i, s tác ñ ng l n nhau c a các cơ ch ñó và quá trình hình thành tính kháng chéo các thu c, nên nhi u khi luân phiên thu c còn làm cho d ch h i nhanh chóng ch ng thu c hơn, ph ch ng ch u b t chéo m r ng hơn. -Dùng các ch t h p l c (synergist), ch t phá v tính ch ng thu c (resistance breaker), ch t ph n ch ng ch u (anti-resistance). Nh ng ch t này khi h n h p v i các thu c ñã b d ch h i ch ng l i, có th khôi ph c l i hi u l c c a thu c. Nhưng nh ng ch t này ch có tác d ng c ch chuyên bi t v i t ng cơ ch ch ng thu c nên chúng không kìm hãm ñư c tính ch ng ch u nhi u m t. Có nhi u trư ng h p qu n th sinh v t ñã hình thành luôn c tính ch ng ñ i v i các ch t này . Không nên coi h n h p nhi u thu c v i nhau là m t bi n pháp t t ñ h n ch t c ñ hình thành ch ng thu c. Th m chí khi h n h p thu c, có th ñ y d ch h i ch ng thu c nhanh hơn, ph ch ng chéo m r ng hơn, gây nhi u khó khăn hơn cho vi c phòng tr . Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………42
-Bi n pháp thích h p nh t là xây d ng chi n lư c phòng tr d ch h i t ng h p, nh m gi m s c ép ch n l c c a thu c BVTV, trên cơ s hi u bi t ñ c ñi m sinh v t h c, sinh thái h c cũng như m i quan h c a d ch h i v i các loài sinh v t khác trong qu n l c và b n ch t ch ng thu c c a d ch h i. c.Suy gi m tính ña d ng c a qu n th : Trong h sinh thái, nhi u loài sinh v t có quan h qua l i l n nhau. Bên c nh quan h h tr , các loài này còn có m i quan h c nh tranh ñ i kháng. Các m i quan h này r t ph c t p, nhưng t o th cân b ng gi a các loài, không cho phép m t loài nào ñó trong h sinh thái phát tri n quá m c, t o nên nh ng tr n d ch. H sinh thái càng ph c t p, càng nhi u loài sinh v t thì h sinh thái càng b n v ng. Tính ña d ng trong h sinh thái nông nghi p tuy không phong phú b ng h sinh thái t nhiên, nhưng cũng r t ph c t p và luôn thay ñ i dư i tác ñ ng c a con ngư i. Thu c BVTV là m t trong nhưng y u t quan tr ng do con ngư i t o ra làm m t tính n ñ nh c a qu n th sinh v t. Theo Pimetel (1971), ñ ch ng l i 1000 loài sâu h i, thu c tr sâu ñã tác ñ ng ñ n kho ng 200 ngàn loài ñ ng th c v t khác nhau, trong ñó có nhi u loài không nh ng không ph i là ñ i tư ng phòng tr mà còn r t c n cho s t n t i và phát tri n c a con ngư i. Thu c BVTV dùng trên qui mô càng l n, th i gian dùng càng dài, s l n phun thu c càng nhi u, s làm gi m càng m nh s cá th trong loài và gi m s loài trong qu n th . Các thu c tr sâu trư c tiên làm gi m s lư ng các loài côn trùng và nh n có ích ( Crofts và Brown, 1975). Sau 8 năm dùng thu c DDT và Wofatox t l ong ký sinh trên sâu non sâu loang Earias fabia h i bông ñã gi m t 38.4% xu ng còn 0.32%. Ơ ð nh Tư ng, khi dùng càng nhi u h n h p DDT và Wofatox ñã làm cho m t ñ sâu xanh Heliothis armigera càng tăng và ngư c l i m t ñ ong ký sinh lưng cong càng gi m ( Lê Trư ng, 1965). Các loài ký sinh thiên ñ ch thư ng m n c m v i thu c tr sâu hơn sâu và nh n gây h i vì: Sau m i l n dùng thu c, s côn trùng và nh n gây h i b ch t nhi u, làm cho ký sinh thi u th c ăn , b ñói mà ch t; ph n còn s ng, l i b ng ñ c b i các con m i ñã trúng thu c (Ahmed 1954), nên kh năng h i ph c s lư ng qu n th ch m hơn d ch h i. Các thu c tr n m tr c cũng nh hư ng ñ n s phát tri n c a côn trùng và nh n, trong m t s trư ng h p thu c t ra r t ñ c v i m t s loài côn trùng có ích. Nhưng nh ng tác ñ ng này không m nh b ng tác ñ ng c a các thu c tr sâu. d. Xu t hi n d ch h i m i hay bùng phát d ch h i th c p: Sau m t th i gian dùng thu c, m t s loài d ch h i ch y u trư c ñây, ch còn gây h i không ñáng k . Ngư c l i, m t s loài d ch h i trư c ñây không ñư c coi tr ng, l i tr nên r t nguy hi m, gây nh ng t n th t to l n. Vi c phòng tr nh ng loài d ch h i m i n i lên này thư ng ph c t p và khó khăn hơn trư c nhi u. H u qu c a vi c s d ng các lo i d u và các thu c tr sâu t ng h p h u cơ trên vư n cây ăn qu ñã làm nh n ñ Malatetranychus ulmi t ch không ph i là d ch h i ñáng quan tâm vào nh ng năm 20 ñã tr thành ñ i tư ng gây h i ch y u c a nh ng năm 50 c a th k 20 (Jacob,1958). Ơ Vi t nam, sau 6-7 năm dùng thu c DDT, Wofatox ñ tr sâu h i chính trên chè, cam quít và bông ñã làm cho nh n h i cây t ch là d ch h i không ñáng quan tâm tr thành m t loài d ch h i nguy hi m gây khô lá trên di n r ng . Các loài r p sáp theo ñó cũng phát tri n m nh (Vũ Công H u, 1969; H Kh c Tín, 1982). Trên bông, ngoài nh n, còn có nhi u ñ i tư ng m i, m i Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………43
phát sinh như r y xanh Chlorita bigutula ( h u qu dùng DDT và 666). Sâu xanh Heliothis spp. ( h u qu dùng các thu c clo và lân h u cơ); sâu ăn lá Spodoptera erigra m i xu t hi n nhi u vùng bông Nha h t khi dùng nhi u thu c tr sâu ñ tr sâu loang và sâu xanh ( Nguy n Th Toàn, 1983). Năm 1942, sâu xanh bư m tr ng Pieris rapae là sâu h i ch y u trên rau h th p t nư c ta. Sau m t th i gian dùng thu c ñ tr sâu này, ñén nay, sâu xanh bư m tr ng ñã gây h i không ñáng k ; thay vào ñó, sâu tơ Pluttella xylostella trư c kia không ph i là loài sâu h i quan tr ng, thì nay ñã tr thành ñ i tư ng gây h i nguy hi m, khó phòng tr nhât trong các loài sâu h i hi n nay. Vi c thay ñ i thành phàn các thu c tr c trên ru ng lúa Nh t b n cũng là m t ví d lý thú. Nh ng thu c tr c clofenoxi ( như 2,4-D, MCPA) ñư c dùng ñ tr c lá r ng và cói lác vào nh ng năm 50, ñư c thay th d n b ng các lo i thu c có hi u l c tr c l ng v c như DCPA và Saturn vào nh ng năm 60 ( Nassas, 1966). ð n nh ng năm 70 c a th k 20, ngư i ta ñã ph i dùng các thu c tr c m i ñ tr các lo i c lâu năm, thân ng m, ngày càng lan r ng (Nakayama, 1970). Vi c dùng lâu dài các thu c tr n m Benomyl và Benzimidazole ñã làm cho b nh th i thân ñ u ñũa Pythium aphanidermatum gây h i n ng hơn ( Smith, 1970; Williams, 1975). Bón Heptaclo ñ tr sâu ñ t ñã làm tăng nhanh b nh th i r ñ i m ch ( Richard, 1975). Thu c tr c Trifluralid ñã làm cho b nh l c r bông Rhizoctonia solani hay 2,4-D làm cho b nh virus TMV trên dưa chu t, thu c lá, bông gây h i n ng hơn (Kantan và Eshel, 1972). Như v y, d ch h i m i không ph i là nh ng d ch h i t nơi khác di chuy n ñ n, mà là d ch h i th y u có ngay t i ñ a phương ñó m i bùng phát mà thành. S hình thành loài d ch h i m i là k t qu c a s sai khác v ñ m n c m gi a các loài và kh năng hình thành tính ch ng thu c s m hơn các loài khác. e. S tái phát c a d ch h i: Ngay sau khi dùng thu c tr sâu hay tr nh n, s lư ng d ch h i gi m ñi nhanh chóng. Sau m t th i gian ng n, chúng l i h i ph c s lư ng nhưng nhi u hơn trư c. ð ch ng l i, ngư i ta l i dùng thu c. Quá trình ñó c l p l i. ð kh c ph c, ngư i ta l i tăng n ng ñ /li u lư ng, tăng s l n dùng thu c, kho ng cách gi a các l n dùng thu c ng n l i. K t qu th i gian d ch h i h i ph c l i s lư ng qu n th càng ng n d n, s l n tái phát càng nhanh và năng thêm, d ch h i d ch ng thu c, ñ i s ng các sinh v t có ích càng b ñe do , môi trư ng sinh s ng càng b ô nhi m. Hi n tư ng này ñư c g i là s tái phát c a d ch h i và ñư c nghiên c u nhi u trên nh n và côn trùng. ð ñánh giá m c ñ tái phát c a dich h i, ngư i ta dùng h s tái phát. H s tái phát b ng t s gi a s lư ng cá th c a qu n th d ch h i ñư c x lý thu c so v i s lư ng cá th c a cùng loài d ch h i ñó nơi không dùng thu c t i cùng th i ñi m ñi u tra. S lư ng cá th d ch h i ru ng phun thu c H s tái phát = S lư ng cá th loài d ch h i ñó ru ng không phun thu c Hi n tư ng tái phát r y nâu Nilaparvata lugens vùng ðông Nam A cũng là m t ví d ñi n hình. ð ch ng r y nâu trên lúa nương, Vi n lúa Qu c t (IRRI) ñã phun Decamethrin, Wofatox và Diazinon d ng l ng v i lư ng 0.75kga.i./ha vào nh ng ngày th 49-72 và 94 sau gieo. Trư c khi phun thu c l n th 3, m t ñ r y nâu c a ô phun thu c cao hơn ñ i ch ng theo th t thu c là 16.4-6.0 và 4.7l n. Di n tích cháy r y 117 ngày sau gieo cũng ô ñ i ch ng là Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………44
4%; nhưng các công th c phun thu c l n lư t là 100-75 và 55%.Trên ô phun Bassa và Pertan không có hi n tư ng tái phát c a r y ( Heinrichs,1978). Theo Lê Th Nhung (2000), sau khi phun Sherpa 25EC 14 ngày cho chè ñã có h s tái phát v i b cánh tơ Physothrips stiventris 37 l n; r y xanh Empoasca flavescens 26 l n. Hi n tư ng tái phát c a d ch h i ph bi n c trên c n, dư i nư c; c vùng ôn ñ i và nhi t ñ i. Riêng châu Âu ñã có 50 loài côn trùng và nh n gây h i trên các gi ng cây tr ng chính ñã có hi n tư ng này (Rud, 1970). Ông ñã t ng k t các nguyên nhân gây ra hi n tư ng tái phát c a d ch h i là: -Thu c hoá h c li u th p ñã kích thích nh ng cá th s ng sót phát tri n m nh hơn do chúng ñư c hư ng ngu n dinh dư ng phong phú d i dào hơn ( s lư ng cá th d ch h i gi m do dùng thu c); ch t lư ng th c ăn cao hơn ( do cây không b d ch h i gây h i) nên tăng s c s ng, tăng kh năng sinh s n, m t ñ qu n th mau h i ph c. Theo Maggi và Leigh (1983), khi phun thu c tr sâu Wofatox ( Methyl parathion) cho bông, ñã làm tăng lư ng tr ng ñ c a nh n ñ Tetranychus urticae. -Nh ng cá th s ng sót hình thành tính ch ng thu c và ñã làm thay ñ i ñ c tính sinh h c c a loài. -Thu c BVTV làm gi m s loài và s lư ng cá th sinh v t có ích ( do s lư ng cá th d ch h i gi m, sinh v t có ích thi u th c ăn mà ch t). M t khác, d ch h i có kh năng h i ph c qu n th nhanh hơn sinh v t có ích, d gây thành d ch trư c khi sinh v t có ích h i ph c ñ s lư ng ñ kìm hãm dich h i ( Brown, 1978). f. Phương hư ng kh c ph c h u qu x u do thu c BVTV gây ra cho sinh qu n: Dùng thu c BVTV h p lý s mang l i nhi u l i ích, tránh ñư c nh ng h u qu x u do thu c gây ra và gi m ñư c khó khăn trong vi c phòng tr d ch h i. Mu n v y, c n có ki n th c ñ y ñ v ñ c ñi m các lo i thu c; ñ c ñi m sinh h c, sinh thái h c c a các loài d ch h i, m i quan h qua l i gi a các loài trong h sinh thái, ñ tăng ñư c tính ch n l c c a các thu c BVTV. Bao g m: -Tính ch n l c sinh lý: ð c tính r t có l i cho vi c b o v nh ng sinh v t có ích. ðây là k t qu c a 3 cơ ch : gi a các loài có s chênh l ch v lư ng thu c xâm nh p t i m t hay nhi u v trí tác ñ ng; ñ m n c m c a các v trí này ñ n t ng lo i thu c và s khác nhau v s lư ng cũng như b n ch t chuy n hoá c a các thu c trong cơ th sinh v t. Nh ng cơ ch này có th tác ñ ng riêng l ch t o nên tính ch n l c th p c a thu c. Nhưng khi chúng ph i h p l n nhau s t o nên tính ch n l c r t cao ( Graham-Bryce,1977). Các ch t ñi u hoà sinh trư ng, các thu c tr sâu vi khu n, virus và các s n ph m c a chúng là nh ng thu c tr sâu có ñ c tính sinh lý cao. Nhưng n u s d ng không th n tr ng các thu c này, d t o ra nh ng loài d ch h i m i, gây khó khăn cho vi c phòng tr . -Tính ch n l c sinh thái: D a trên cơ s hi u bi t sâu v ñi u ki n sinh s ng và phát sinh c a các loài d ch h i. Trong quá trình sinh trư ng phát tri n c a cây, có m t s th i ñi m, cây tr ng r t m n c m trư c s phá h i c a d ch h i. ðây là nh ng th i ñi m cây tr ng c n ñư c b o v và khi phòng tr s ñem l i hi u qu kinh t cao nh t. L p b ng phân tích ñ i s ng cho t ng lo i cây tr ng, s giúp ta xác ñ nh th i ñi m c n phòng tr , l a ch n lo i/d ng thu c thích h p, gi m ñư c s l n và lư ng thu c dùng, ph i h p các bi n pháp phòng tr khác nhau m t cách có hi u qu nh t. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………45
-S d ng tính ch n l c thông qua tìm hi u t p tính c a d ch h i: Hi u t p tính c a d ch h i, giúp t o ñi u ki n cho cho d ch h i ti p xúc ñư c v i thu c nhi u hơn, gi m s tác ñ ng c a thu c BVTV ñ n các sinh v t có ích và các loài thu c ñ i tư ng không phòng tr , gi m tác h i c a thu c v i môi sinh. Dùng b y b và pheromon d a trên s hi u bi t c a t p tính c a d ch h i ( côn trùng, chu t), s gi m ñư c lư ng thu c dùng, ít gây ô nhi m môi trư ng và tăng hi u qu c a thu c. - S d ng tính ch n l c thông qua vi c c i ti n phương pháp dùng thu c: Ch n ñúng d ng thu c, phương pháp dùng thu c thích h p s gi m ñư c lư ng thu c s d ng. Dùng thu c d ng h t, bón theo hàng hay h c giúp thu c gi i phóng t t , kéo dài ñư c hi u l c c a thu c; x lý gi ng v a ñem l i hi u qu cao, l i ti t ki m ñư c thu c dùng. 3.2.Tác ñ ng c a thu c BVTV ñ n th c v t : Thu c BVTV xâm nh p, d ch chuy n và t n t i trên các b ph n c a cây, tác ñ ng ñ n sinh trư ng và phát tri n c a cây. Nh ng tác ñ ng t t c a thu c ñ n cây như: -Rút ng n th i gian sinh trư ng, làm cây ra hoa s m, làm qu chín s m. -Tăng ch t lư ng nông s n. -Làm tăng năng su t và các ch tiêu c u thành năng su t. -Làm tăng s c ch ng ch u c a cây v i nh ng ñi u ki n b t l i: như ch ng rét, ch ng h n, ch ng l p ñ , tăng kh năng hút ch t dinh dư ng và tăng kh năng ch ng sâu b nh. Thu c tr n m Edifenphos (Hinosan) ngoài tác d ng tr ñ o ôn trên lúa, còn làm cho các ñ t g c lúa ng n l i, cây ch ng ñư c l p ñ . Thu c tr b nh oxolinic acid (Starner) tr ñư c b nh vi khu n do thu c làm tăng s c ch ng ch u c a cây ñ i v i s gây h i c a các loài vi khu n. Thu c kháng sinh tr b nh Ningnanmycin cũng làm tăng s c ch ng b nh c a cây thông qua vi c gi m th i gian t n t i c a các tinh th virus có trong cây, nên gi m s lây lan c a virus. -Làm tăng ho t ñ ng c a vi sinh v t và có tác ñ ng c i t o ñ t t t (xem ph n dư i). Ngư c l i, khi s d ng không ñúng thu c BVTV, có th gây h i cho cây tr ng. -Gi m t l n y m m, s c n y m m, r không phát tri n, màu s c lá bi n ñ i, cây ch t. -Lá b cháy, th ng, bi n d ng, hoa qu b r ng, qu nh , chín mu n. -Phun thu c vào th i kỳ cây ra hoa d nh hư ng ñ n kh năng ñ u qu c a cây tr ng. Nh ng hi n tư ng này th hi n nhanh ch m tuỳ vào lo i thu c, d ng thu c, li u lư ng và n ng ñ thu c cũng như th i ñi m và phương pháp s d ng thu c. Th m chí trong m t s trư ng h p, tác h i c a thu c còn gây h i cho cây tr ng v sau. Ch s hoá tr li u (Chimiotherapeutic index) ñư c dùng ñ ñánh giá ñ an toàn c a thu c BVTV trên ñ ng ru ng và ñư c tính theo công th c: C Trong ñó: k : Ch s hoá tr li u k= C : Li u gây ch t t i thi u c a thu c v i d ch h i t t : Li u thu c t i ña mà cây ch u ñư c (tolerance dose) M t lo i thu c càng an toàn v i cây khi tr s k càng nh . Khi t = C, lo i thu c ñó r t nguy hi m, d gây h i hay làm ch t cây. Nh ng thu c này thư ng ch làm b ñ c hay x lý nh ng khu ñ t không tr ng tr t. Các lo i cây tr ng, các giai ño n phát d c khác nhau cũng có ñ m n c m khác nhau ñ i v i thu c. L a ch n lo i thu c, phương pháp dùng thu c thích h p v i t ng lo i cây và giai ño n phát d c c a cây, s nâng cao ñư c hi u l c phòng tr và ñ an toàn cho cây. Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………46
ði u ki n ngo i c nh cũng c n ñư c lưu ý ñ gi m ñ ñ c c a thu c v i cây. 3.3.Tác ñ ng c a thu c BVTV ñ n sinh v t s ng trong ñ t a. Tác ñ ng c a thu c BVTV ñ n các sinh v t s ng trong ñ t: Nhi u loài ñ ng v t s ng trong ñ t như các lo i côn trùng thu c b Colembola, m t s loài ve bét Acarina, r t râu ch Pauropoda, tuy n trùng Nematoda và giun ñ t có kh năng phân gi i tàn dư th c v t, làm cho ñ t tơi x p, thoáng khí, t o ñi u ki n cho vi sinh v t ñ t phát tri n, giúp c i t o ñ t và duy trì ñ màu m c a ñ t. Các loài ñ ng v t s ng trong ñ t khác như ñ ng v t nhi u chân Myriapoda, l p nh n Araneida và m t s loài côn trùng b cánh c ng Coleoptera, m t s loài thu c b r t tơ Symphyla, b cu n chi u Diplopoda, tuy n trùng ăn m m cây hay h i r cây. M t s thu c tr sâu làm gi m s lư ng cá th c a các loài ñ ng v t s ng trong ñ t ngay c li u s d ng. M t s khác không nh ng không gây h i, mà còn làm tăng các loài ñ ng v t s ng trong ñ t. Tác h i n ng nh c a các thu c tr sâu ñ n các loài ñ ng v t s ng trong ñ t ph thu c ch y u vào lo i thu c, li u lư ng và n ng ñ , phương pháp s d ng thu c và ñi u ki n ngo i c nh. Nhìn chung các thu c tr n m ít gây h i ñ n nh ng ñ ng v t không xương s ng có ích s ng trong ñ t. Có m t s trư ng h p ñ c bi t: N ng ñ ñ ng trong ñ t 2000ppm ñã gi t ch t 100% giun ñ t vư n cây ăn qu . Các thu c tr n m xông hơi khi dùng x lý ñ t, ñã làm gi m s lư ng b ñuôi b t, và bét, các loài r t cu n chi u trong ñ t. Thu c tr c tác ñ ng ñ n ñ ng v t không xương s ng s ng trong ñ t r t khác nhau: M t s thu c ch làm gi m nh s lư ng hay hoàn toàn không nh hư ng gì ñ n s lư ng c a chúng, th m chí còn kích thích chúng phát tri n. b.Tác ñ ng c a thu c BVTV ñ n h vi sinh v t ( VSV) ñ t: VSV ñ t ( g m vi khu n, x khu n, n m, t o, nguyên sinh ñ ng v t ) gi vai trò ch y u trong quá trình chuy n hoá v t ch t trong ñ t. S lư ng và thành ph n c a VSV ñ t ph n ánh ñ phì nhiêu c a ñ t và nh hư ng tr c ti p ñ n s sinh trư ng và phát tri n c a cây. Thu c BVTV gây tác ñ ng r t khác nhau ñ n qu n th VSV s ng trong ñ t. Thu c tr sâu li u thông d ng thư ng ít tác ñ ng x u ñ n qu n th VSV ñ t, nhi u khi li u này, thu c còn kích thích VSV ñ t phát tri n. Nhưng li u lư ng cao, thu c tr sâu nh hư ng x u ñ n VSV ñ t, kéo dài th i gian tác ñ ng c a thu c (Raglu & Mac Rae,1967; Tu,1970; Wolfe, 1973). Cũng có lo i thu c tr sâu ngay li u th p cũng h n ch s gây h i c a VSV ñ t. Thu c tr b nh tác ñ ng m nh ñ n qu n th VSV ñ t. Các sinh v t có ích như vi khu n nitrit và nitrat hoá, vi khu n ph n nitrat, vi khu n c ñ nh ñ m, vi khu n phân gi i chitin r t m n c m v i thu c tr b nh ( c thu c tr b nh xông hơi l n thông d ng). Nhi u n m ñ i kháng như n m Trichoderma viride ch ng ch u ñư c nhi u lo i thu c tr b nh ( Ruhloff & Burton 1954; Martin,1957; Domsh, 1959; Brown, 1978). Thu c tr c tác ñ ng r t khác nhau ñ n qu n th VSV ñ t, tuỳ theo lo i thu c, li u lư ng dùng và nhóm sinh v t. M t s thu c tr c ch tác ñ ng x u ñ n m t s nhóm VSV này, nhưng l i ít nh hư ng ñ n các các nhóm VSV khác. Thu c tr c tác ñ ng ch n l c thư ng ch kìm hãm t m th i ñ n VSV ñ t. Sau m t th i gian b c ch , ho t ñ ng c a sinh v t ñó l i ñư c ph c h i, ñôi khi m t s loài nào ñó còn phát tri n m nh hơn trư c (Kearney, 1965; B môn Vi sinh, trư ng ð i h c Nông nghi p I Hà n i,1970). Nhìn chung, li u tr c , thu c không tác Trư ng ð i h c Nông nghi p Hà N i – Giáo trình S d ng thu c B o v th c v t…………… …………………47