Khảo sát cấu trúc của truyện cổ tích Bình Phước theo lý thuyết cấu trúc chức năng của V.Ia.Propp

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 25 (50) - Thaùng 02/2017<br /> <br /> <br /> <br /> Khảo sát cấu trúc của truyện cổ tích Bình Phước<br /> theo lý thuyết cấu trúc chức năng của V.Ia.Propp (*)<br /> <br /> Studying Binh Phuoc’s fairy tales using structural – Fuctional theory by V.Ia.Propp<br /> <br /> TS. La Mai Thi Gia<br /> Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – ĐHQG TP.HCM<br /> <br /> La Mai Thi Gia, Ph.D.<br /> University of Social Sciences and Humanities – National University Ho Chi Minh City<br /> <br /> <br /> Tóm tắt<br /> Nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể của chúng tôi trong bài viết này là khảo sát 35 truyện cổ tích Bình Phước<br /> để xác định các yếu tố tường thuật đơn giản nhất không thể phân chia được trong nội dung truyện kể<br /> theo cấu trúc 31 chức năng nhân vật hành động trong công trình Hình thái học truyện cổ tích (1928) của<br /> nhà nghiên cứu văn học dân gian người Nga V.Ia.Propp. Chúng tôi khảo sát để tìm ra cấu trúc đặc<br /> trưng, những chức năng được chú trọng và ít được chú trọng qua số lần chúng xuất hiện trong các câu<br /> chuyện kể, khả năng có thể thay thế được của các chức năng, nhóm các motif làm nên chức năng trong<br /> truyện cổ tích Bình Phước (rộng ra là truyện cổ tích Nam Bộ) có gì khác biệt so với sự xuất hiện của<br /> chúng trong truyện cổ tích của cả nước nói chung.<br /> Từ khóa: truyện cổ tích, cấu trúc chức năng, V.Ia. Propp, Bình Phước.<br /> Abstract<br /> In this our article, we study 35 fairy tales of Binh Phuoc to identify their simplest irreducible narrative<br /> elements by structure of 31 fuctions in Morphology of the Folktale (1928), written by Russian folklorist<br /> V.Ia.Propp. We study Binh Phuoc’s fairy tales to find the specific structure of them, some functions are<br /> important and some others are not important through the number of times they appear in fairy tales, all<br /> possible replacements of functions, group of motifs which create plots of Binh Phuoc’s fairy tales (and<br /> fairy tales of South Vietnam), and to compare them with fairy tales of Vietnamese in general.<br /> Keywords: fairy tales, structural – fuctional theory, V.Ia.Propp, Binh Phuoc.<br /> <br /> <br /> <br /> 1. Mở đầu các nhóm truyện kể dân gian, đặc biệt là<br /> Lý thuyết cấu trúc chức năng của nhà với truyện cổ tích thần kỳ người ta đã thấy<br /> folklore học người Nga V.Ia.Propp trong được sự giống nhau giữa chúng, sự lặp lại<br /> nghiên cứu truyện cổ tích từ khi mới xuất những hành động của các nhân vật chính<br /> hiện cho đến nay đã được ứng dụng rộng trong những truyện kể khác nhau… Tiếp<br /> rãi ở các nước trên thế giới. Tuy nhiên, ở nhận lý thuyết đã lâu nhưng các nhà nghiên<br /> nước ta, vấn đề cấu trúc của truyện cổ tích cứu nước ta vẫn còn từng bước dè dặt khi<br /> chỉ thực sự được đặt ra vào những năm 80 nghiên cứu truyện cổ tích theo phương<br /> của thế kỷ XX, dù trước đây khi quan sát pháp phân tích cấu trúc chức năng, do đó<br /> <br /> 42<br />  LA MAI THI GIA<br /> <br /> <br /> mà những kết quả ứng dụng chúng ta có chức năng của nhân vật chính mà là vai trò<br /> được vẫn còn ít ỏi. Những trường hợp ứng của các nhân vật đối thủ hoặc nhân vật trợ<br /> dụng rõ nhất cần phải kể đến là Tiểu luận thủ chẳng hạn. Có thể thấy rằng tất cả các<br /> sau đại học Nghiên cứu kết cấu truyện cổ công trình nghiên cứu truyện kể dân gian ở<br /> tích thần kỳ Việt theo lý thuyết hình thái Việt Nam có ứng dụng phương pháp phân<br /> học của Vlađimia Iacôplêvich Prốp của tích cấu trúc chức năng của Propp đều chỉ<br /> Trần Đức Ngôn (1981), công trình Cổ tích mới dừng lại ở những bước như trên.<br /> thần kỳ người Việt - đặc điểm cấu tạo cốt Tiếp tục công việc của người đi trước,<br /> truyện (1994) của Tăng Kim Ngân, công chúng tôi ứng dụng lý thuyết cấu trúc chức<br /> trình Truyện cổ tích thần kỳ Việt đọc theo năng trong quá trình khảo sát truyện cổ tích<br /> hình thái học truyện cổ tích của V.Ia.Propp thần kỳ của tỉnh Bình Phước, trong khuôn<br /> (2006) của Đỗ Bình Trị, cùng một số bài khổ của một bài báo, chúng tôi chọn ra 35<br /> viết riêng lẽ trên các tạp chí chuyên ngành truyện trong số gần 1000 truyện thô do<br /> của các tác giả khác, trong đó có một bài sinh viên Khoa Văn học & Ngôn ngữ,<br /> viết “Nghiên cứu motif tái sinh trong trường Đại học KHXH&NV, TPHCM sưu<br /> truyện cổ tích Việt Nam theo lý thuyết cấu tầm được trong 2 chuyến thực tập điền dã<br /> trúc chức năng” (2008) của chính chúng tôi các năm 2008 và 2009. Đây là một phần<br /> Nội dung của các nghiên cứu này nhỏ của công việc mà chúng tôi hướng tới<br /> thường được triển khai với hai phần chính, là khảo sát cấu trúc đặc trưng của truyện cổ<br /> phần đầu là tóm tắt và giới thiệu công trình tích Nam Bộ như bao gồm các tỉnh như An<br /> Hình thái học truyện cổ tích thần kỳ của Giang, Tiền Giang, Bến Tre, Bạc Liêu, Sóc<br /> Propp cùng một số nhận xét của các nhà Trăng, Vĩnh Long, Kiên Giang, Trà<br /> nghiên cứu folklore về công trình này. Vinh… Chúng tôi dùng chính những tài<br /> Phần thứ hai, các tác giả trình bày cách ứng liệu điền dã do các thế hệ sinh viên sưu tầm<br /> dụng của mình đối với truyện cổ tích thần được trong khoảng 15 năm trở lại đây (có<br /> kỳ Việt Nam theo sơ đồ 31 chức năng của tỉnh tư liệu đã được in thành sách và công<br /> Propp. Nhìn chung các tác giả cũng chỉ bố rộng rãi, có tỉnh tư liệu còn ở dạng thô)<br /> mới dừng lại ở việc so sánh, đối chiếu, xem nhằm tìm ra được nét đặc trưng trong cấu<br /> các hành động của nhân vật truyện cổ tích trúc truyện cổ tích Nam Bộ không chỉ so<br /> thần kỳ Việt Nam có tầng suất và thứ tự với mô hình cấu trúc chức năng của<br /> xuất hiện trong cốt truyện như thế nào so V.Ia.Propp mà còn so với cấu trúc của<br /> với sơ đồ 31 chức năng của Propp. Sau đó truyện cổ tích Việt Nam nói chung mà hai<br /> mỗi tác giả đưa ra những nhận xét của nhà nghiên cứu Tăng Kim Ngân và Đỗ<br /> mình về sự tương ứng của các chức năng Bình Trị đã thực hiện cách đây 10 năm và<br /> nhân vật hành động trong truyện cổ tích hơn 30 năm (2006 và 1994).<br /> thần kỳ Việt Nam so với sơ đồ đó, đồng Do đó, nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể<br /> thời phát hiện ra một vài những hành động của chúng tôi trong bài viết này là triển<br /> “khác” có trong truyện cổ tích Việt Nam khai khảo sát 35 truyện cổ tích Bình Phước<br /> mà không được Propp đưa ra trong sơ đồ theo sơ đồ 31 chức năng nhân vật hành<br /> 31 chức năng. Hoặc các tác giả còn phát động của V.Ia.Propp để tìm ra cấu trúc đặc<br /> hiện ra được những hành động quan trọng trưng, những chức năng được chú trọng và<br /> tạo nên diễn biến cốt truyện không thuộc ít được chú trọng qua số lần chúng xuất<br /> <br /> 43<br /> KHẢO SÁT CẤU TRÚC CỦA TRUY N CỔ TÍCH BÌNH PHƯỚC THEO LÝ THUYẾT CẤU TRÚC CHỨC NĂNG…<br /> <br /> <br /> hiện trong các câu chuyện kể, khả năng có Dừa); Người chồng đi lên rừng đốn gỗ<br /> thể thay thế được một cách đa dạng của các (Phò mã gầy); Cùng nhau ra đồng chăn<br /> chức năng, nhóm các motif làm nên chức trâu (Chuyện ma quỷ bắt dơi)… Đặc biệt<br /> năng trong truyện cổ tích Bình Phước có những câu chuyện mà hoàn cảnh khởi<br /> (rộng ra là truyện cổ tích Nam Bộ) có gì đầu thể hiện dưới cả hai dạng của chức<br /> khác biệt so với sự xuất hiện của chúng năng e là vừa có thành viên gia đình đi<br /> trong truyện cổ tích của cả nước nói chung. vắng, vừa có sự qua đời của bố mẹ như<br /> Cuối cùng, việc khảo sát cấu trúc truyện cổ trong truyện Đực rựa (cha mẹ mất sớm; hai<br /> tích Bình Phước của chúng tôi không chỉ là vợ chồng người em chỉ biết lên rừng đốn<br /> một việc làm đơn thuần có tính hình thái củi), truyện Hai anh em mồ côi (mẹ mất<br /> cấu tạo mà là thao tác chuẩn bị cho việc sớm; hai anh em lên rừng đào củ để ăn),<br /> nghiên cứu những gốc rễ lịch sử của hàng truyện Chàng Ngo (cha mẹ mất sớm; chàng<br /> loạt những motif thể hiện ra trong mỗi đi chặt ống tre về nấu rượu), truyện Chàng<br /> chức năng, tìm hiểu nguồn gốc hình thành mồ côi (cha mẹ mất sớm, chàng vào rừng<br /> motif và ý nghĩa giá trị của nó trong việc bẫy thú, xuống miền dưới mua muối về<br /> tạo nên chủ đề truyện cổ tích thần kỳ. cho em ăn)…<br /> 2. Cấu trúc của 35 truyện cổ tích Chức năng 2: Với các nhân vật bị<br /> Bình Phước theo sơ đồ 31 chức năng của cấm đoán (Định nghĩa: Sự cấm đoán: ký<br /> V.Ia.Propp hiệu b)<br /> Chức năng 1: Một trong các thành Chức năng này chỉ xuất hiện trong<br /> viên gia đình đi vắng (Định nghĩa: Sự 2/35 truyện mà chúng tôi khảo sát và đều<br /> vắng mặt, ký hiệu e) thuộc dạng b2 trong sơ đồ của V.Ia.Propp,<br /> Chức năng này trong sơ đồ của Propp sự cấm đoán thể hiện là mệnh lệnh như bắt<br /> được thể hiện dưới ba dạng e1, e2 và e3, đi làm cỏ trong truyện Chàng mồ côi, hay<br /> toàn bộ các dạng thức này đều xuất hiện là lời đề nghị “hãy đi kiếm chồng đi” trong<br /> trong 29/35 truyện cổ tích Bình Phước mà truyện Sọ dừa.<br /> chúng tôi khảo sát, đông đảo nhất là dạng Chức năng 4: Đối thủ tiến hành dò<br /> e1 xuất hiện trong 19 truyện với nội dung la (Định nghĩa: Sự dò la, ký hiệu v)<br /> nhấn mạnh chức năng sự vắng mặt là cái Chức năng này được tìm thấy trong 11<br /> chết của bố mẹ như giới thiệu hoàn cảnh truyện cổ tích Bình Phước và thể hiện dưới<br /> khởi đầu: Nhà kia có hai anh em, mẹ mất cả ba dạng v1, v2, v3 như trong sơ đồ của<br /> sớm (Năm chàng trai khỏe); Làng kia, có Propp bao gồm cả việc dò la để tìm nơi ẩn<br /> một chàng trai mồ côi cả cha và mẹ (Chàng nấp của nhân vật hay nơi cất giấu vật quý<br /> mồ côi); Họ đều mồ côi cả cha lẫn mẹ (v1) như: “mụ hỏi chàng từ đâu đến” (Đèn<br /> (Chàng Crông và nàng Tăng Hin); Người thần); “Mẹ con đâu?” (Nàng Út ống tre);<br /> cha qua đời từ lâu (Sự tích cái dây thắt “cô tiên hỏi đôi cánh đâu” (Thằng Phjia).<br /> lưng)… Dạng e2 và e3 (các thành viên của Dạng v2 – dò la để tìm hiểu nạn nhân: “tại<br /> gia đình đi vắng) xuất hiện với các hình sao anh ngồi khóc vậy?” (Con của con<br /> thức như: Chàng trai đi xuống ruộng gặt dao); “Tại sao cháu trầm mình xuống hồ?”<br /> lúa (Con của con dao); Hai chị em rủ nhau (Sự tích hoa thủy tiên); “Tại sao cô bị rơi<br /> vào rừng bắt bướm (Chàng dê); Các chàng xuống vực” (Chàng dê)... Và dạng v3 – dò<br /> rể đi vào rừng đốn cây để làm nhà (Sọ la qua một nhân vật khác trong các truyện<br /> <br /> 44<br />  LA MAI THI GIA<br /> <br /> <br /> Hoàng tử rắn và Người lấy rắn. đựng chức năng này là Hai chị em Ji Băng<br /> Chức năng 5: Những tin tức cấp cho và Ji bay và Chuyện ăn thịt người, trong ba<br /> đối thủ về nhạn nhân của hắn (Định dạng thức của chức năng sự tiếp tay theo<br /> nghĩa: Sự bộc lộ, ký hiệu w) sơ đồ của Propp thì hai truyện cổ tích ở<br /> Chức năng này xuất hiện trong 11 trên đều thuộc dạng g1 là nhân vật nghe<br /> truyện với đầy đủ ba dạng bộc lộ theo sơ theo tất cả những lời thuyết phục của đối<br /> đồ, dạng w1 – đối thủ nhận được câu trả lời thủ. Trong truyện Chuyện ăn thịt người thì<br /> gián tiếp về câu hỏi của mình thể hiện dưới cô chị làm theo lời thuyết phục của người<br /> các nội dung như “Tôi là người nhưng bị cha, còn truyện Hai chị em Ji Băng và Ji<br /> mụ phù thủy biến thành gà” (Chàng gà); bay thì hai chị em phải nhận lời đề nghị<br /> “bà đừng có đi, ông ta ăn thịt hết ba đứa của mụ ma lai vì sợ mụ ăn thịt.<br /> con rồi” (Chuyện ăn thịt người). Dạng w2 – Chức năng 8: Đối thủ gây tai họa<br /> bộc lộ ngược thể hiện trong các truyện Sự cho một người trong gia đình hay gây<br /> tích hoa thủy tiên (Chàng trai bằng kể lại thiệt hại cho anh ta (Định nghĩa: Việc<br /> sự tình cho ông lão nghe) hay Chàng làm hại, ký hiệu A)<br /> Crông và nàng Tăng hin (cô út hỏi thì anh Theo Propp, chức năng này là vô cùng<br /> trả lời). Dạng w3 được tìm thấy duy nhất quan trọng bởi vì nó tạo nên sự vận động<br /> trong truyện Chàng Dê (ngay trong đêm của câu chuyện cổ tích và được xem là<br /> tân hôn, dê hóa lại thành người). điểm nút tạo diễn biến bất ngờ trong mạch<br /> Chức năng 6: Đối thủ tìm cách lừa truyện, chính vì vậy mà chức năng việc<br /> nạn nhân của mình để chiếm lấy nạn làm hại này được thể hiện rất sinh động với<br /> nhân hay chiếm lấy tài sản của nạn nhân gồm 19 dạng thức mà Propp đã liệt kê ra<br /> (Định nghĩa: Sự lừa dối, ký hiệu g) được. 17/35 truyện cổ tích Bình Phước có<br /> Chức năng 6 chỉ xuất hiện trong 4 câu chứa chức năng này, được thể hiện ở các<br /> chuyện và được thể hiện ở cả 3 dạng: g1 dạng A1 như đối thủ sai người đến bắt cóc<br /> (của cải trong nhà thuộc cái là của anh, (Chàng Ngo); A2: lén trộm đôi cánh của<br /> không thuộc cái là của em (Đực rực); "Gái nàng để trên bờ (truyện Con của con dao,<br /> ơi, đi với cha nhé, giúp cha một tay" Thằng Phjia); A5: anh giành hết gia tài của<br /> (Chuyện ăn thịt người). Hay dạng g2 – đối em (Sự tích hoa thủy tiên); A9: người vợ<br /> thủ hóa phép, thể hiện trong truyện Chuyện xui chồng mang con bò vào rừng sâu (Hai<br /> ma bò (ma bò hóa thành người chồng rồi anh em mồ côi); A13: đối thủ báo cho cả<br /> gùi rau về nhà), Dạng g3 – dùng vũ lực để làng đến giết con gà đi (Chàng gà); A14:<br /> lừa dối như trong truyện Hai chị em Ji người cha giết đứa con để ăn thịt; con ma<br /> Băng và Ji Bay (mụ buộc họ phải để lại tất bò núp sau bụi tre nhảy ra để giết anh ta<br /> cả xiêm váy và trang sức), trong truyện này (Chuyện ăn thịt người, Con ma bò).<br /> còn xuất hiện thêm chức năng lừa dối ở Chức năng 8a: Một trong những<br /> dạng g1 (mụ malai Ji Kra tới rủ hai chị em thành viên của gia đình thiếu một cái gì<br /> đi hái trái cây trong rừng). đó và muốn có một cái gì đó (Định<br /> Chức năng 7: Nạn nhân bị lừa và do nghĩa: Sự thiếu thốn, ký hiệu a)<br /> đó vô tình giúp đỡ cho quân thù (Định Trong sơ đồ của Propp, chức năng này<br /> nghĩa: Sự tiếp tay, ký hiệu g’) được thể hiện dưới sáu dạng khác nhau<br /> Hai truyện cổ tích Bình phước có chứa nhưng trong nội dung 10 truyện cổ tích<br /> <br /> 45<br /> KHẢO SÁT CẤU TRÚC CỦA TRUY N CỔ TÍCH BÌNH PHƯỚC THEO LÝ THUYẾT CẤU TRÚC CHỨC NĂNG…<br /> <br /> <br /> Bình Phước có chứa đựng chức năng này, giã nhà mình (Định nghĩa: Sự từ giã, ký<br /> chúng tôi chỉ tìm được 3 dạng thể hiện sự hiệu ↑)<br /> thiếu thốn, dạng a1 – cô gái rời khỏi nhà để 14 truyện cổ tích Bình Phước có chứa<br /> kiếm chồng hay do được người khác đến đựng chức năng này và hành động từ giã<br /> hỏi cưới (Sọ dừa, Chàng dê, Người lấy gia đình để đi đến một nơi khác được thể<br /> rắn); hay dạng a2 – cần có một biện pháp hiện rất đa dạng như: đi chu du thiên hạ<br /> thần kỳ để thay đổi rắc rối hiện tại như (Ba chàng trai khỏe); đi giúp nước (Đèn<br /> trong truyện Phò mã gầy hay Sự tích cái thần); đi đến nơi khác sinh sống (Chàng<br /> dây thắt lưng; dạng a5 là dạng thiếu thốn có mồ côi); lên kinh ứng thí (Chàng Dê); đi<br /> tính chân thực của cuộc sống xã hội thực tế lang thang (Chim cu gáy); bỏ nhà ra đi<br /> như hoàn cảnh khởi đầu của câu truyện là (Chàng trai và con trăn), có việc phải đi xa<br /> nhân vật chính có đời sống khổ cực; hết (Người lấy rắn); ẵm con qua nhà mẹ ruột<br /> sạch tiền bạc; cuộc sống nghèo đói vất vả (Chuyện ma bò).<br /> (Chàng mồ côi, Đực rựa, Truyện Ông ông Chức năng 12: Nhân vật bị thử<br /> anh hùng). thách, bị gạn hỏi, bị tra khảo và điều đó<br /> Chức năng 9: Tai họa và sự thiếu chuẩn bị cho anh ta có được phương tiền<br /> thốn được loan báo. Người ta yêu cầu thần kỳ hay người giúp đỡ (Định nghĩa:<br /> hay ra lệnh cho nhân vật chính rằng họ Chức năng thử thách của người cho –<br /> thả hoặc phái anh ta đi. (Định nghĩa: Sự Ký hiệu Đ)<br /> làm môi giới, yếu tố liên kết, ký hiệu V) Chức năng này có 17 dạng thức thể<br /> Chức năng này bao gồm 7 dạng thức, hiện và xuất hiện trong 18/35 truyện cổ<br /> tuy nhiên chỉ có 2 dạng thức là xuất hiện tích Bình Phước, các dạng thử thách bao<br /> trong 4 truyện cổ tích Bình Phước, dạng gồm thử thách giết yêu tinh (Ba chàng trai<br /> V1: nhân vật chính được phái đi giết 3 con khỏe); muốn cứu được vợ phải chôn cất<br /> yêu tinh (Ba chàng trai khỏe) hay ra đi để con chim (Sự tích khăn đỏ và áo có dấu<br /> đánh giặc ngoại xâm (Đèn thần). Dạng V3; ấn); lấy nước sạch ở xa đem về trong chiếc<br /> người anh hùng phi ngựa ra đi tìm nơi ẩn gàu thủng đáy (Hai chị em Ji Băch và Ji<br /> nấp của con yêu quái (Chàng Phan Dùng) Bay); vượt qua cuộc thi nấu ăn ngon; may<br /> hay đi đánh rồng lửa (Cậu bé đá). áo đẹp và đánh trận (Nàng Út ống tre); xây<br /> Chức năng 10: Người đi tìm đồng ý một cái đình bằng gỗ tốt (Phò mã gầy); xây<br /> hay quyết định chống đối lại (Định một lâu đài tráng lệ (Thần dừa)…<br /> nghĩa: Sự chống đối bắt đầu, ký hiệu S) Chức năng 13: Nhân vật chính phản<br /> Chức năng sự chống đối bắt đầu chỉ ứng lại hành động của con người sẽ cho<br /> thể hiện dưới một dạng và được tìm thấy (Định nghĩa: Phản ứng của nhân vật<br /> trong 2 truyện cổ tích Bình Phước mà chính, ký hiệu G)<br /> chúng tôi khảo sát là Đèn thần (nhân vật 17 truyện cổ tích Bình Phước có chứa<br /> chính đòi được nhà vua gả công chúa mới đựng chức năng này và chỉ thể hiện được<br /> đi chiến đấu với kẻ thù để cứu nàng về) và 4/10 dạng thức biểu hiện trong sơ đồ của<br /> Cậu bé đá (Dù bị cấm đoán nhưng nhân Propp. Phản ứng của nhân vật chính được<br /> vật vẫn quyết liệt đòi đi chiến đấu chống thể hiện trong các truyện này là cắt cổ mụ<br /> lại rồng lửa) vợ mà bỏ vào cối xay lúa (Năm chàng trai<br /> Chức năng 11: Nhân vật chính từ khỏe); bắn cung vào tim đối thủ khiến nó<br /> <br /> 46<br />  LA MAI THI GIA<br /> <br /> <br /> ngã gục xuống chết (Chàng Phan Dùng); trong không bị vẫn đục (Hai chị em Ji<br /> Chém đứt đôi đầu và thân của mụ yêu tinh Băch và Ji Bay)<br /> (Sự tích con đĩa); dìu bà cụ ra bìa rừng cho Chức năng 16: Nhân vật và đối thủ<br /> bà uống nước (Sự tích cái dây thắt lưng); của anh ta tham gia dự một cuộc giao<br /> xé vạt áo gói xác chim (Sự tích khăn đỏ và tranh trực tiếp (Định nghĩa: Giao tranh;<br /> áo có dấu ấn); giết chết con ma (Chuyện Ký hiệu B)<br /> ma lai) Chức năng sự giao tranh mà chúng tôi<br /> Chức năng 14: Phương tiện thần kỳ tìm được trong 5 truyện cổ tích Bình Phước<br /> được nhân vật chính sử dụng (Định thường được miêu tả là những cuộc gia tranh<br /> nghĩa: Sự có được biện pháp thần kỳ, ký hết sức quyết liệt giữa nhân vật chính và đối<br /> hiệu Z) thủ, đó cũng là dạng giao tranh đầu tiên B1<br /> Theo sơ đồ của Propp, chức năng này theo sơ đồ của Propp - đánh nhau với đối thủ<br /> có 8 dạng biểu hiện và 12 truyện cổ tích là con vật hay người hoặc yêu tinh, ma<br /> Bình Phước trong khảo sát của chúng tôi quái…như con rắn trong truyện Người lấy<br /> tập trung thể hiện ở 4 dạng thức là z1, z2, z3 rắn, mụ yêu tinh trong truyện Sự tích con<br /> và z6. Các phương tiện thần kỳ mà nhân vật đĩa và Ba chàng trai khỏe; con ma giả làm<br /> chính sử dụng có thể là cây đèn thần trong người trong truyện Năm chàng trai khỏe.<br /> truyện Đèn thần, thanh gươm báu trong Chức năng 18: Đối thủ bị đánh bại<br /> truyện Sự tích con đĩa, một đàn chim trời (Định nghĩa: Sự chiến thắng; Ký hiệu P’)<br /> trong Hai chị em Ji Băch và Ji Bay, ông Chức năng này có sáu dạng thức<br /> tiên ban cho bông hoa cúc trong Sự tích nhưng chỉ có một hình thức duy nhất xuất<br /> hoa cúc, dây thài lai bên suối trong Sự tích hiện trong 5 truyện thuộc phạm vi khảo sát<br /> cái dây thắt lưng hay quả trứng thần kỳ nở của chúng tôi, nghĩa là dạng thức P'1 - đối<br /> ra chim và từ chim biến thành trâu trong thủ bị đánh bại trong một cuộc chiến đấu<br /> truyện Chàng mồ côi… với nhân vật chính như tên ma bị xuyên từ<br /> Chức năng 15: Nhân vật đi đến hậu môn lên đến đỉnh đầu (Năm chàng trai<br /> được chỗ đến hay được dẫn tới nơi có khỏe); giết được ba con yêu tinh và cứu<br /> cái vật cần tìm (Định nghĩa: Sự di được ba nàng công chúa (Ba chàng trai<br /> chuyển về không gian giữa vương quốc; khỏe); khuất phục được rồng lửa và cỡi<br /> Ký hiệu R) rồng bay đi (Cậu bé đá); chém mụ yêu tinh<br /> Sáu dạng thức của chức năng di đầu lìa khỏi cổ (Sự tích con đĩa)...<br /> chuyển được tìm thấy trong 10 truyện cổ Chức năng 19: Tai họa ban đầu hay<br /> tích mà chúng tôi khảo sát, sự di chuyển đó sự thiếu thốn được khắc phục (Định<br /> có thể là leo từ trên cây xuống để tìm đến nghĩa: Sự khắc phục tai họa hay khắc<br /> chiếc liều (Năm chàng trai khỏe), phi ngựa phục sự thiếu thốn; Ký hiệu L)<br /> đến nơi yêu quái ẩn nấp (Chàng Phan Dù chỉ xuất hiện trong 5 truyện cổ tích<br /> Dùng), vượt qua bảy ngọn núi mới đuổi kịp Bình Phước nhưng 5/11 dạng biểu hiện của<br /> và tìm về hang của mụ yêu tinh (Sự tích chức năng này đã xuất hiện trong cả 5<br /> con đĩa), nhân vật thấy mình bay bỗng như truyện. Trong truyện Chàng Ngo, tai họa<br /> chim, mở mắt ra đã thấy mình đứng trước được khắc phục bằng cách người vợ hiện<br /> một ông tiên (Sự tích khăn đỏ và áo có dấu lên từ viên ngọc sáng và hai vợ chồng lại<br /> ấn), đi đến một nơi thật xa để tìm nước được hạnh phúc như xưa; trong truyện<br /> <br /> 47<br /> KHẢO SÁT CẤU TRÚC CỦA TRUY N CỔ TÍCH BÌNH PHƯỚC THEO LÝ THUYẾT CẤU TRÚC CHỨC NĂNG…<br /> <br /> <br /> Chàng gà thì ông trời làm phép cho người phép thuật của vợ để gọi muôn thú trong<br /> chồng sống lại; trong truyện Thằng Phjia, rừng đến giúp mình thoát khỏi truy đuổi<br /> người vợ tiên đã tìm thấy đôi cánh của của kẻ thù.<br /> mình và bay về trời hay trong truyện Đực Chức năng 25: Nhân vật chính được<br /> rựa, vì thương số phận hẩm hiu thiệt thòi, giao nhiệm vụ khó khăn (Định nghĩa:<br /> nghèo khổ của người em thật thà nên thần Nhiệm vụ khó khăn; Ký hiệu D)<br /> núi đã sai bầy khỉ đến khiêng người em thả Những nhiệm vụ khó khăn của chức<br /> vào một thung lũng toàn là vàng... năng này mà chúng tôi tìm thấy được trong<br /> Chức năng 20: Nhân vật chính trở 5 truyện cổ tích Bình Phước là nhân vật<br /> về (Định nghĩa: Trở về; Ký hiệu ↓) phải diệt trừ yêu quái để đem lại cuộc sống<br /> 9 truyện cổ tích Bình Phước có chứa bình yên cho dân làng (Chàng Phan Dùng);<br /> đựng chức năng này và biểu hiện dưới người vợ không được chỉ tay vào những bọt<br /> những hình thức trở về rất đa dạng như nước trắng tinh (Chàng rắn); người chồng<br /> người anh trở về làng (Người lấy rắn); hai phải nhuộm cho thật đỏ vuông vải trắng để<br /> chị em về sống với bà ngoại (Hai chị em Ji đưa được vợ về lại với mình (Sự tích khăn<br /> Băch và Ji Bay); chàng dê từ kinh đô về đỏ và áo có dấu ấn); chàng trai phải giết<br /> nhà (Chàng dê); nhân vật mang chiến được giặc và cứu được công chúa (Truyện<br /> thắng về cho đất nước (Thần Đèn); chàng ông ông anh hùng); Phjia phải leo lên được<br /> trai tạm biệt tiên ông rồi quay về quê nhà trời bằng một sợi dây leo thì mới được<br /> hương (Sự tích khăn đỏ và áo có dấu ấn); gặp lại vợ (Thằng Phjia)...<br /> ba chàng trai tài giỏi về tới kinh đô (Ba Chức năng 26: Nhiệm vụ được giải<br /> chàng trai khỏe)... quyết (Định nghĩa: Sự giải quyết; Ký<br /> Chức năng 21: Nhân vật bị truy nã hiệu r)<br /> (Định nghĩa: Sự truy nã; Ký hiệu Pr) Cùng với việc nhận lấy nhiêm vụ khó<br /> Chức năng này có bảy dạng hình thức khăn, chức năng tiếp theo của nhân vật<br /> nhưng chỉ có một dạng thức cùng xuất hiện chính là giải quyết nhiệm vụ đó và chức<br /> trong hai truyện cổ tích Bình Phước. Trong năng này chỉ thấy xuất hiện trong 3/35<br /> truyện Ma bò, để truy nã nhân vật chính truyện cổ tích Bình Phước, ở truyện Chàng<br /> ma bò đã lần theo dấu vết và đi tìm, trong Phan Dùng thì người dân có được cuộc<br /> truyện Chàng Ngo thì tên trưởng làng tức sống bình yên sau khi chàng diệt trừ yêu<br /> giận cho người đến đạp phá nhà chàng. quái; người chồng trong Sự tích khăn đỏ và<br /> Chức năng 22: Nhân vật chính thoát áo có dấu ấn đã đưa được vợ trở về sau<br /> khỏi sự truy nã (Định nghĩa: Sự thoát mấy thàng trời ròng rã nhuộm khăn. Trong<br /> khỏi; Ký hiệu Sp) Truyện Ông ông anh hùng, nàng công chúa<br /> Dù trong sơ đồ của Propp chức năng được giải cứu sau khi bầy hổ thay chàng<br /> này được biểu hiện hết sức đa dạng với giết sạch giặc ngoại xâm<br /> mười dạng thức nhưng chúng tôi chỉ tìm Chức năng 27: Nhân vật chính được<br /> thấy 1/35 truyện cổ tích Bình Phước có nhận ra (Định nghĩa: Sự nhận ra; Ký<br /> chứa chức năng này, đó là truyện Chàng hiệu Y)<br /> Ngo (chức năng đi kèm với chức năng sự Trong trường hợp này việc nhận ra<br /> truy nã đã xuất hiện nay trước nó), để thoát làm thành một chức năng tương ứng với<br /> khỏi sự truy nã, nhân vật chính đã nhờ đến việc đánh dấu và nhân vật chính thường<br /> <br /> 48<br />  LA MAI THI GIA<br /> <br /> <br /> được nhận ra dựa vào một dấu hiệu từ sự làng gian ác đã bị trừng trị trong truyện<br /> đánh dấu đó. Truyện Ba chàng trai khỏe, Chàng Ngo. Con khỉ hung hăng trong<br /> nàng công chúa đã nhận ra được gương truyện Chàng mồ côi chết không kịp ngáp.<br /> mặt của người anh hùng đã cứu mình, Vì tham lam giành giật và nhiều phen hại<br /> người mẹ trong truyện Chàng trai và con chính em ruột của mình nên cuối cùng<br /> trăn lại chỉ nhận ra con trai khi về đến nhà người anh bị thú dữ xé xác (Đực rựa).<br /> của chàng; hay cả làng vô cùng ngạc nhiên Người chị vợ của Sọ Dừa sau nhiều lần<br /> khi nhận ra Bù trong hình dạng của một cô hãm hại em gái không thành công đã bị<br /> gái thắt đáy lưng ong xinh đẹp tuyệt trần vạch mặt và xấu hổ bỏ xứ ra đi (Sọ dừa).<br /> (Sự tích cái dây thắt lưng)... Mụ yêu tinh chuyên lừa gạt để ăn thịt các<br /> Chức năng 29: Nhân vật chính cô gái hiền lành đã bị cọp vồ đến chết (Hai<br /> mang một diện mạo mới (Định nghĩa: Sự chị em Ji Băch và Ji Bay). Và kết cục của<br /> chuyển; Ký hiệu T) người cha độc ác là trở thành nạn nhân của<br /> 11 truyện cổ tích trong nhóm truyện bầy rắn (Chuyện ăn thịt người).<br /> mà chúng tôi khảo sát có chứa chức năng Chức năng 31: Nhân vật chính kết<br /> này và được thể hiện trong hai dạng thức hôn và làm vua (Định nghĩa: Kết hôn;<br /> nhân vật có được diện mạo mới nhờ vào Ký hiệu C)<br /> các hành động pháp thuật và dựng lên được Nhân vật chính kết hôn hoặc lên ngôi<br /> một lâu đài kì diệu. Như Sọ dừa cởi bỏ lốt vua cũng là một kiểu kết thúc có hậu<br /> thành một chàng trai tuấn tú trong truyện thường thấy trong kho tàng truyện cổ tích<br /> Sọ Dừa; Cậu bé vụt đứng dậy rồi vươn vai khắp nơi trên thế giới và trong khảo sát của<br /> thành một chàng trai cao lớn khôi ngô chúng tôi cũng có đến 20 truyện cổ tích<br /> trong Cậu bé đá; Chàng trai xây được một chứa đựng chức năng này. Các nhân vật<br /> lâu đài nguy nga và trở thành phò mã trong truyện Đèn thần, Ba chàng trai khỏe,<br /> (Thần Dừa); Thằn lằn hóa thân thành một Hoàng tử gầy, Phò Mã rắn… được kết hôn<br /> cô gái xinh đẹp tuyệt trần (Nàng Út ống với công chúa và lên ngôi vua. Các nhân<br /> tre), Chim cởi bỏ lốt thành một chàng trai vật nam chính trong truyện Thằng Phjia,<br /> (Chim cu gáy); Chàng dê cũng từ bỏ lốt dê Sọ dừa, Chàng dê, Chàng gà, chàng Ngo,<br /> thành một con người khỏe mạnh khôi ngô Chàng mồ côi… sau khi trải qua rất nhiều<br /> (Chàng dê). thử thách, cuối cùng cũng lấy được vợ và<br /> Chức năng 30: Kẻ thù bị trừng trị sống hạnh phúc đời đời.<br /> (Định nghĩa: Sự trừng trị; Ký hiệu H) 3. Nhận xét chung<br /> Tương ứng với kiểu kết thúc có hậu Để tiện theo dõi và so sánh đối chiếu,<br /> thường thấy trong kho tàng truyện cổ tích chúng tôi lập sơ đồ liệt kê thứ tự của các<br /> Việt Nam, việc kẻ hiền gặp lành kẻ ác gặp chức năng trong 35 truyện cổ tích Bình<br /> ác là một triết lý mà dân gian luôn trung Phước theo những ký tự mà chúng được ký<br /> thành thể hiện trong truyện cổ tích, cho nên hiệu trong sơ đồ 31 chức năng của Propp<br /> có đến 16/35 truyện cổ tích Bình phước có như sau:<br /> chứa đựng chức năng này. Trong truyện Sự Sơ đồ kí hiệu 31 chức năng nhân vật<br /> tích con đĩa, yêu tinh bị giết chết máu văng truyện cổ tích thần kỳ của V.Ia.Propp:<br /> ra khắp nơi và hóa thành loài đĩa chuyên ebb'vwgg'AaVS↑ĐGZRBKP'L↓PrSpX<br /> hút máu người hay nhân vật tên trưởng FDrYOTHC<br /> <br /> 49<br /> KHẢO SÁT CẤU TRÚC CỦA TRUY N CỔ TÍCH BÌNH PHƯỚC THEO LÝ THUYẾT CẤU TRÚC CHỨC NĂNG…<br /> <br /> 34.<br /> Cấu trúc của 35 truyện cổ tích Bình Con ma bò: e1A14g2↑Pr1<br /> 35.<br /> Phước được kí hiệu hoá: Chuyện ma quỷ bắt dơi: e3v1w1OH<br /> 1.<br /> Năm chàng trai khỏe: Sau khi khảo sát cấu trúc của 35<br /> e2A9v1w1↑R2Đ3G3B1P’1H truyện cổ tích Bình Phước, chúng tôi nhận<br /> 2.<br /> Ba chàng trai khỏe: thấy có 5 chức năng trong sơ đồ 31 chức<br /> e3A5↑V1Đ1G1R2B1K1P’1↓YHC năng của Propp không xuất hiện trong nội<br /> 3.<br /> Chàng Phan Dùng : e1A6V3Z3Đ9G9Dr dung của nhóm truyện này, đó là các chức<br /> 4.<br /> Đèn thần : ↑ v1w1A15SV1Đ9Z3G9↓C năng: b' (Sự vi phạm); K (Sự đánh dấu), X<br /> 5.<br /> Cậu bé đá: e1A6ST1R2B1P’1 (Chuyến viếng thăm bí mật), F (Những đòi<br /> 6.<br /> Sự tích con đĩa: e3Z1R1Đ9G9Z2B1P’1H hỏi không căn cứ), O (Sự vạch mặt). Số<br /> 7.<br /> Chàng Ngo: e2e3CA1L1Pr1Sp1H chức năng xuất hiện trong truyện trung<br /> 8.<br /> Chàng mồ côi (1) e2e3w1Ce3A14↓HO bình từ 8 đến 10 chức năng, nhiều nhất là<br /> 9.<br /> Chàng mồ côi (2): e2b2w1a5Z1Đ2w1↑CH 14 chức năng ở truyện Ba chàng trai khoẻ,<br /> 10.<br /> Hai anh em mồ côi: e2e3A9T2H 14 chức năng ở truyện Hai chị em Ji Băch<br /> 11.<br /> Ba anh em: e2G7Đ7R2L3↓ và Ji Bay và ít nhất là 3 chức năng trong<br /> 12.<br /> Đực rựa (1): e2g1A5↑a5L6↓FHC truyện Sự tích hoa cúc và 4 chức năng<br /> 13.<br /> Sự tích hoa thủy tiên: e2A5↑v2w2 trong hai truyện Chuyện chim cú gáy,<br /> 14.<br /> Sọ Dừa: b2a1e3CĐ1G1v1Z3T1 Chàng trai và con trăn. Đồng thời các<br /> 15.<br /> Thần dừa: Ca1Đ1Z3G1T2 dạng thức biểu hiện của mỗi chức năng<br /> 16.<br /> Nàng Út ống tre: v3Đ1G1Z3T1 trong truyện cũng tương đối thống nhất<br /> 17.<br /> Phò mã gầy: e1a2T1Đ7Z1G7CH giữa các truyện với nhau chứ không có sự<br /> 18.<br /> Chàng gà (1): e2a1T1w1CA14L9 biểu hiện đa dạng và sinh động như trong<br /> 19.<br /> Chàng dê: e3v2a1Cw3T1↑↓H những hình thức mà Propp đưa ra. Bên<br /> 20.<br /> Chàng trai và con trăn: e3A13↑Y cạnh đó chúng tôi cũng nhận thấy thứ tự<br /> 21.<br /> Hoàng tử rắn: e3v3w2↑DT1CH xuất hiện của các chức năng trong truyện<br /> 22.<br /> Chuyện chim cu gáy: ↑CR2T1 cổ tích Bình Phước mà chúng tôi khảo sát<br /> 23.<br /> Sự tích khăn đỏ và áo có dấu ấn: cũng tương ứng với thứ tự của chúng trong<br /> e3Đ2G2Z2R1Z2D↓r sơ đồ của Propp, thứ tự của các chức năng<br /> 24.<br /> Sự tích cái dây thắt lưng: không thay đổi và chúng tôi cũng chưa<br /> e2a2Đ3G3Z2YT1 phát hiện thêm được chức năng nào khác<br /> 25.<br /> Sự tích hoa cúc: Đ2G2Z2 ngoài 31 chức năng trong phạm vi 35<br /> 26.<br /> Truyện ông ông anh hùng: e2a5↑DrDrC truyện mà chúng tôi khảo sát.<br /> 27.<br /> Con của con dao: e3v2A2CL7H Sau bước khảo sát để khám phá ra đặc<br /> 28.<br /> Thằng Phjia: A2CL7DOH điểm cấu trúc của 35 truyện cổ tích bằng<br /> 29.<br /> Chàng Crông và nàng Tăng Hin: cách miêu tả những phương thức thi pháp<br /> e2v2w2CĐ5G1R3 thuần túy, chúng tôi sẽ tiến đến việc giải<br /> 30.<br /> Hai chị em Ji Băch và Ji Bay: thích cội nguồn lịch sử của truyện cổ tích<br /> e2g1g’1g3A5↑Đ1G1R2Z6H↓C theo phương pháp phân tích nguồn gốc lịch<br /> 31.<br /> Chuyện ăn thịt người: sử để tìm ra bản chất thể loại và sự độc đáo<br /> e1g1g’1A14g1A14w1H mang tính lịch sử của thể loại này. Vấn đề<br /> 32.<br /> Con ma lai: e2Đ7G7 này chúng tôi xin được tiếp tục trình bày<br /> 33.<br /> Chuyện ma lai: e2Đ7G7 trong một bài viết khác.<br /> <br /> 50<br />  LA MAI THI GIA<br /> <br /> <br /> Chú thích: 3. La Mai Thi Gia (2015); Motif trong nghiên<br /> * Bài báo nằm trong khuôn khổ đề tài nghiên cứu truyện kể dân gian: Lý thuyết và ứng<br /> cứu khoa học cấp trường, mã số T2016/01. dụng; Nxb ĐHQG HN.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO 4. Tăng Kim Ngân (1994), Cổ tích thần kỳ người<br /> Việt - đặc điểm cấu tạo cốt truyện. Nxb Khoa<br /> 1. Các văn bản truyện kể dân gian Bình Phước do học Xã hội, H.<br /> Khoa Văn học & Ngôn ngữ, ĐHKHXH & NV,<br /> TP.HCM sưu tầm điền dã năm 2008 và 2009. 5. Đỗ Bình Trị (2006), Truyện cổ tích thần kỳ<br /> người Việt đọc theo hình thái học của truyện<br /> 2. La Mai Thi Gia (2008), “Nghiên cứu mô típ cổ tích của V.la.Propp, Nxb ĐHQG TP.HCM.<br /> tái sinh trong truyện kể dân gian các dân tộc<br /> Việt Nam theo hướng cấu trúc chức năng”, 6. Tuyển tập V.Ia.Propp (2003), Nhiều tác giả<br /> Tập san Khoa học Xã hội, trường ĐHKHXH dịch, tập I. Nxb Văn hóa dân tộc.<br /> & NV – tháng 12. 2008.<br /> <br /> <br /> <br /> Ngày nhận bài: 03/01/2017 Biên tập xong: 15/02/2017 Duyệt đăng: 20/02/2017<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 51<br />