Hình thành năng lực sử dụng thí nghiệm gắn kết cuộc sống trong dạy học cho sinh viên sư phạm hóa học

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Educational Sci., 2016, Vol. 61, No. 6A, pp. 124-135<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2016-0077<br /> <br /> HÌNH THÀNH NĂNG LỰC SỬ DỤNG THÍ NGHIỆM GẮN KẾT CUỘC SỐNG<br /> TRONG DẠY HỌC CHO SINH VIÊN SƯ PHẠM HÓA HỌC<br /> Phan Đồng Châu Thủy<br /> Khoa Hóa học, Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh<br /> Tóm tắt. Thực hiện đổi mới mục tiêu giáo dục và đào tạo trong giai đoạn hiện tại và tương<br /> lai, bên cạnh trang bị kiến thức chuyên ngành vững chắc, Khoa Hóa học, Trường Đại học<br /> Sư phạm Tp.HCM - chúng tôi còn rất quan tâm đến việc hình thành và phát triển các năng<br /> lực nghề nghiệp đặc thù cho sinh viên. Bài báo này giới thiệu biện pháp hình thành năng<br /> lực sử dụng thí nghiệm gắn kết cuộc sống trong dạy học cho sinh viên sư phạm hóa học,<br /> Trường Đại học Sư phạm Tp.HCM.<br /> Từ khóa: Thí nghiệm, thí nghiệm gắn kết cuộc sống, thí nghiệm hóa học, hình thành năng<br /> lực, đào tạo giáo viên hóa học.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Hội nghị Trung ương 8 khóa XI thể hiện quan điểm chỉ đạo về định hướng đổi mới căn<br /> bản, toàn diện giáo dục và đào tạo như sau: “Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang<br /> bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học. Học đi đôi với hành; lí<br /> luận gắn với thực tiễn; giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội” [5].<br /> Do đó, quá trình đào tạo giáo viên ở các trường sư phạm cần gắn chặt với thực tiễn giáo dục ở<br /> trường phổ thông. Không những chương trình, nội dung và kế hoạch đào tạo cần đáp ứng yêu cầu<br /> của người giáo viên hiện đại mà phương pháp đào tạo cũng phải phù hợp nhằm hình thành và phát<br /> triển những năng lực chung và năng lực đặc thù của ngành nghề sư phạm.<br /> Hóa học là môn khoa học vừa lí thuyết vừa thực nghiệm, do đó thí nghiệm có ý nghĩa to<br /> lớn và giữ vai trò rất quan trọng trong việc thực hiện những mục tiêu, nhiệm vụ dạy học Hóa học<br /> ở trường phổ thông. Bên cạnh đó, Hóa học có mối liên hệ mật thiết với các ngành khoa học liên<br /> quan như Vật lí, Sinh học,. . . và thực tiễn đời sống con người. Việc gắn kết thí nghiêm hóa học với<br /> cuộc sống hằng ngày sẽ góp phần giúp học sinh phát triển được năng lực giải quyết vấn đề và sáng<br /> tạo. Để làm được điều đó, giáo viên cần có năng lực sử dụng thí nghiệm theo hướng gắn kết với<br /> thực tiễn cuộc sống trong dạy học các môn khoa học nói chung và môn Hóa học nói riêng.<br /> Sử dụng thí nghiệm hóa học gắn kết cuộc sống trong dạy học đã được nghiên cứu và sử<br /> dụng ở các nước có nền giáo dục tiến tiến trên thế giới. Một số nghiên cứu về thí nghiệm gắn<br /> Ngày nhận bài: 23/3/2016. Ngày nhận đăng: 15/7/2016.<br /> Liên hệ: Phan Đồng Châu Thủy, e-mail: thuypdc@hcmup.edu.vn.<br /> <br /> 124<br /> <br /> Hình thành năng lực sử dụng thí nghiệm gắn kết cuộc sống trong dạy học...<br /> <br /> kết cuộc sống như của nhóm tác giả Gimenez, S. M., Yabe, M. J., Kondo, N. K., & Mourino, R.<br /> O., Levitt, S. D., & List, J. A., [7,8],. . . đã được thực hiện cách đây hơn một thập niên. Rất nhiều<br /> website hướng dẫn thí nghiệm hóa học gắn kết với cuộc sống hằng ngày như Royal Society of<br /> Chemistry [9], Home science tools-the gateway to discovery [10], Steve Spangler Science [11],<br /> Home Experiments [12],. . . đã ra đời và được sự quan tâm không chỉ của giáo viên và học sinh mà<br /> của cả cộng đồng.<br /> Ở Việt Nam, hiện nay vẫn chưa có công trình nghiên cứu nào về sử dụng thí nghiệm gắn kết<br /> cuộc sống trong dạy học Hóa học. Theo kết quả điều tra của chúng tôi tại các trường phổ thông ở<br /> Tp.HCM, chưa có giáo viên nào sử dụng loại thí nghiệm này trong dạy học. Tuy nhiên, một số ít<br /> giáo viên thỉnh thoảng đã thực hiện hoặc hướng dẫn học sinh thực hiện những thí nghiệm gắn kết<br /> cuộc sống trong các chương trình ngoại khóa.<br /> Từ thực trạng và lí do trên, chúng tôi nhận thấy sự cần thiết của việc hình thành cho sinh<br /> viên sư phạm hóa học - những giáo viên tương lai - năng lực sử dụng thí nghiệm gắn kết cuộc sống<br /> trong dạy học Hóa học.<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Phương pháp nghiên cứu<br /> <br /> Đề tài được tiến hành nghiên cứu qua việc phối hợp đồng bộ một số phương pháp sau:<br /> Phương pháp nghiên cứu lí luận, phương pháp thực nghiệm - đối chứng, phương pháp quan sát<br /> hành động, phương pháp thống kê toán học.<br /> - Phương pháp nghiên cứu lí luận: Dựa trên sự tổng hợp các tài liệu và công trình nghiên<br /> cứu có liên quan, kết hợp với lí luận riêng, chúng tôi sẽ xây dựng một hệ thống những khái niệm<br /> có liên quan để định hướng cho việc toàn bộ quá trình điều tra thực tiễn cũng như nghiên cứu thực<br /> nghiệm.<br /> - Phương pháp thực nghiệm - đối chứng: Tiến hành dạy học dự án về thí nghiệm gắn kết<br /> cuộc sống đối với nhóm thực nghiệm, dạy học thuyết trình kết hợp đàm thoại đối với nhóm đối<br /> chứng.<br /> - Phương pháp quan sát hành động: Sử dụng để đánh giá năng lực sử dụng thí nghiệm hóa<br /> học gắn kết cuộc sống trong dạy học của sinh viên nhóm đối chứng và nhóm thực nghiệm sau khi<br /> tiến hành thực nghiệm sư phạm.<br /> - Phương pháp thống kê toán học: Phần mềm SPSS phiên bản 15.0 sẽ được sử dụng để xử lí<br /> các dữ kiện thu được, phục vụ cho việc phân tích số liệu cũng như đảm bảo tối đa tính khách quan<br /> trong quá trình nghiên cứu.<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Thời gian nghiên cứu<br /> Nghiên cứu được thực hiện trong học kì 1 và 2 của năm học 2014-2015.<br /> <br /> 2.3.<br /> <br /> Đối tượng và phương tiện nghiên cứu<br /> - Đối tượng nghiên cứu:<br /> Chúng tôi đã thực hiện nghiên cứu trên đối tượng sinh viên năm 2 và 3 của Khoa Hóa học,<br /> 125<br /> <br /> Phan Đồng Châu Thủy<br /> <br /> Trường Đại học Sư phạm Tp.HCM.<br /> - Phương tiện nghiên cứu:<br /> Trong chương trình đào tạo [4] của Khoa Hóa học, Trường Đại học Sư phạm Tp.HCM,<br /> chúng tôi có thể thông qua các môn học sau để hình thành năng lực sử dụng thí nghiệm gắn kết<br /> cuộc sống trong dạy học Hóa học cho sinh viên: Lí luận và phương pháp dạy học Hóa học 2 (3 tín<br /> chỉ) (ở một số trường Đại học Sư phạm, môn học này có tên gọi khác là Phương pháp dạy học Hóa<br /> học ở trường phổ thông), Tập giảng (2 tín chỉ).<br /> Trong nghiên cứu này, chúng tôi đã sử dụng quá trình dạy học môn Lí luận và phương pháp<br /> dạy học Hóa học 2 làm phương tiện để hình thành năng lực sử dụng thí nghiệm gắn kết cuộc sống<br /> trong dạy học Hóa học cho sinh viên. Vì việc hình thành năng lực là cả quá trình và cần nhiều thời<br /> gian nên chúng tôi đã lựa chọn môn học này. Đồng thời, chúng tôi đã sử dụng quá trình dạy học<br /> môn Tập giảng để tạo cơ hội cho sinh viên thể hiện năng lực sử dụng thí nghiệm gắn kết cuộc sống<br /> trong dạy học Hóa học và tiến hành đánh giá.<br /> <br /> 2.4.<br /> <br /> Kết quả nghiên cứu<br /> <br /> 2.4.1. Cơ sở lí luận<br /> a. Thí nghiệm hóa học gắn kết cuộc sống<br /> Theo chúng tôi, thí nghiệm hóa học gắn kết cuộc sống là thí nghiệm hóa học có sử dụng<br /> dụng cụ và hóa chất trong sinh hoạt hằng ngày của con người và thiết lập được mối liên hệ giữa<br /> kiến thức khoa học hóa học với thực tiễn cuộc sống.<br /> b. Mục đích sử dụng thí nghiệm hóa học gắn kết cuộc sống trong dạy học<br /> Cũng như những thí nghiệm hóa học truyền thống (sử dụng dụng cụ hóa chất trong phòng<br /> thí nghiệm và không liên kết được kiết thức môn Hóa học với thực tiễn), thí nghiệm hóa học gắn<br /> kết cuộc sống được sử dụng trong dạy học nhằm giúp học sinh nâng cao hứng thú học tập, tạo<br /> niềm tin vào khoa học, phát triển khả năng quan sát, khắc sâu kiến thức bài học, rèn luyện kĩ năng<br /> thực hành, . . . đặc biệt chúng còn nâng cao ý nghĩa thực tiễn của môn Hóa học ở trường phổ thông,<br /> tăng khả năng vận dụng kiến thức đã học vào thực tế, góp phần phát triển năng lực giải quyết vấn<br /> đề và sáng tạo cho học sinh.<br /> c. Năng lực sử dụng thí nghiệm hóa học gắn kết cuộc sống trong dạy học<br /> Theo dự thảo Chuẩn đầu ra ngành đào tạo sư phạm Hóa học [3] của Khoa Hóa học, Trường<br /> Đại học Sư phạm Tp.HCM, năng lực dạy học Hóa học của sinh viên sư phạm bao gồm những năng<br /> lực sau:<br /> - Tìm hiểu cá nhân người học và môi trường dạy học<br /> - Hiểu biết về hệ thống quan điểm và tư tưởng dạy học Hóa học<br /> - Làm chủ kiến thức các khoa học liên môn, bổ trợ, nền tảng<br /> - Phát triển chương trình môn học<br /> - Vận dụng phương pháp, phương tiện và hình thức tổ chức dạy học Hóa học<br /> - Xây dựng và thực hiện kế hoạch dạy học<br /> - Dạy học phân hoá<br /> - Dạy học tích hợp<br /> 126<br /> <br /> Hình thành năng lực sử dụng thí nghiệm gắn kết cuộc sống trong dạy học...<br /> <br /> - Kiểm tra đánh giá trong dạy học Hóa học<br /> - Xây dựng, quản lí và sử dụng hồ sơ dạy học<br /> Năng lực sử dụng thí nghiệm gắn kết cuộc sống trong dạy học Hóa học là một năng lực<br /> thành phần của năng lực Vận dụng phương pháp, phương tiện và hình thức tổ chức dạy học Hóa<br /> học. Biểu hiện của năng lực này là sinh viên có thể thiết kế và thực hiện được những thí nghiệm<br /> hóa học gắn kết cuộc sống, có khả năng sử dụng các thí nghiệm hóa học gắn kết cuộc sống trong<br /> dạy học một cách hiệu quả (sử dụng đúng mục đích, thời điểm, nội dung nhằm nâng cao hiệu quả<br /> dạy học). Chúng ta có thể đánh giá năng lực này của sinh viên thông qua quan sát tiết dạy có sử<br /> dụng thí nghiệm gắn kết cuộc sống mà các em thực hiện.<br /> <br /> 2.4.2. Biện pháp hình thành năng lực sử dụng thí nghiệm gắn kết cuộc sống trong dạy học<br /> cho sinh viên sư phạm hóa học<br /> Lí luận và phương pháp dạy học Hóa học 2 là môn học mang tính đặc thù của ngành sư<br /> phạm Hóa học, gắn kết chặt chẽ với chương trình và thực tế dạy học Hóa học ở trường phổ thông.<br /> Môn học này không chỉ trang bị cho sinh viên kiến thức, phương pháp dạy học các loại bài cụ<br /> thể trong chương trình hóa học phổ thông mà nó còn hình thành và phát triển năng lực phân tích<br /> chương trình, lựa chọn kiến thức, thí nghiệm, chế tạo thiết bị dạy học phù hợp với nội dung dạy<br /> học, xây dựng giáo án một số buổi dạy cụ thể.<br /> Nội dung của môn Lí luận và phương pháp dạy học Hóa học 2 gồm hai phần:<br /> - Phần lí luận [6] 2 tín chỉ, gồm 6 chương, nội dung gồm phân tích chương trình hóa học<br /> phổ thông, dạy học hóa học ở trường trung học cơ sở, phương pháp dạy học các dạng bài về thuyết<br /> và định luật, nguyên tố và chất hóa học, hóa học hữu cơ, luyện tập - ôn tập - thực hành.<br /> - Phần thực hành [1] 1 tín chỉ, gồm các thí nghiệm trong chương trình hóa học phổ thông.<br /> Với mục đích hình thành năng lực sử dụng thí nghiệm hóa học gắn kết cuốc sống trong<br /> dạy học cho sinh viên, chúng tôi đã sử dụng phương pháp dạy học dự án trong môn học này. Một<br /> nghiên cứu của TS. Nguyễn Anh Dũng và PGS. TS Đặng Thị Oanh [2] nhấn mạnh rằng vận dụng<br /> phương pháp dạy học dự án sẽ tạo điều kiện hình thành và phát triển năng lực, do người học có cơ<br /> hội được hoạt động để tự lĩnh hội kiến thức và rèn luyện kĩ năng nhằm giải quyết vấn đề thực tiễn<br /> của dự án.<br /> Chúng tôi đã xây dựng dự án sau và yêu cầu các nhóm sinh viên thực hiện trong thời gian 3<br /> tuần.<br /> a. Dự án dạy học: Sử dụng thí nghiệm gắn kết cuộc sống trong dạy học Hóa học ở trường<br /> phổ thông<br /> Ý tưởng dự án: Nhằm thực hiện mục tiêu đổi mới giáo dục của Bộ Giáo dục và Đào tạo từ<br /> năm 2015, Trường trung học phổ thông ABC phát động cuộc thi “Sáng tạo trong dạy học nhằm<br /> phát triển năng lực học sinh”. Là giáo viên dạy môn Hóa học của Trường, em hãy thiết kế, thực<br /> hiện những thí nghiệm hóa học gắn kết cuộc sống để dự thi (quay clip hoặc thể hiện qua một<br /> presentation để nộp cho Trường) và xây dựng giáo án có sử dụng loại thí nghiệm này để thao giảng<br /> trong học kì này.<br /> Mục tiêu dự án: Sau khi thực hiện dự án, sinh viên sẽ được định hướng hình thành năng lực<br /> sử dụng thí nghiệm gắn kết cuốc sống trong dạy học Hóa học, cụ thể như sau:<br /> 127<br /> <br /> Phan Đồng Châu Thủy<br /> <br /> - Có khả năng thiết kế và thực hiện các thí nghiệm hóa học gắn kết cuộc sống.<br /> - Có khả năng sử dụng các thí nghiệm hóa học gắn kết cuộc sống trong dạy học một cách<br /> hiệu quả.<br /> Bộ câu hỏi định hướng<br /> Câu hỏi khái quát: Làm thế nào để phát triển năng lực học sinh?<br /> Câu hỏi bài học: Sử dụng thí nghiệm hóa học trong dạy học như thế nào để có thể phát triển<br /> năng lực cho học sinh?<br /> Câu hỏi nội dung:<br /> - Thí nghiệm hóa học gắn kết cuộc sống là gì?<br /> - Mục đích của việc sử dụng thí nghiệm gắn kết cuộc sống trong dạy học Hóa học là gì?<br /> - Làm sao để thiết kế thí nghiệm gắn kết cuộc sống?<br /> - Thí nghiệm gắn kết cuộc sống có thể được sử dụng trong các loại bài nào thuộc chương<br /> trình Hóa học phổ thông?<br /> - Sử dụng thí nghiệm hóa học gắn kết cuộc sống trong dạy học như thế nào thì hiệu quả?<br /> Kế hoạch đánh giá<br /> Trước dự án<br /> <br /> - Bảng KWL<br /> <br /> Bảng 1. Kế hoạch đánh giá được sử dụng trong dự án<br /> Trong khi thực hiện dự án<br /> Sau khi thực hiện dự án<br /> - Bảng KWL<br /> - Bảng KWL<br /> - Tiêu chí đánh giá thí nghiệm gắn kết - Tiêu chí đánh giá thí nghiệm<br /> thực tiễn<br /> gắn kết thực tiễn<br /> - Tiêu chí đánh giá giáo án có sử dụng - Tiêu chí đánh giá giáo án có<br /> thí nghiệm gắn kết thực tiễn<br /> sử dụng thí nghiệm gắn kết thực<br /> - Tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng<br /> tiễn<br /> <br /> Nguồn tài nguyên<br /> - Sách giáo khoa Hóa học 10, 11, 12<br /> - Đặng Thị Oanh, Nguyễn Thị Sửu, 2014. Phương pháp dạy học Môn hóa học ở trường phổ<br /> thông, NXB ĐHSP Hà Nội.<br /> - Trịnh Văn Biều (chủ biên), Đào Thị Hoàng Hoa, Trịnh Lê Hồng Phương, Thái Hoài Minh,<br /> Phan Đồng Châu Thủy, 2013. Thực hành thí nghiệm phương pháp dạy học Hóa học, Tài liệu lưu<br /> hành nội bộ, TP. HCM.<br /> - Nguyễn Cương (chủ biên), Nguyễn Xuân Trường, Nguyễn Thị Sửu, Đặng Thị Oanh,<br /> Hoàng Văn Côi, Trần Trung Ninh, 2005. Thực hành thí nghiệm phương pháp dạy học Hóa học,<br /> NXB Đại học Sư phạm Hà Nội.<br /> - Nguyễn Thị Sửu, Hoàng Văn Côi, 2008. Thí nghiệm hóa học ở trường phổ thông, NXB<br /> Khoa học và kĩ thuật.<br /> - Royal Society of Chemistry, 2016. Learn chemistry enhancing learning and teaching,<br /> http://www.rsc.org.<br /> - Home science tools-the gateway to discovery, http://www.hometrainingtools.com<br /> 128<br /> <br />