Hình tượng người dân lao động và cuộc sống xã hội trong văn chương tác giả nhà Nho ẩn dật

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Social Sci., 2016, Vol. 61, No. 2, pp. 39-45<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1067.2016-0007<br /> <br /> HÌNH TƯỢNG NGƯỜI DÂN LAO ĐỘNG VÀ CUỘC SỐNG XÃ HỘI<br /> TRONG VĂN CHƯƠNG TÁC GIẢ NHÀ NHO ẨN DẬT<br /> Lê Văn Tấn<br /> <br /> Khoa Việt Nam học, Học viện Khoa học Xã hội, Viện Hàn lâm Việt Nam<br /> Tóm tắt. Tác giả nhà nho sĩ ẩn dật là một loại hình tác giả độc đáo, không chỉ là sản phẩm<br /> của văn hoá, văn học Việt Nam nói riêng mà còn của cả khu vực Đông Á nói chung. Việc<br /> từ quan quy ẩn ở họ chứa đựng nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan khác nhau, tuỳ<br /> từng hoàn cảnh xã hội cụ thể, hoàn cảnh cá nhân và thân phận mỗi nho sĩ. Những tên tuổi<br /> có thể nhắc tới như Chu Văn An, Trần Nguyên Đán, Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm,<br /> Ngô Thế Lân, Nguyễn Thiếp, Chu Doãn Trí, Nguyễn Khuyến... Từ sự lựa chọn con đường<br /> ẩn dật sẽ dẫn đến sự đổi thay mang tính đặc thù của quan niệm thẩm mĩ, hệ thống đề tài<br /> - chủ đề, hình tượng nghệ thuật trung tâm đến hệ thống thể loại và ngôn ngữ trong văn<br /> chương của loại hình tác giả này. Xét ở hệ thống hình tượng, ngoài hình tượng người ẩn<br /> dật, hình tượng thiên nhiên mà chúng tôi đã có dịp bàn đến trong những lần trước thì hình<br /> tượng người dân lao động và hình tượng cuộc sống xã hội qua con mắt của người ẩn dật<br /> cũng hiện lên khá sống động. Bài viết của chúng tôi bàn về vấn đề này.<br /> Từ khóa: Tác giả nhà nho ẩn dật, văn học Việt Nam, quan niệm thẩm mĩ, hình tượng nghệ<br /> thuật, người dân lao động, cuộc sống xã hội.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Có một thực tế không thể phủ nhận là nhà nho với những quan niệm “bề trên” về vị trí<br /> của mình trong xã hội nên trong hầu hết sáng tác văn chương của họ, người dân lao động cũng<br /> như cuộc sống xã hội chưa được phản ánh nhiều và đúng mức [2-6]. Thực tế này sẽ dần có những<br /> chuyển biến ở các thời kì và càng về sau các tác giả càng tiếp cận gần hơn, sâu hơn đối với hai đối<br /> tượng phản ánh này. Khảo sát sáng tác của loại hình tác giả nhà nho ẩn dật chúng tôi nhận thấy,<br /> quan niệm, cách thức cũng như bút pháp thể hiện về hình tượng người dân lao động và cuộc sống<br /> xã hội vừa có những đặc điểm chung của văn chương tác giả nhà nho [9-10] song vẫn có những<br /> nét khu biệt lí thú. Đây là một phương diện còn được ít chú ý ở các nhà nghiên cứu đi trước.<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Hình tượng người dân lao động<br /> <br /> Như đã nói, chịu sự ảnh hưởng của tư tưởng Nho giáo, tác giả nhà nho nói chung, nhất là<br /> tác giả nhà nho hành đạo - trung nghĩa thường có quan niệm cao thượng về nhân cách và vị trí của<br /> Ngày nhận bài: 15/12/2015. Ngày nhận đăng: 10/3/2016<br /> Liên hệ: Lê Văn Tấn, e-mail: tanlv0105@gmail.com<br /> <br /> 39<br /> <br /> Lê Văn Tấn<br /> <br /> mình trong cuộc sống, trong tương quan với người dân và xã hội. Họ đến với xã hội, với cuộc đời<br /> và với người dân lao động trong tư thế bề trên mà nói như nhà nghiên cứu Trần Nho Thìn là một<br /> “vị thiên sứ” [9, 10] nên hình tượng người dân lao động trong văn chương của nho sĩ nói chung<br /> còn khá đơn điệu. Nhưng điều này sẽ có những khác biệt khi chúng tôi tiếp cận hệ thống sáng tác<br /> của nho sĩ ẩn dật. Nếu như sáng tác của những tác giả xuất hiện ở những giai đoạn đầu của quá<br /> trình hình thành và phát triển và đặc biệt là những nho sĩ tìm đường “lên núi” ẩn dật hoặc sống<br /> ở một không gian tách biệt với xã hội thì hình bóng người dân lao động khá mờ nhạt, vắng bóng,<br /> không có nhiều khác biệt so với sáng tác của nho sĩ hành đạo. Đó là sáng tác của Chu Văn An,<br /> Trần Nguyên Đán, Nguyễn Húc, Nguyễn Hãng, Nguyễn Trãi, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Ngô Thế Lân,<br /> Nguyễn Thiếp, Nguyễn Huy Vinh. Nhiều nhất thì họ cũng chỉ nhắc đến người dân lao động để qua<br /> đó đánh giá về chính sự và thể hiện niềm mơ ước của họ về hạnh phúc cho người dân. Ví dụ:<br /> An dân tế vật chư công sự,<br /> Trạch bạn hành ngâm mạc tự cô.<br /> (Họa Hồng Châu kiểm chính vận)<br /> (Yên dân, giúp đời, sự nghiệp của các người/ Lang thang ca hát bên chằm, đừng cho mình<br /> là lẻ loi - Họa bài thơ của viên kiểm chính ở Hồng Châu - Trần Nguyên Đán) [2;202].<br /> Hoặc:<br /> Thập niên khiêu cúc dân vô chủ,<br /> Vạn lý quan hà địa hữu ngư.<br /> (Lục Niên thành hoài cổ)<br /> (Mười năm gian nan hiểm nguy dân không có chúa/ Muôn dặm núi sông, đất vốn có ngựa<br /> hay - Hoài cổ về thành Lục Niên - Nguyễn Thiếp) [396].<br /> Nguyễn Trãi cả một đời lo cho dân, cho sơn hà xã tắc, là một người mang tư tưởng lớn vượt<br /> thời đại “dĩ dân vi bản”, “phúc tru thuỷ tín dân do thuỷ”... Song trong thơ của ông, cả chữ Hán và<br /> chữ Nôm, mặc dù từ ‘dân” được nhắc đi nhắc lại khá nhiều lần nhưng cũng chỉ dừng lại ở những<br /> chiêm nghiệm và suy ngẫm, những khát vọng về hạnh phúc cho dân:<br /> Bốn dân nghiệp có cùng cao thấp,<br /> Đều hết làm tôi thánh thượng hoàng.<br /> (Tức sự, số 6) [1;38]<br /> Ngay cả đến Nguyễn Bỉnh Khiêm - một nho sĩ ẩn dật giữa làng quê song hình tượng người<br /> dân lao động cũng chưa phải là đối tượng mà ông hướng đến một cách mạnh mẽ. Trước hết, viết<br /> về người dân, ông cùng cảm thức với Nguyễn Trãi:<br /> Bão dân diệc túc tư thời dụng,<br /> Khẳng hướng sơn trù đấu Lão Tàn.<br /> (Dự thi)<br /> (Làm cho dân no cũng đủ giúp vào việc dùng đến hằng ngày/ Đâu có hướng về bếp ở núi<br /> mà ganh với Lão Tàn - Thơ vịnh cây khoai) [6;290].<br /> Nhiều hơn thì đó là hình tượng của những người dân lao động trong cảnh khốn khó, cũng<br /> quẫn, chia li loạn lạc do chiến tranh, do sự áp bức của phong kiến đương thời:<br /> Ô hoàng cổ thánh nhân,<br /> Giáo dĩ nghệ ngũ cốc.<br /> Phụ mẫu ngưỡng tư sự,<br /> Thê tử phủ sở dục.<br /> 40<br /> <br /> Lớn lao thay vị thánh nhân đời xưa<br /> Dạy dân trồng cấy năm loài lúa<br /> Ngửa lên thì phụng sự cha mẹ<br /> Cúi xuống thì nuôi nấng vợ con<br /> <br /> Hình tượng người dân lao động và cuộc sống xã hội trong văn chương tác giả nhà nho ẩn dật<br /> <br /> Thạc thử hồ bất nhân,<br /> Thảo thiết tư âm độc...<br /> <br /> Con chuột lớn kia sao mày bất nhân<br /> Vụng trộm thêm nhiều âm mưu độc hại<br /> (Tăng thử - Ghét chuột)<br /> <br /> Với cách khắc họa hình tượng người dân lao động theo hướng khái quát và giàu suy ngẫm<br /> như thế, theo đánh giá của chúng tôi thì nho sĩ ẩn dật chưa thể xây dựng được một hình tượng nghệ<br /> thuật mang tính chân thực, sống động như chính thực tiễn cuộc sống của người dân thời bấy giờ.<br /> Nguyễn Dữ trong Truyền kì mạn lục cũng không nằm ngoài quy luật này. Tác giả không<br /> dành sự quan tâm của mình vào việc xây dựng hình tượng những người dân bình thường mà chủ<br /> yếu nhân vật của ông là tầng lớp trung gian và tầng lớp trên. Ở đó ta sẽ không thấy hình tượng cụ<br /> thể của người dân lao động mà chỉ thấp thoáng đâu đó một vài nét phác thảo về tình cảnh của nhân<br /> dân, của đời sống xã hội nói chung. Nội dung này chúng tôi sẽ bàn đến ở tiểu mục dưới đây.<br /> Chỉ đến sự xuất hiện cuối cùng của Nguyễn Khuyến, hình tượng người dân lao động đã<br /> được khắc họa một cách sống động và chân thực trong thơ ca ông. Nói như nhà nghiên cứu Vũ<br /> Thanh thì: “Nguyễn Khuyến đã bỏ lại sau lưng mình những tầm chương, trích cú, những vay mượn<br /> ồn ào, những vần thơ quý phái tẻ nhạt, đưa văn học về với cội nguồn dân tộc, với làng quê, với<br /> người nông dân nghèo khó vất vả” [7;30]. Dưới con mắt của Nguyễn Khuyến, người nông dân<br /> đồng bằng chiêm trũng Bắc Bộ nói chung và vùng Hà Nam quê hương ông hiện lên thật chân thực<br /> và cảm động. Đây là hình ảnh của những người bà con lối xóm của ông:<br /> Anh em làng xóm xin mời cả,<br /> Giò bánh, trâu heo cũng gọi là.<br /> Chú Láo bên người lên với tớ,<br /> Ông Từ ngõ chợ lễ cùng ta.<br /> (Lên lão) [5;152]<br /> Có lẽ đây là lần đầu tiên trong văn học, người nông dân được gọi tên cụ thể trong thơ.<br /> Không có được một tấm lòng, một tình cảm gắn bó thân thiết, hẳn thi nhân không thể viết được<br /> những câu thơ giản dị mà giàu tình đời đến thế.<br /> Chỗ khác, ông khắc họa hình tượng của một bà lão hàng xóm và một ông thợ cày với một<br /> vài nét đơn sơ:<br /> Thị phụ thừa bàn cung thục lệ,<br /> Điền ông phát cẩu mại tiên ngư.<br /> <br /> Bà hàng bưng đem biếu vải chín,<br /> Ông thợ cày dốc đó bán cho ta cá tươi<br /> (Hạ nhật - Ngày hè)<br /> <br /> Ngay khi có thời gian rảnh rỗi, ông chống gậy đến nhà thăm anh con ông cậu ruột là bác<br /> Đặng Tự Ý, viết thơ mừng anh họ lên bảy mươi hay thơ mừng anh vợ, chúc thọ cụ Nhiêu Chuồi<br /> tám mươi... Lời thơ ở đây hết sức chân tình:<br /> Ông bà tóc bạc nhà cao,<br /> Trời cho sức khoẻ thế nào là vui!<br /> Ông sinh được năm trai ba gái,<br /> Đều lớn khôn êm ái thất gia...<br /> (Mừng cụ Đặng Tự Ý bảy mươi tuổi)<br /> Bên cạnh đó, những người dân lao động thoái hoá biến chất trước thời buổi “nhố nhăng”<br /> (từ dùng của Trần Tế Xương) thì ông cực lực lên án. Ông viết thơ để châm biếm, đả kích họ vì hơn<br /> 41<br /> <br /> Lê Văn Tấn<br /> <br /> bao giờ hết, với thi nhân, nghèo nhưng phải giữ được sự trong sạch, giữ được phẩm tiết của mình:<br /> Thiên hạ bao giờ cho hết đĩ,<br /> Trời sinh ra cũng để mà chơi...<br /> Mai sau ngày giỗ có văn nôm,<br /> Cha đời con đĩ cầu Nôm.<br /> (Đĩ cầu Nôm)<br /> Và trong thơ ông, còn biết bao nhiêu những người bà con, những người cùng làng, cũng xã,<br /> cùng tổng, bất cứ người nông dân nào cần đến ông, xin ông một lời khuyên, một đôi câu đối... ông<br /> đều sẵn lòng viết giúp. Qua ngòi bút của ông, có thể nói rằng, hình tượng người dân lao động đã<br /> hiện lên một cách hết sức cụ thể, sinh động với cả hai phương diện: tốt và xấu. Đây là một đóng<br /> góp hết sức quý giá của Nguyễn Khuyến đối với sáng tác của nho sĩ ẩn dật nói riêng và văn chương<br /> Việt Nam thời trung đại nói chung, nhất là trên ý nghĩa dần đưa văn học tiến gần hơn về phía hiện<br /> thực đời sống và tâm trạng của người dân lao động đương thời.<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Hình tượng cuộc sống xã hội<br /> <br /> Qua con mắt của một số nho sĩ ẩn dật, hình tượng cuộc sống xã hội cũng hiện lên khá độc<br /> đáo, với nhiều mảng màu sáng tối khác nhau. Đóng góp ở nội dung này là các tác giả Nguyễn Trãi,<br /> Nguyễn Dữ, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Ngô Thế Lân, Nguyễn Thiếp, Lê Hữu Trác, Nguyễn Huy Vinh<br /> và đặc biệt là Nguyễn Khuyến (trong thơ Chu Văn An, Trần Nguyên Đán, Nguyễn Húc, Nguyễn<br /> Hãng, hình tượng cuộc sống xã hội hầu như vắng bóng). Qua hình tượng cuộc sống xã hội, chúng<br /> ta có thể gián tiếp biết được thái độ chính trị của nhà văn - một lí do căn bản quyết định đến định<br /> hướng về phía ẩn dật ở họ.<br /> Trong thơ Nguyễn Trãi, hình tượng cuộc sống xã hội xuất hiện không nhiều. Song điều đáng<br /> lưu ý ở ông chính là, cuộc sống xã hội chủ yếu hiện lên với những gam màu sáng, bình dị, no ấm<br /> và hạnh phúc:<br /> Lao xao chợ cá làng ngư phủ,<br /> Dắng dỏi cầm ve lầu tịch dương.<br /> Với gam màu như thế, viết về cuộc sống xã hội, Nguyễn Trãi mơ ước một xã hội khá lí<br /> tưởng - một thứ lí tưởng phi hiện thực khiến ông bất mãn:<br /> Lẽ có Ngu cầm đàn một tiếng,<br /> Dân giàu đủ khắp đòi phương.<br /> (Bảo kính cảnh giới, số 43)<br /> Cùng với mạch cảm xúc như thế này, Nguyễn Bỉnh Khiêm đem đến cho người đọc cái không<br /> khí của một buổi chợ quê:<br /> Cá tôm hôm chác bên kia bến,<br /> Củi đuốc ngày mua mé nọ đèo.<br /> (Thơ Nôm, số 35)<br /> Còn dưới ngòi bút Nguyễn Khuyến, làng cảnh quê hương Yên Đổ nói riêng và vùng đồng<br /> bằng Bắc Bộ nói chung hiện lên với những nét vẽ thanh bình, no ấm và cũng thật tất bật:<br /> Năm gian nhà cỏ thấp le te,<br /> Ngõ tối đêm sâu đóm lập lèo...<br /> (Mùa thu uống rượu)<br /> Hay:<br /> 42<br /> <br /> Hình tượng người dân lao động và cuộc sống xã hội trong văn chương tác giả nhà nho ẩn dật<br /> <br /> Quyền a hữu thị nhân thanh náo,<br /> Cổ tự vô tăng thảo sắc nhàn.<br /> <br /> Góc núi họp chợ, tiếng người huyên náo<br /> Chùa cổ không sư, cỏ cây vắng lặng<br /> (Vịnh núi An Lão)<br /> <br /> Hình tượng một cuộc sống xã hội thanh bình, người dân được tự do sinh hoạt và làm ăn như<br /> vậy không chiếm số lượng nhiều trong sáng tác của nho sĩ ẩn dật. Vì như chúng ta đã biết, một<br /> trong những nguyên nhân căn bản nhất khiến những nho sĩ ẩn dật từ quan quy ẩn chính là chế độ<br /> chính trị đương thời bất như ý đối với họ. Vì thế cái nhìn của họ đối với chế độ chính trị này thông<br /> thường là cái nhìn tiêu cực với thái độ phê phán và phủ định. Góp phần bộc lộ cái nhìn ấy ở nho sĩ,<br /> cuộc sống xã hội đương thời đã hiện lên với tất cả những mặt tiêu cực của nó: một bầu không khí<br /> xã hội thê lương, lũ lụt, hạn hán, chiến tranh, chết chóc, nhân dân đói khổ lầm than, tha phương<br /> cầu thực... Khắc họa hình tượng cuộc sống như thế, nho sĩ ẩn dật khi trực tiếp, khi gián tiếp quy<br /> trách nhiệm cho vua chúa, quan lại đương thời. Ví dụ:<br /> Hồng nhạn bi minh tán lâm tẩu,<br /> Sài lang hoành hành đương lộ khê.<br /> <br /> Đàn hồng nhạn kêu thương bay tản trong rừng, trong đầm<br /> lầy<br /> Lũ sài lang nghênh ngang trên các nẻo đường lối suối<br /> (Trư điểu đề -Tiếng chim lợn kêu) - Ngô Thế Lân [8;206]<br /> <br /> Vô cô dân cửu ly đồ độc,<br /> Bất sát thuỳ năng uý hễ tô. (Cảm hứng thi)<br /> (Nhân dân vô tội gặp phải cảnh cay cực, độc ác từ lâu/ Hỏi ai là kẻ nhân từ không ham giết<br /> người, thoả được lòng dân chờ cứu sống - Thơ cảm hứng, bài 5 - Nguyễn Bỉnh Khiêm)<br /> Chỗ khác, cuộc sống xã hội được Nguyễn Bỉnh Khiêm đặc tả rõ nét hơn:<br /> Lưu ly khí đồng trĩ,<br /> Lung lão chuyển câu hác.<br /> Ngã biểu chúc lư lý,<br /> Bất xí điểu phần sào.<br /> Đãi đồng phường trinh vĩ,<br /> Thử thời tư vi cực...<br /> Nguyên dã tác chiến trường,<br /> Tỉnh ấp biến tặc luỹ.<br /> <br /> Lưu ly vứt bỏ trẻ nít<br /> Già ốm lăn xuống ngòi rãnh<br /> Chết đói nằm đầy cổng làng<br /> Chẳng khác chim bị cháy mất tổ<br /> Giống hệt cá bị máu dồn xuống đuôi<br /> Lúc ấy đến như thế là cùng cực...<br /> Đồng ruộng biến làm chiến trường<br /> Làng xóm khắp là luỹ giặc.<br /> (Cảm hứng, tam bách cú - Cảm hứng, 300 câu)<br /> <br /> Đặc biệt, Nguyễn Bỉnh Khiêm đã xây dựng được một hình tượng cuộc sống xã hội qua các<br /> hình ảnh ẩn dụ mà ở đó là sự tranh giành, cướp tróc lẫn nhau, cá lớn nuốt cá bé, thế đạo nhân tâm<br /> bị đồng tiền chi phối... Lời thơ của ông ở đây phát triển theo chiều hướng suy tư, khái quát mang<br /> ý nghĩa triết học nhân sinh:<br /> Thớt có tanh tao, ruồi dạm miệng,<br /> Ang không mật mỡ, kiến đem thân?<br /> (Thơ Nôm, số 65)<br /> Hay:<br /> <br /> Giàu sang người đến đăm chiêu,<br /> Bần tiện, ai kẻ trọng yêu?<br /> 43<br /> <br />