Hành động thiết lập tư thế người trong không gian và các phương thức biểu đạt chúng trong tiếng Việt

Chia sẻ: Kinh Kha | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:8

Thêm vào BST

Báo xấu

36
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trong bài viết này tác giả sẽ tiến hành khảo sát và nghiên cứu các hành động tự thiết lập tư thế cơ bản của người trong không gian và các phương thức biểu đạt chúng trong tiếng Việt nhằm chỉ ra cơ sở ngữ nghĩa cho việc xác định các đơn vị “tương đương chức năng” của các động từ tiếng Nga nêu trên trong tiếng Việt.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Hành động thiết lập tư thế người trong không gian và các phương thức biểu đạt chúng trong tiếng Việt

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Số 19, 2003 HÀNH ĐỘNG THIẾT LẬP TƯ THẾ NGƯỜI TRONG KHÔNG GIAN VÀ CÁC PHƯƠNG THỨC BIỂU ĐẠT CHÚNG TRONG TIẾNG VIỆT Nguy ễn Tình Tr ường Đại học Sư phạm, Đại học Huế 1. Đối chiếu tiếng Việt với tiếng Nga chúng tôi thấy có sự bất tương đồng trong phương thức biểu đạt các hành động thiết lập tư thế của người trong không gian. Khảo sát cho thấy, trong tiếng Nga để biểu thị hành động thiết lập tư thế có các động từ sau: лечь ложиться (nằm xuống), сесть садиться (ngồi xuống), встать вставать (đứng dậy)... Khác với tiếng Nga, trong tiếng Việt không có các động từ độc lập và chuyên dụng biểu thị các hành động này mà thay vào đó là các động từ chỉ tư thế (đứng, quỳ, ngồi, nằm) với nhiều phương thức biểu đạt khác nhau. Trong bài viết này chúng tôi sẽ tiến hành khảo sát và nghiên cứu các hành động tự thiết lập tư thế cơ bản của người trong không gian và các phương thức biểu đạt chúng trong tiếng Việt nhằm chỉ ra cơ sở ngữ nghĩa cho việc xác định các đơn vị “tương đương chức năng” của các động từ tiếng Nga nêu trên trong tiếng Việt. Ở đây chúng tôi cũng xin nói thêm, như chúng ta đã biết, tư thế của người trong không gian rất đa dạng. Song trong bài viết này chúng tôi chỉ đề cập đến các tư thế được xem là cơ bản và phổ biến nhất, đó là: đứng, quỳ, ngồi, nằm. Bên cạnh đó, hành động thiết lập tư thế mà chúng tôi vừa trình bày ở trên là hành động tự thiết lập tư thế, tức là chủ thể tự tiến hành nhằm đạt một tư thế nào đó. Sở dĩ phải nói thêm điều này là vì trong thực tế, mỗi tư thế có được không phải bao giờ cũng do chính chủ thể tạo nên, mà có khi là do một chủ thể khác tác động vào để tạo nên. Chẳng hạn như tư thế nằm của đứa bé trong nôi, có thể là do người mẹ hoặc ai đó đã đặt đứa bé nằm vào đấy chứ không phải đứa bé tự thiết lập cho mình tư thế nằm. 49 2. Để giải quyết nhiệm vụ vừa nêu trên, trước tiên chúng tôi muốn đề cập đến mối quan hệ giữa tư thế và hành động thiết lập tư thế, qua đó làm rõ hơn khái niệm hành động tự thiết lập tư thế của người trong không gian. 2.1. Mối quan hệ giữa tư thế và hành động thiết lập tư thế Như chúng ta đã biết, để biểu thị các tư thế cơ bản của người, trong tiếng Việt có các động từ chuyên dụng sau: đứng, quỳ, ngồi, nằm. Bản thân ý nghĩa từ vựng của các từ này đã cho biết về tư thế của người trong không gian. Động từ đứng là biểu thị tư thế của người thẳng đứng và vuông góc với mặt phẳng ngang. Hai động từ ngồi và quỳ cũng tương tự như vậy, tức là chỉ tư thế vuông góc với mặt phẳng ngang nhưng điểm tiếp giáp có sự khác nhau. Riêng động từ nằm biểu thị tư thế không vuông góc với mặt phẳng ngang mà song song và tiếp giáp với mặt phẳng ngang với kích thước và hình dạng vừa bằng với chủ thể. Có thể minh họa điều này bằng các ví dụ sau: Xuân tóc đỏ và người đàn bà kia thì đứng ở ngoài cửa (Vũ Trọng Phụng, “Số đỏ”). Vua lại nhìn tên ác bá quỳ trước ghế, mặt xám như chì (Bùi Văn Nguyên, “Truyện danh nhân”). Hắn (Chí Phèo) về hôm trước, hôm sau đã thấy ngồi ở chợ uống rượu với thịt chó (Nam Cao, “Truyện ngắn chọn lọc”). Chí Phèo nằm dài không nhúc nhích, rên khe khẽ như gần chết (Nam Cao, “Truyện ngắn chọn lọc”). Qua các ví dụ trên chúng ta dễ dàng nhận thấy các tư thế được biểu thị bởi các động từ đứng, quỳ, ngồi, nằm đều mang đặc tính chung là ở trạng thái tĩnh tại (bất động). Thực tế cho thấy các trạng thái này của chủ thể bao giờ cũng là kết quả liền sau của các hành động tự thiết lập tư thế. Hay nói cách khác, hành động tự thiết lập tư thế kết thúc thì lập tức chủ thể sẽ chuyển vào một tư thế nào đó, tức là chuyển qua trạng thái tĩnh tại. Mặt khác, trước khi tiến hành thiết lập một tư thế nào đó chủ thể bao giờ cũng đang ở trong một tư thế nhất định. Chẳng hạn, tư thế đứng là kết quả liền sau của hành động tự thiết lập tư thế đứng, nhưng đồng thời trước khi tiến hành thiết lập tư thế đứng, chủ thể bao giờ cũng đang ở trong một tư thế nào đó, mà thông thường là quỳ, ngồi hoặc nằm. Như vậy có thể nói rằng sự luân phiên giữa tư thế và hành động thiết lập tư thế đã tạo nên vòng tuần hoàn biến thiên giữa nguyên nhân và kết quả, giữa hành động và trạng thái, giữa động và tĩnh. Có thể biểu diễn điều vừa trình bày ở trên bằng biểu đồ sau: A B 50 A : Tư thế B : Hành động tự thiết lập tư thế Â B A 2.2. Các phương thức biểu đạt hành động tự thiết lập tư thế của người Từ những trình bày trên đây chúng ta thấy rằng tư thế và hành động tự thiết lập tư thế là hai sự thể (states of affairs) khác nhau và trong ngôn ngữ chúng được biểu đạt bằng các phương thức khác nhau. 2.2.1. Phương thức tổ hợp từ Nếu như các tư thế cơ bản của người được biểu đạt bằng các từ chuyên dụng, như đã trình bày ở trên, là các động từ: đứng, quỳ, ngồi, nằm, thì các hành động tự thiết lập tư thế không có các từ chuyên dụng mà thay vào đó là các tổ hợp từ như: đứng lên, quỳ xuống, ngồi xuống, nằm xuống, v.v... Ví dụ: Tuy Chính ủy gàn nhưng Châu vẫn đứng lên lấy đĩa bày bánh kẹo (Lê Lựu, “Thời xa vắng”. Tên tướng giặc hốt hoảng quỳ xuống trước con ngựa bạch của Hoài Văn Hầu (Bùi Văn Nguyên, “Truyện danh nhân”). Mời bà ngồi xuống đây mà nghĩ – Tú nói với bà nội (Hữu Anh, “Xế chiều” Vậy chú vào lễ các cụ rồi nằm xuống đây – ông Phủ nói với ông Tham ( Nguyễn Công Hoan, “Lá ngọc cành vàng”). Như vậy, mặc dù đều là các sự thể nhưng giữa tư thế và hành động tự thiết lập tư thế không tương xứng với nhau về phương thức biểu đạt. Nếu như tư thế được biểu thị bằng một từ thì hành động tự thiết lập tư thế được biểu thị bằng một tổ hợp từ. Xin hãy so sánh: đứng đứng lên nằm nằm xuống quỳ quỳ xuống ngồi ngồi xuống Hơn thế nữa, qua khảo sát cũng như thực tế cho thấy trong tiếng Việt để biểu thị hành động tự thiết lập tư thế, bên cạnh các tổ hợp từ vừa nêu, còn có các tổ hợp tương đương khác. Chẳng hạn để biểu thị hành động tự thiết lập tư thế ngồi, bên cạnh tổ hợp từ ngồi xuống còn có các tổ hợp từ như: ngồi lên, ngồi dậy, ngồi vào v.v... Ví dụ: Thái chưa kịp ngồi lên, nằm nguyên trong võng nghiêng đầu nhìn sang (Huỳnh Thế Phước, “Trở về”). 51 Minh ú ớ một lúc rồi mới lồm cồm ngồi dậy (Nguyễn Cao Thâm, “Đa mang”). Mọi người ngồi vào mâm rượu với sự uể oải (Nguyễn Tuân, “Vang bóng một thời”). 2.2.2 Phương thức kết hợp ngữ cảnh Các ví dụ ở trên cho thấy mối liên kết giữa các thành tố trong các tổ họp từ này rất lỏng lẻo và cũng khá tùy tiện. Có lẽ nhờ vậy mà chúng có khả năng biến đổi rất linh hoạt trong từng ngữ cảnh cụ thể, đặc biệt là thành tố thứ hai (ra, vào, lên, xuống...) và cũng chính vì vậy mà trong một số trường hợp chúng (thành tố thứ hai) có thể không xuất hiện. Ví dụ: Em ngồi cái ghế này có đệm êm và ấm hơn – Chương bảo Tuyết (Khái Hưng Nhất Linh, “Đời mưa gió”) (1). Dạ... mời anh ngồi ! Thảo nói với Hùng (Chu Lai, “Phố”) (2). Đức kéo ghế ngồi cạnh chị Kim (Trần Quốc Khải, “Mối tình của người con trai đạp xích lô”). Động tư ngồi trong các ví dụ vừa nêu được ngầm hiểu là ngồi xuống tức là hành động tự thiết lập tư thế chứ không phải là tư thế ngồi. Hay nói cách khác, động từ ngồi ở đây được dùng để biểu thị một hành động chứ không phải là một trạng thái. Như vậy, trong trường hợp có sự hỗ trợ của ngữ cảnh thì thành tố thứ hai có thể được lược bớt nhưng chức năng định danh của tổ hợp từ không bị ảnh hưởng. Điều này được giải thích trước hết bởi cấu trúc ngữ nghĩa của các tổ hợp từ được dùng để biểu thị các hành động tự thiết lập tư thế. Kết quả phân tích cho thấy, trong cấu trúc ngữ nghĩa của mỗi tổ hợp từ này đều có chứa hai nghĩa tố cơ bản, đó là vận động và tư thế (như là kết quả cuối cùng của vận động). Nghĩa tố tư thế được hàm chứa trong cấu trúc ngữ nghĩa của các động từ chỉ tư thế (đứng, quỳ, ngồi, nằm). Nghĩa tố vận động được hàm chứa trong cấu trúc ngữ nghĩa của các động từ vận động chỉ hướng ( ra, vào, lên, xuống...) và cũng chính nghĩa tố này đã làm cho các động từ chỉ tư thế, vốn dùng để biểu thị trạng thái, chuyển sang biểu thị hành động. Như vậy, các động từ đứng, quỳ, ngồi, nằm được hiểu là hành động tự thiết lập tư thế khi, và chỉ khi chúng được bổ sung thêm nghĩa tố vận động (hay còn gọi là nét nghĩa “động” để đối lập với nét nghĩa “tĩnh”). Vì vậy, để có nét nghĩa “động” các động từ chỉ tư thế phải kết hợp với các động từ vận động chỉ hướng. Kết quả là ta có các tổ hợp từ bao gồm các động từ chỉ tư thế kết hợp với các động từ vận động 52 chỉ hướng mà cấu trúc ngữ nghĩa của từng tổ hợp bao giờ cũng hàm chứa đầy đủ cả nghĩa tố tư thế lẫn nghĩa tố vận dộng. Trở lại các ví dụ trên chúng ta thấy, động từ ngồi được dùng trong trường hợp không kết hợp với các động từ vận động chỉ hướng nhưng vẫn được hiểu là hành động tự thiết lập tư thế ngồi là vì nó đã được bổ sung nét nghĩa “động” từ ngữ cảnh. Xét ngữ cảnh chúng ta thấy, trong các câu vừa nêu đều chứa tiền giả định là chủ thể không phải đang ở trong tư thế ngồi. Do vậy, động từ ngồi trong câu (1) và câu (2) được hiểu là chủ thể được yêu cầu (mời, khuyên) tự thiết lập tư thế ngồi, còn trong câu (3) hành động “kéo ghế” là đấu hiệu báo trước chủ thể sắp thực hiện hành động tự thiết lập tư thế ngồi. Như vậy, động từ ngồi ở đây không nên hiểu là tư thế mà phải được hiểu là hành động tự thiết lập tư thế. 2.2.3. Phương thức hỗn hợp Cũng tương tự như vậy, các động từ đứng, quỳ, ngồi, nằm trong các câu sau đây được hiểu là hành động tự thiết lập tư thế của người trong không gian. Ví dụ: Ông (Đồ Khang) lần ra đầu ngõ, lặng lẽ đứng giữa sương giá (Lê Lựu, “Thời xa vắng”). Khăn áo chỉnh tề, Hoài Văn bước lên đàn cao, quỳ trước hương án (Bùi Văn Nguyên, “Truyện danh nhân”). Chị (Tư Thơm) lặng lẽ làm cơm, tắm rửa cho các cháu, sau đó chốt cửa lên giường ngồi (Nguyễn Cao Thâm, “Đa mang”). Nàng (Nga) ôm đầu, trống ngực thình thịch rồi lên giường nằm (Nguyễn Công Hoan, “Lá ngọc cành vàng”). Xét các ví dụ vừa nêu chúng ta thấy các động từ đứng, quỳ, ngồi, nằm không trực tiếp kết hợp với các động từ vận động chỉ hướng để tạo nên các tổ hợp từ như đã trình bày ở trên. Tuy nhiên, các động từ này cũng được hiểu là hành động tự thiết lập tư thế bởi vì xét toàn câu (ngữ cảnh) chúng ta dễ dàng nhận thấy trong mỗi câu đều có các động từ chuyển động đi trước (lần ra, bước lên, lên...). Các động từ này một mặt, tiền giả định rằng chủ thể chưa thiết lập tư thế, mặt khác, chúng cung cấp cho các động từ đằng sau chúng (đứng, quỳ, ngồi, nằm), vốn dùng chỉ tư thế, nét nghĩa “động” làm cho các động từ này biến nghĩa và chuyển qua biểu thị hành động tự thiết lập tư thế. 3. Từ những phân tích và trình bày trên đây có thể rút ra các phương thức biểu đạt hành động tự thiết lập tư thế cơ bản của người dưới dạng tổng quát như sau: 3.1. Động từ chỉ tư thế + động từ vận động chỉ hướng. 53 3.2. Động từ chỉ tư thế + ngữ cảnh. 3.3. Động từ chuyển động + động từ chỉ tư thế. Tóm lại, để biểu đạt hành động tự thiết lập tư thế của người, trong tiếng Việt có ba phương thức biểu đạt cơ bản như đã nêu. Mặc dù chúng không đồng nhất về cấu trúc, thành phần cũng như phương thức biểu đạt, nhưng chúng đều biểu hiện cùng một chức năng địng danh, đó là biểu thị hành động tự thiết lập tư thế của người trong không gian. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Diệp Quang Ban. Ngữ pháp tiếng Việt phổ thông, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1996. 2. Lê Biên. Từ loại tiếng Việt hiện đại, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1998. 3. Đỗ Hữu Châu. Cơ sở ngữ nghĩa từ vựng, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 1998. 4. Nguyễn Lai. Nhóm từ vựng chỉ hướng vận động trong tiếng Việt, Hà Nội, 1990. 5. Siewierska A. Functional Grammar, Chaper 3, “ States of affairs and semantic functions”, 1991. 54 TÓM TẮT 1. Đối chiếu tiếng Việt với tiếng Nga chúng tôi thấy, khác với tiếng Nga trong tiếng Việt không có các động từ chuyên dụng biểu thị hành động tự thiết lập tư thế của người, mà thay vào đó là các động từ chỉ tư thế (đứng, quỳ, ngồi, nằm) với các phương thức biểu đạt khác nhau. Nhiệm vụ và phạm vi của bài viết này là khảo sát và nghiên cứu các phương thức biểu đạt hành động tự thiết lập tư thế cơ bản của người trong không gian. 2. Để làm rõ khái niệm hành động tự thiết lập tư thế, trước tiên chúng tôi muốn đề cập đến mối quan hệ giữa tư thế và hành động tự thiết lập tư thế của người. Nghiên cứu cho thấy, tư thế và hành động tự thiết lập tư thế, là hai sự thể (States of affairs) khác nhau, nhưng có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Thực tế cho thấy, mỗi tư thế của chủ thể có được bao giờ cũng là kết quả của hành động tự thiết lập tư thế. Mặt khác, trước khi thực hiện hành động tự thiết lập tư thế, chủ thể bao giờ cũng đang ở trong một tư thế nhất định. Như vậy hai sự thể này luôn nằm trong thế đối lập giữa hành động và trạng thái giữa nguyên nhân và kết quả, giữa động và tĩnh. 3. Khảo sát cho thấy, trong tiếng Việt, để biểu thị thị hành động tự thiết lập tư thế của người có các phương thức biểu đạt sau: 3.1. Phương thức tổ hợp từ: Động từ chỉ tư thế kết hợp với động từ vận động chỉ hướng (đứng lên, ngồi xuống, quỳ xuống, nằm vào ...). 3.2. Phương thức ngữ cảnh: Động từ chỉ tư thế kết hợp với ngữ cảnh (“kéo ghế ngồi”, “mời ngồi”, “trải chiếu nằm” ...). 3.3. Phương thức hổn hợp: Động từ chỉ tư thế kết hợp với động từ chuyển động đi trước chúng (lên.....nằm, ra..... ngồi, vào..... quỳ, đến ... đứng v.v...) WAYS OF EXPRESSING THE ACTION OF FORMING PERSON’S POSITION IN VIETNAMESE Nguyen Tinh College of Pedagogy, Hue University SUMMARY 1. Comparing Vietnamese with Russian, we discover that in Vietnamese, there are no particular verbs that express the action of forming preson’s positions but verbs of stand (đứng), knee (quỳ), sit (ngồi), lie (nằm) expressed with different meaning ways. This article is an attempt to examine and study the ways mentioned above. 55 2. To make the notion of action of forming person’s position clear, first, we would like to mention to the relationship between position and action of forming person’s position. They are the two different states of affairs, but be closely related to each other. The fact shows that the position of actor is the result of the forming position action. Moreover, before forming position, actor is always in a certain position. So these two states of affairs are in the opposition of cause and consequence, of state and action and of motion and non motion. 3. In Vietnamese language, there are ways of expressing the action of forming person’s position as folows: 3.1. Verbs expressing position combine with verbs of directional movement (đứng lên, ngồi xuống, quỳ xuống, nằm vào...). 3.2. Verbs expressing position are helped with the context (“m ời ng ồi”, “kéo ghế ngồi”, “trải chiếu nằm” ...). 3.3. Verbs expressing position are supported with verbs of directional movement standing just before them (lên ..... nằm, ra ..... ngồi, vào ..... quỳ, đến ..... đứng, etc...). 56