JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br />
Social Science, 2017, Vol. 62, Iss. 11, pp. 76-80<br />
This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br />
<br />
DOI: 10.18173/2354-1067.2017-0091<br />
<br />
HÌNH TƯỢNG PHẠM NHAN<br />
TRONG TRUYỀN THUYẾT DÂN GIAN NGƯỜI VIỆT<br />
Đoàn Thị Ngọc Anh<br />
<br />
Khoa Ngữ văn & Địa lí, Đại học Hải Phòng<br />
Tóm tắt. Phạm Nhan là nhân vật phản diện trong truyền thuyết của người Việt. Hình tượng<br />
nhân vật Phạm Nhan được tác giả dân gian xây dựng vừa thực vừa hư, vừa thần bí vừa có<br />
sức ảnh hướng lớn trong sinh hoạt văn hóa cộng đồng. Bài viết tập trung làm rõ Phạm Nhan<br />
là ai? Đặc điểm, hành trạng của nhân vật và những ảnh hưởng của vị tà thần này trong đời<br />
sống văn hóa tín ngưỡng của nhân dân. Hình tượng Phạm Nhan trong truyền thuyết là một<br />
hiện tượng đặc biệt và hết sức phức tạp trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam.<br />
Từ khóa: Phạm Nhan, truyền thuyết dân gian, hình tượng nhân vật.<br />
<br />
1.<br />
<br />
Mở đầu<br />
<br />
Phạm Nhan là nhân vật có nguồn gốc từ lịch sử. Truyền thuyết Phạm Nhan được xây dựng<br />
nhằm thoả mãn tính hiếu kì và lòng căm thù giặc của nhân dân. Hình tượng Phạm Nhan trong<br />
truyền thuyết người Việt chưa được nghiên cứu một cách hệ thống. Lâu nay, một số công trình,<br />
bài viết có đề cập tới Phạm Nhan đều ở dạng những bài viết riêng lẻ, và những nhận định rời rạc.<br />
Tài liệu Thần tích Đức Thánh Trần do Bắc Việt tương kế hội xuất bản năm 1963, tại Sài Gòn có<br />
bài viết về Phạm Nhan với nhan đề Phạm Nhan một kẻ tà thần hại dân hại nước gươm thần trừ<br />
đi [5].Viết về câu chuyện Phạm Nhan, sách Việt Điện u linh tập lục toàn biên chép: hồn Phạm<br />
Nhan sau khi bị Hưng Đạo Vương hành hình đi khắp nơi hớp hồn phụ nữ, khiến cho họ đau ốm<br />
liên miên. Hồ Đức Thọ trong công trình Trần triều Hưng Đạo Đại Vương trong tâm thức người<br />
Việt có nhắc đến: “Phạm Nhan là một tên tướng giặc có yêu thuật thường hay gây tai vạ cho nhân<br />
dân, nhất là phụ nữ nên khi ốm đau dai dẳng không rõ nguyên nhân thường nghi là ma làm (chỉ<br />
Phạm Nhan)” [3]. Khi Khảo sát truyền thuyết và một số phong tục, lễ hội ở vùng đảo Hà Nam Quảng Ninh (Luận văn thạc sĩ), tác giả Nghiêm Thị Mai Lan đã xếp Phạm Nhan vào nhóm nhân<br />
vật kẻ thù trong chuỗi truyền thuyết khảo sát được ở vùng đảo này. Có khá nhiều ý kiến thống nhất<br />
Phạm Nhan vốn là kẻ thù của dân tộc, khi sống đi đến đâu gây tàn sát cả muôn loài cây cỏ, khi<br />
chết trở thành loài quỷ hút máu người. Nhân vật Phạm Nhan trở thành nỗi ám ảnh không nguôi<br />
của người dân Việt. Trong bài viết này, chúng tôi nghiên cứu về truyền thuyết Phạm Nhan dưới<br />
góc độ một thể loại văn học. Lí giải hình tượng Phạm Nhan trong truyền thuyết, khai thác những<br />
điểm khác biệt về truyền thuyết Phạm Nhan so với những truyền thuyết về các nhân vật phúc thần<br />
khác. Đây là một vấn đề mới và hấp dẫn.<br />
Ngày nhận bài: 15/5/2017. Ngày sửa bài: 21/7/2017. Ngày nhận đăng: 20/10/2017<br />
Liên hệ: Đoàn Thị Ngọc Anh, e-mail: ngocanhdt.dhhp@gmail.com<br />
<br />
76<br />
<br />
Hình tượng Phạm Nhan trong truyền thuyết dân gian người Việt<br />
<br />
2.<br />
2.1.<br />
<br />
Nội dung nghiên cứu<br />
Tên gọi Phạm Nhan<br />
<br />
Đa số các truyền thuyết kể về Phạm Nhan đều có nhắc tới tên thật của nhân vật này là<br />
Nguyễn Bá Linh. Nhân vật được giới thiệu đến có gốc tích, lai lịch cụ thể: mẹ người làng An Bài,<br />
Đông Triều; cha là thương khách người Phúc Kiến - Quảng Đông (Trung Quốc). Có truyền thuyết<br />
còn kể cha Phạm Nhan tên là Nguyễn Bá Quang. Một số truyền thuyết kể rằng Phạm Nhan là con<br />
của một người con gái họ Nguyễn, quê ở Đông Triều. Lại có truyền thuyết gọi: Nguyễn Nhan tên<br />
chữ là Bá Linh. Cách gọi tên họ khác nhau đối với một nhân vật thực sự có những căn nguyên cần<br />
được lí giải. Trong quá trình điền dã và sưu tầm tài liệu chúng tôi thu thập được những ý kiến khác<br />
nhau về tên gọi của nhân vật này. Có hai giả thiết được đưa ra: thứ nhất, Bá Linh là tên thật của<br />
nhân vật này, và sau khi sang Trung Quốc theo học thi đỗ Tiến sĩ mới lấy tên chữ là Phạm Nhan.<br />
Theo giả thiết thứ nhất, thì Phạm Nhan là tên chữ của Nguyễn Bá Linh. Như vậy, chữ Phạm trong<br />
“Phạm Nhan” sẽ không được hiểu là họ của nhân vật, mà nên hiểu là tên chữ, hay tên hiệu mà<br />
người xưa hay đặt. Giả thiết thứ hai, cũng cho rằng nhân vật có tên thật là Nguyễn Bá Linh, còn<br />
Phạm Nhan là tên gọi sau khi ông đã chết. Theo Từ điển Trích dẫn [6]: (phạm) có nghĩa là xâm<br />
(nhan) là dáng mặt, vẻ mặt. Phạm nhan là xâm phạm, động chạm vào dáng<br />
lấn, động chạm;<br />
vẻ, nhan sắc. Theo giả thiết thứ hai, chúng tôi thấy sự hợp lí của tên gọi này liên quan đến những<br />
truyền thuyết có kể về căn bệnh mà người phụ nữ mắc phải có tên là bệnh Phạm Nhan. Chuyện<br />
kể về việc trước khi chết, nhân vật này hỏi Hưng Đạo Vương: Ngài cho tôi ăn món gì? Căm phẫn<br />
trước những việc làm quái ác của kẻ dẫn giặc về dày xéo quê mẹ, Hưng Đạo Vương đã tức giận<br />
mà nói rằng: cho mi ăn máu đẻ của đàn bà. Vì vậy mà sau khi chết, hắn luôn tìm phụ nữ để tác oai<br />
tác quái, hoành hành gây bệnh. Nhất là đàn bà sau khi mới sinh nở nếu có việc phải đi qua chỗ mà<br />
Phạm Nhan bị hành hình thì sẽ bị bắt vía, hút hết máu, gầy mòn dần cho đến chết.<br />
Như vậy về tên gọi chúng ta có thể hiểu nhân vật có tên thật là Nguyễn Bá Linh, Phạm Nhan<br />
có nội dung lí giải về sự gây họa của nhân vật này trong dân gian, lâu dần được sử dụng như cách<br />
gọi tên riêng. Và chúng ta biết nhiều đến nhân vật này với cái tên Phạm Nhan.<br />
<br />
2.2.<br />
<br />
Phạm Nhan với tài thuật phù thủy<br />
<br />
Phạm Nhan là một kẻ bán nước hại dân, cả trong lịch sử và truyền thuyết đều ghi nhớ về<br />
nhân vật này trên thì đắc tội với trời xanh, dưới thì đại ác với đất tổ quê mẹ; một kẻ sống một đời<br />
mà bị khinh ghét muôn đời. Hình tượng nhân vật Phạm Nhan trong truyền thuyết là hình ảnh của<br />
kẻ tà thần. Phạm Nhan tuy có phép thuật, nhưng lại dùng phép thuật vào việc hại nhân hại nước.<br />
Truyền thuyết có kể về việc sau nhiều năm sang Trung Quốc tu học, chuyên tâm nghiên cứu chước<br />
thuật, phù phép ma quỷ, luyện khí, luyện công. Hắn tự khoe có tài đi trên than hồng không bỏng,<br />
ngâm trong băng tuyết không lạnh, chém đầu không đứt, nếu đứt lại mọc đầu khác. Khi vào trong<br />
cung chữa bệnh hắn đã dùng tà thuật chuyên thôi miên các cung nữ làm chuyện dâm ô, vẽ bùa,<br />
vẽ các hình thù kì quái lên chỗ kín cung nữ, sờ soạng trong đêm tối, thông dâm một lúc với nhiều<br />
người. Lời đồn đại những hình thù kì quái trên thân thể cung nữ lan đi, việc dâm ô lộ ra. Một đạo<br />
sĩ cao tay được bí mật nhập quách thành. Sau ba sáu ngày hết một kì Địa sát, Bá Linh bị phát giác.<br />
Triều đình chiếu tội trảm quyết. Nhan cầu xin vua Nguyên cho đáo công chuộc tội xin làm hướng<br />
đạo sang đánh Nam quốc.<br />
Khi đánh trận, Bá Linh thường đi đầu. Bá Linh mắt nhỏ, mặt dài, cưỡi ngựa ra trước trận,<br />
tay cầm thanh bảo kiếm, xõa đầu, rũ tóc, trong mồm niệm chú, lẩm bẩm mấy câu. . . trời bỗng nổi<br />
77<br />
<br />
Đoàn Thị Ngọc Anh<br />
<br />
cơn giông, cát sỏi bay vù vù, mây kéo tối mù mịt, quân sĩ giáp mặt không trông thấy nhau. Rồi<br />
nghe thấy trên không có tiếng reo hò ầm ầm tựa như có thiên binh, vạn mã đổ xuống khiến quân<br />
ta kinh hãi, bỏ chạy. Nhờ tà thuật của Bá Linh mà quân Nguyên đã phá được nhiều trại của ta.<br />
Có thể thấy, Phạm Nhan đã tu luyện được phép thuật phù thủy, và sử dụng phép thuật của<br />
mình như một thứ khí cụ để trêu người, hại người. Ban đầu là làm những việc đen tối, không đoan<br />
chính đối với các cung nữ. Sau khi bại lộ để cứu mạng sống của mình đã dẫn quân xâm lăng về dày<br />
xéo lên đất quê mẹ. Phạm Nhan đã dùng phép thuật để giúp cho quân Nguyên chiếm đánh nước ta.<br />
Chỉ với sức của một mình Phạm Nhan nhưng có thể sánh với thiên binh vạn mã, khi Phạm Nhan<br />
sử dụng đến tà âm binh. Để cướp trại Vạn Kiếp nửa đêm âm binh thần tướng kéo tới bạt ngàn,<br />
nhô nhố quân đầu trâu mặt ngựa, mặt mũi dữ tợn như hung thần. Cung nỏ bắn cùng không được<br />
âm binh. Để diệt Phạm Nhan, Hưng Đạo Vương đã phải lập trận đồ cửu cung bát quái cùng thanh<br />
thần kiếm của Tiên Mẫu. Hưng Đạo Vương bày thành trận đồ thế, chia quân dàn ra 8 cửa, mỗi cửa<br />
định một sắc cờ: mặt chính đông cờ xanh. Mặt chính tây cờ trắng. Mặt chính nam cờ đỏ, mặt chính<br />
bắc cờ đen. Góc đông nam cờ sắc đỏ trắng, góc tây bắc cờ dán sắc xanh đen. Góc tây nam cờ đỏ<br />
trắng, góc tây bắc cờ trắng đen. Mỗi mặt 300 quân, 50 tên kị mã cầm cờ, 250 tên bộ tốt cầm cờ khí<br />
giới. Ở chính giữa có một toán quân cầm cờ vàng. Bá Linh xem xét thế trận, cho là có sát khí bốc<br />
lên, chắc có quỷ thần chi đây. Khi Bá Linh dẫn 500 quân đánh ở mặt chính đông vào, Hưng Đạo<br />
Vương cầm thanh kiếm niệm chú mấy câu, rồi cầm cờ vàng phất lên. Bá Linh phải dùng phép độn<br />
giáo, tàng hình để trốn mất. Còn 500 quân bị chết và bắt sống hết. Quân Nguyên phải chạy lui về<br />
Vạn Kiếp. Việc bắt Phạm Nhan quả nhiên không dễ dàng gì bởi tài biến hóa khôn lường của hắn.<br />
Nhờ lời mách của bà lão hàng cơm, Hưng Đạo Vương chuẩn bị sẵn chỉ ngũ sắc, chờ khi bắt tình<br />
cờ, dùng ngay chỉ ngũ sắc quấn vào người thì Phạm Nhan mới không biến được. Sau khi bắt được<br />
Phạm Nhan, tướng quân Dã Trượng đã không thể nào hành khuyết đối với tên tướng giặc này. Cứ<br />
chặt đầu này hắn lại mọc đầu khác. Sau phải dùng đến thanh kiếm thần của Hưng Đạo Vương có<br />
bôi bồ hóng bếp với phân gà sáp mới chém được Phạm Nhan.<br />
Xây dựng hình tượng Phạm Nhan, nhân dân thể hiện thái độ căm ghét đối với một kẻ tà<br />
thần, hại dân hại nước. Mặc dù truyền thuyết nói về tài thuật của Phạm Nhan nhưng không phải<br />
để ngợi ca mà để ghê rợn, để lên án một kẻ thất nhân. Hình tượng Phạm Nhan hoàn toàn khác biệt<br />
với những nhân vật truyền thuyết thông thường. Nếu như các nhân vật truyền thuyết ở tuyến thiện<br />
được xây dựng trong niềm yêu mến tôn sùng của nhân dân và là biểu tượng của chính khí. Thì<br />
Phạm Nhan là biểu tượng cho tà khí, cho hình tượng của một kẻ phản trắc trong lòng nhân dân.<br />
<br />
2.3.<br />
<br />
Phạm Nhan và những nỗi ám ảnh trong dân gian<br />
<br />
Phạm Nhan tuy đã bị Hưng Đạo Vương tiêu diệt, nhưng sau khi chết giặc Phạm Nhan vẫn<br />
còn lẩn khuất, quấy nhiễu dân lành. Khi sống là một tên tướng giặc đánh phá nước ta, khi chết hóa<br />
thần lại quấy nhiễu đời sống của nhân dân, đặc biệt là phụ nữ và trẻ em. Trong dân gian kể rất<br />
nhiều câu chuyện về sự ám ảnh và nỗi sợ hãi đối với hồn ma Phạm Nhan. Tuy đã chết, nhưng tướng<br />
giặc vẫn tái sinh, thành những giống có hại dai dẳng hết đời này sang đời khác. Xác Phạm Nhan<br />
bị chặt làm ba khúc, khúc chân vứt lên rừng biến thành con vắt, khúc thân vứt lên bờ biến thành<br />
con muỗi, khúc đầu vứt xuống sông trôi về gò đất thôn Hưng Học thì biến thành con đỉa, đều là<br />
những con vật hút máu người. Truyền thuyết đầy màu sắc hoang đường thể hiện sự kinh tởm, căm<br />
ghét tên giặc hút máu người dưới biểu tượng những con vật có thực trong cuộc sống. Tại một số<br />
địa phương hiện nay vẫn còn lưu truyền nhau những nỗi sợ hãi về căn bệnh mang tên Phạm Nhan.<br />
Vì lời nguyền cho Phạm Nhan ăn máu đẻ của đàn bà, nên hồn ma của y thường đi khắp nơi để hút<br />
78<br />
<br />
Hình tượng Phạm Nhan trong truyền thuyết dân gian người Việt<br />
<br />
máu đàn bà, nhất là đàn bà trong kì sinh nở. Ai mắc phải đều bị bệnh liên miên, thuốc thang mãi<br />
cũng không khỏi. Ngày xưa, tại thôn Hưng Học xã Nam Hòa, huyện Yên Hưng, Quảng Ninh (nay<br />
là thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh) có hiện tượng phụ nữ mang thai chín tháng, nhưng đến kì<br />
sinh nở chỉ đẻ ra nước. Dân làng vô cùng sợ hãi. Sau có người nằm mộng thấy hồn Phạm Nhan về<br />
đòi cúng tế. Các cụ trong làng mới bàn bạc và làm lễ cúng tế vong hồn Phạm Nhan. Lễ vật phải có<br />
một thau nước màu đỏ. Từ đó về sau hàng năm làng Hưng Học đều phải làm lễ cúng, rước Phạm<br />
Nhan. Truyền thuyết cũng kể rằng ngày xưa phụ nữ làng Hưng Học so với phụ nữ những làng bên<br />
thì xấu hơn rất nhiều. Từ già đến trẻ, phụ nữ trong làng ai cũng bị toét mắt. Người dân cho rằng vì<br />
làng Hưng Học nhiễm phải ám khí của Phạm Nhan nên không thể xinh đẹp được. Ở Thủy Nguyên<br />
- Hải Phòng vì sợ hãi vong hồn này, đàn bà con gái phải bịt mặt, tránh hồn ma bắt gặp trêu ghẹo.<br />
Chỉ có ngày hội đầu xuân trước cửa đình, đền được các thần linh chứng kiến mới bỏ khăn bịt mặt,<br />
do đó có ngày “Hội mở mặt” vào dịp đầu xuân tại đình Kênh Dương - Thủy Nguyên ngày nay.<br />
Vùng đảo Hà Nam, Phong Cốc phụ nữ đều sợ tà ma này, đối phó bằng cách vá thật đầy đũng váy,<br />
nhất là những ngày có kinh lại càng phải che dấu kín đáo hơn. Vì thế dân gian trong vùng mới có<br />
phương ngữ lưu truyền “Phục, Phá bịt má, Hà Nam vá trôn” (Phục Lễ, Phả Lễ - Thủy Nguyên, Hải<br />
Phòng, Hà Nam - Quảng Ninh). Tội ác của Phạm Nhan đã trở thành nỗi ám ảnh rất lớn trong đời<br />
sống của người dân. Dân gian luôn giữ thái độ dè dặt và kinh sợ với vị thần linh này. Hầu hết mọi<br />
người đều muốn có thái độ giữ mình, kiêng kị và tránh phạm phải vía của Phạm Nhan. Người ta<br />
lập đền thờ hay làm lễ vật để dâng cúng Phạm Nhan chỉ là để mong cầu bình yên cho bản thân và<br />
gia đình mình. Quan niệm của dân gian “Có thờ có thiêng, có kiêng có lành” vì kinh sợ mà thờ<br />
cúng để mong cầu bình an và để tránh hậu họa, phiền toái. Đó cũng chính là những dấu ấn riêng<br />
trong văn hóa tín ngưỡng của từng địa phương.<br />
<br />
3.<br />
<br />
Kết luận<br />
<br />
Hình tượng Phạm Nhan được xây dựng trong trí tưởng tượng của dân gian về một nhân vật<br />
kẻ thù bị trừng phạt, sau khi chết linh hồn nơi đất khách quê người, sẵn trong lòng đầy oán hận,<br />
nên thường xuyên hiện về quấy nhiễu, làm hại nhân dân. Một loạt những hiện tượng lạ xảy ra ở<br />
những vùng Phạm Nhan đi qua, khiến cho dân gian liên tưởng nhiều tới những căn bệnh mang tên<br />
Phạm Nhan. Các truyền thuyết về Phạm Nhan có rất nhiều chi tiết hoang đường, kì ảo, nghiêng về<br />
yếu tố tâm linh của người dân. Sự xuất hiện của các yếu tố hoang đường kì ảo đó không chỉ mang<br />
lại không khí thiêng thường thấy trong truyền thuyết mà còn góp phần làm nổi bật mối quan hệ<br />
gần gũi giữa truyền thuyết và đời sống văn hóa tâm linh của người dân. Những truyền thuyết kể về<br />
Phạm Nhan, sự hóa thân, hóa thần của nhân vật này và nỗi ám ảnh của người dân về sức mạnh kì<br />
bí của vị ác thần thể hiện một đời sống văn hóa dân gian phong phú và phức tạp.<br />
TÀI LIỆU THAM KHẢO<br />
[1] Ngọc Hồ, Nhất Tâm, 1992. Việt điện u linh (tập lục toàn biên). Nxb Cửu Long.<br />
[2] Nghiêm Thị Mai Lan, 2006. Khảo sát truyền thuyết và một số phong tục, lễ hội ở vùng đảo Hà<br />
Nam - Quảng Ninh. Luận văn Thạc sĩ khoa học, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội.<br />
[3] Hồ Đức Thọ, 2002. Trần triều Hưng Đạo đại vương trong tâm thức người Việt. Nxb Văn hóa<br />
du lịch, Hà Nội.<br />
[4] Tạ Chí Đại Trường, 2006. Thần, Người và Đất Việt. Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội.<br />
[5] Thần tích Đức Thánh Trần, 1963. Ủy ban văn hóa hội Bắc Việt tương tế.<br />
[6] http://hanviet.org/, Hán Việt Từ điển Trích dẫn.<br />
79<br />
<br />
Đoàn Thị Ngọc Anh<br />
<br />
ABSTRACT<br />
Pham Nhan - the icon in Vietnamese folk legends<br />
Doan Thi Ngoc Anh<br />
Faculty of Literature and Geography, Hai Phong Universty<br />
Pham Nhan is a villain character in the legends of the Vietnameses. The character of Pham<br />
Nhan was constructed both realistic and surreal, both mystical and widely influential in cultural<br />
society activities. The article focuses on who Pham Nhan is, the characteristics of this figure and<br />
the influence of him upon the cultural life and religious belief of Vietnamese people. Pham Nhan<br />
icons in the folk legends is a special and complex phenomenon is the treasure of Vietnam folklore.<br />
Keywords: Pham Nhan, legends, character.<br />
<br />
80<br />
<br />