Khát vọng đổi mới và nơi đâu là đích đến?

Kh¸t väng ®æi míi<br /> vµ n¬i ®©u lµ ®Ých ®Õn ?<br /> <br /> <br /> Phong Lª(*)<br /> <br /> Ngµy 16/6/2008, Bé ChÝnh trÞ Ban chÊp hµnh TW §¶ng (khãa X)<br /> ®· ban hµnh NghÞ quyÕt 23-NQTW vÒ “TiÕp tôc x©y dùng vµ ph¸t<br /> triÓn v¨n häc – nghÖ thuËt trong thêi kú míi”. Néi dung bµi viÕt tËp<br /> trung ph©n tÝch nh÷ng chuyÓn ®æi trong v¨n häc h«m nay nh»m t×m<br /> ®Õn xu thÕ ph¸t triÓn (hoÆc ®Ých ®Õn) cña v¨n häc tr−íc c¸c yªu cÇu<br /> míi cña giao l−u vµ héi nhËp, trong kû nguyªn toµn cÇu hãa.<br /> <br /> <br /> <br /> ch÷” chø kh«ng ph¶i lµ ch÷. ViÕt theo<br /> C ã lÏ, h¬n bÊt cø giai ®o¹n nµo tr−íc<br /> ®©y, kÓ tõ sau 1945, ph¶i cho ®Õn<br /> b©y giê, nhu cÇu ®æi míi c¸ch viÕt (c¶<br /> dßng suy t−ëng – mµ suy t−ëng th× bao<br /> giê mµ ch¼ng bÒ bén, rèi r¾m, chuyÖn nä<br /> trong s¸ng t¸c vµ lý luËn – phª b×nh) xä chuyÖn kia... ViÕt theo lèi ph©n<br /> míi næi lªn riÕt rãng nh− vËy, tr−íc hÕt m¶nh, rêi r¹c vµ lén xén mét c¸ch cã<br /> do chÝnh nhu cÇu cña ®êi sèng, vµ mÆt chñ ý – bëi cuéc sèng vèn lµ thÕ, nµo cã<br /> kh¸c còng cã phÇn do sù tiÕp xóc b−íc líp lang g× ®©u! HÕt thêi råi lèi viÕt dµi<br /> ®Çu víi nh÷ng g× ®· diÔn ra ë ngoµi theo lèi “®¹i tù sù” cña chñ nghÜa hiÖn<br /> “phe”, ®ã lµ c¸c trµo l−u HiÖn ®¹i hoÆc thùc vµ l·ng m¹n cæ ®iÓn, ®Ó chØ viÕt<br /> HËu hiÖn ®¹i ë ph−¬ng T©y, mµ cho ®Õn ng¾n theo lèi “tiÓu tù sù”, h−íng vÒ c¸c<br /> b©y giê ta míi cã hoµn c¶nh vµ cã nhu khu vùc riªng t−, c¸c uÈn khóc cña néi<br /> cÇu tiÕp xóc... Vµ dÉu nhu cÇu ®æi míi t©m, c¸c dån nÐn hoÆc bu«ng th¶ cña<br /> c¸ch viÕt chØ diÔn ra ë mét sè ch−a tiÒm thøc, dôc tÝnh...(*)Kh«ng cÇn hoÆc<br /> nhiÒu l¾m t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm, còng ®· kh«ng cßn nh©n vËt theo lèi cã thÓ h×nh<br /> thÊy ngæn ngang bao thö nghiÖm, víi dung hoÆc “sê mã” vÒ nã nh− kiÓu nh©n<br /> nh÷ng thµnh c«ng hoÆc ch−a, vµ th−êng vËt cña Balzac hoÆc G. Flaubert, mµ<br /> lµ g©y ph©n rÏ trong tiÕp nhËn cña theo lèi biÓu t−îng hoÆc chØ cÇn mét ký<br /> ng−êi ®äc. §ã lµ: ViÕt kh«ng cÇn cèt hiÖu. H−íng vµo tiÒm thøc, hoÆc dßng ý<br /> truyÖn, bëi cèt truyÖn lµ sù ¨n theo nÕp thøc thay cho kÓ, t¶ dÉn truyÖn ë ng«i<br /> cò, cæ ®iÓn, ®· trë nªn rÊt cò, vµ h·y ®Ó thø ba. Thay logic th«ng th−êng b»ng<br /> cho chi tiÕt vµ sù kiÖn lªn ng«i. ThËm nh÷ng nghÞch lý vµ phi lý - ®Ó thÊy cuéc<br /> chÝ kh«ng cÇn sù kiÖn mµ chØ cßn lµ<br /> ng«n ng÷, lµ c¸ch hµnh v¨n; lµ “bãng (*)<br /> GS., ViÖn V¨n häc.<br /> Kh¸t väng ®æi míi vµ n¬i ®©u lµ... 15<br /> <br /> sèng ®Çy nh÷ng ngÉu nhiªn, ngÉu sù. th× qu¶ lµ cã sù thiÕu v¾ng tuyÖt ®èi c¸c<br /> Cuéc sèng, trong biªn ®é v« thñy v« yÕu tè kú ¶o, hoang ®−êng trong mét<br /> chung cña nã, ®ßi hái vµ chÊp nhËn thêi gian dµi, kÓ tõ sau 1945. Bëi lý<br /> nh÷ng s¸ng t¹o kh«ng cã giíi h¹n, b»ng luËn v¨n häc m¸c xÝt dùa trªn nÒn t¶ng<br /> huyÒn tho¹i vµ t−ëng t−îng – b»ng c¶ duy vËt biÖn chøng vµ lý thuyÕt vÒ chñ<br /> c¸i kú qu¸i, dÞ biÖt, nh− Kinh K«ng nghÜa hiÖn thùc XHCN lu«n ®Æt ë vÞ trÝ<br /> trong ®iÖn ¶nh Mü (cho héi vµo nhau c¸i cao, hoÆc −u tiªn cho nguyªn t¾c trung<br /> hoang d· tét cïng vµ c¸i hiÖn ®¹i tét thµnh víi hiÖn thùc, chñ tr−¬ng miªu t¶<br /> cïng; rÊt mùc phi lý mµ l¹i l«i cuèn rÊt hiÖn thùc mét c¸ch ch©n thùc, lÞch sö,<br /> nhiÒu ng−êi xem, trªn toµn thÕ giíi); cô thÓ, d−íi h×nh thøc cña b¶n th©n ®êi<br /> kh«ng cã khu vùc nµo ®−îc xem lµ cÊm sèng. Mét chñ nghÜa hiÖn thùc ®i suèt<br /> kþ (tr−íc ®©y cã rÊt nhiÒu thø bÞ xem lµ thÕ kû XIX trong nhiÒu nÒn v¨n häc<br /> cÊm kþ); còng ch¼ng cã g× gäi lµ thiªng ph−¬ng T©y vµ ®Ó l¹i dÊu Ên rÊt râ<br /> liªng (tr−íc ®©y cã bao ®iÒu ®−îc xem lµ trong trµo l−u v¨n häc hiÖn thùc phª<br /> thiªng liªng). Vµ chuyÖn sex, chuyÖn gîi ph¸n ViÖt Nam thêi kú 1930 – 1945. Vµ<br /> t×nh lµ cã ë hÇu kh¾p c¸c t¸c gi¶, kh«ng sau chñ nghÜa hiÖn thùc phª ph¸n l¹i<br /> chØ trong v¨n mµ c¶ trong th¬. NÕu ®Õn chñ nghÜa hiÖn thùc XHCN, vÉn lÊy<br /> tr−íc ®©y h¬n nöa thÕ kû, ë Hµ Néi, nguyªn t¾c trung thµnh víi hiÖn thùc –<br /> phim Hoµng hËu Anna rÊt may lµ cña nh−ng lµ hiÖn thùc trong qu¸ tr×nh ph¸t<br /> Liªn X« nªn kh«ng bÞ cÊm, v× nh©n vËt triÓn c¸ch m¹ng, lµm nguyªn t¾c c¬ b¶n.<br /> chÝnh hë ngùc, hë cæ; vµ vë vò kÞch Hå<br /> thiªn nga ph¶i gi¶i thÝch cho râ r»ng: ë T×nh h×nh trªn ®· thay ®æi trong<br /> Liªn X« ng−êi ta quen mÆc v¸y ng¾n, cã thêi kú ®æi míi. Còng lµ khi ta nhËn<br /> kh¸c víi ph−¬ng §«ng, chç nµo còng thøc qu¸ râ mét ch©n lý bÞ che khuÊt lµ<br /> ph¶i kÝn ®¸o...; nÕu tr−íc ®©y c¸c t¸c kh«ng cã sù ph¶n ¸nh hiÖn thøc nµo mµ<br /> phÈm nh− M−êi n¨m vµ §èng r¸c cò, bao trïm, «m s¸t vµ ®i ®−îc ®Õn cïng<br /> Nh÷ng ng−êi thî má vµ S−¬ng tan... chØ b¶n chÊt hiÖn thùc, kÓ c¶ chñ nghÜa<br /> cã vµi chi tiÕt xa xa vÒ chuyÖn t×nh dôc hiÖn thùc phª ph¸n vèn ®−îc xem lµ<br /> hoÆc hë hang th©n thÓ ®· bÞ quy ngay lµ mét giai ®o¹n ph¸t triÓn cao cña t− duy<br /> chñ nghÜa tù nhiªn, th× b©y giê chuyÖn nghÖ thuËt nh©n lo¹i. Vµ kh«ng lóc nµo<br /> t×nh dôc trong quan hÖ nam n÷ lµ trµn con ng−êi kh«ng −íc m¬ tho¸t ra khái<br /> ngËp trong v¨n vµ th¬, khiÕn cho ®Õn c¶ nh÷ng giíi h¹n v« h×nh nµo ®ã cña bÊt<br /> Vò Träng Phông, trong mét thêi gian cø trµo l−u, chñ nghÜa nµo trong v¨n<br /> dµi ®−îc g¸n cho lµ ®¹i biÓu cña “chñ häc, kÓ tõ hiÖn thùc cæ ®¹i tr−íc c«ng<br /> nghÜa tù nhiªn” tr−íc 1945, nÕu sèng nguyªn ®Õn c¸c d¹ng cña chñ nghÜa<br /> l¹i, còng ph¶i t«n b»ng thÇy! Râ rµng lµ hiÖn thùc tõ thêi Phôc h−ng cho ®Õn hÕt<br /> ®· cã mét biªn ®é më rÊt lín cho mäi thÕ kû XIX; kh«ng mét chñ nghÜa nµo<br /> ng−êi viÕt b©y giê tr−íc trang giÊy hoÆc cho phÐp con ng−êi ®i ®Õn tËn cïng vµ<br /> mµn h×nh vi tÝnh. bao qu¸t ®−îc mäi mÆt hiÖn thùc. Më<br /> réng ®−êng biªn cho mäi t−ëng t−îng,<br /> Sù gia t¨ng yÕu tè kú ¶o, huyÒn soi s©u vµo mäi gãc khuÊt cña ®êi sèng,<br /> tho¹i còng ®−îc xem lµ hiÖn t−îng míi t×m vµo nh÷ng bÝ Èn cña tiÒm thøc vµ<br /> trong sù ph¸t triÓn cña v¨n häc cuèi thÕ c¸i ¶o, ®Èy m¬ −íc cña con ng−êi tíi<br /> kû qua mét sè t¸c gi¶... Nh×n vµo lÞch sö nh÷ng vïng rÊt xa cña kh«ng gian vµ<br /> 16 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 4.2009<br /> <br /> thêi gian... chÝnh lµ ®Êt ®ai cho sù t×m nÒn t¶ng triÕt häc vµ t− t−ëng nÈy në do<br /> ®Õn c¸c ph−¬ng thøc miªu t¶ míi, v−ît nhu cÇu vµ trªn sù xuÊt hiÖn cña mét<br /> ra ngoµi giíi h¹n cña chñ nghÜa hiÖn giai tÇng x· héi míi råi sÏ lµm nªn mét<br /> thùc, gåm c¶ hiÖn thùc XHCN, ®Ó ®Õn thêi ®¹i – thêi hiÖn ®¹i, thêi cña CNTB,<br /> víi siªu thùc, t−îng tr−ng, bÝ hiÓm, kú tõ tù do chuyÓn sang ®éc quyÒn, tõ chñ<br /> ¶o, huyÒn tho¹i, qu¸i dÞ, phi th−êng... nghÜa ®Õ quèc xuyªn quèc gia sang chñ<br /> nghÜa ph¸t xÝt – víi sù t¨ng tèc cña c¸c<br /> * cuéc c¸ch m¹ng khoa häc – kü thuËt,<br /> lµm nªn nh÷ng biÕn ®éng vÜ ®¹i cho thÕ<br /> Râ rµng ®i t×m c¸i míi, ®ã ph¶i lµ giíi, kÓ tõ thuyÕt T−¬ng ®èi cña<br /> môc tiªu cña bÊt cø ng−êi viÕt nµo, vµo Einstein ®Çu thÕ kû XX ®Õn cuéc C¸ch<br /> bÊt kú thêi nµo; huèng hå b©y giê lµ thêi m¹ng th«ng tin vµo nöa sau thÕ kû... lµ<br /> mang chÝnh tªn gäi §æi míi. Bëi s¸ng ch−a tõng xuÊt hiÖn ë ViÖt Nam, vµ<br /> t¹o lµ mang tÝnh c¸ nh©n, kh«ng cho nhiÒu khu vùc ch©u ¸ trong mÊy thÕ kû<br /> phÐp mÆc nh÷ng bé ®ång phôc, trõ qua cho ®Õn thÕ kû XX. Vµ do vËy, viÖc<br /> tr−êng hîp cuéc sèng buéc ph¶i mÆc ®i t×m c¸i phi lý, sù v« nghÜa cña ®êi<br /> ®ång phôc. Ngay c¶ mçi c¸ nh©n ng−êi sèng hoÆc nçi c« ®¬n trong th©n phËn<br /> viÕt còng ph¶i viÕt sao cho mçi t¸c con ng−êi, v.v... nh− trong v¨n häc<br /> phÈm cña m×nh ph¶i cã thªm c¸i míi ®Ó ph−¬ng T©y thÕ kû XX lµ môc tiªu khã<br /> cho m×nh tù kh¸c m×nh; ®Ó cho m×nh tr¸nh huyÒn hå vµ xa l¹ trong v¨n häc<br /> h«m nay cã kh¸c víi m×nh h«m qua. ta. MÆt kh¸c, l¹i còng nªn nhí cã c¸i<br /> Nh−ng dÉu lµ ai, kÓ c¶ thiªn tµi còng hîp lý råi míi cã c¸i phi lý – nh− hai<br /> ®Òu ph¶i chÞu mét ¸p lùc lín cña hoµn mÆt cña mét sù vËt, cã mÆt nµy ph¶i cã<br /> c¶nh. NguyÔn Du lµ nhµ th¬ lín nhÊt mÆt kia. ChÝnh c¸i hîp lý, c¸i duy lý, c¸i<br /> cña d©n téc, cho ®Õn nay, nh−ng «ng nghÜ: “T«i suy nghÜ, vËy t«i tån t¹i” (R.<br /> vÉn lµ s¶n phÈm cña t− duy nghÖ thuËt Descartes) ®· lµ khëi ®éng quan träng<br /> cæ ®iÓn; «ng vÉn lµ ng−êi cæ ®iÓn nhÊt nhÊt ®−a giai cÊp t− s¶n lªn vò ®µi<br /> trong c¸c nhµ th¬ cæ ®iÓn ViÖt Nam. chÝnh trÞ, ®Ó cã mét chñ nghÜa nh©n v¨n<br /> ¤ng kh«ng thÓ viÕt nh− chóng ta ë thêi thêi Phôc h−ng c¸ch ®©y 5 thÕ kû nh»m<br /> hiÖn ®¹i. Nh−ng kh«ng ph¶i v× vËy mµ gi¶i phãng con ng−êi, vµ lµm r¹ng danh<br /> «ng kh«ng cßn vÉn cø lµ nhµ th¬ lín con ng−êi – chø kh«ng ph¶i thÊt väng vÒ<br /> nhÊt cña v¨n häc d©n téc. TÊt c¶ nh÷ng con ng−êi.<br /> g× ®· diÔn ra ë ph−¬ng T©y thÕ kû XX –<br /> kÓ tõ Siªu thùc, T−îng tr−ng, BiÓu Ch©u ¢u, víi vai trß cña giai cÊp t−<br /> hiÖn, Ên t−îng, §a ®a, VÞ lai... cho ®Õn s¶n ®ang lªn, ®· sinh ra Con ng−êi c¸<br /> chñ nghÜa HiÖn sinh, TiÓu thuyÕt míi nh©n vµ Chñ nghÜa c¸ nh©n, lÊy c¸i T«i<br /> vµ KÞch phi lý, HËu cÊu tróc vµ Gi¶i cÊu lµm trung t©m, vµ ®Æt niÒm tin vµo con<br /> tróc, råi HËu hiÖn ®¹i... ®Òu cã c¬ së x· ng−êi, ngay sau khi kÕt thóc “®ªm<br /> héi vµ tinh thÇn cña nã, ®Òu cã mét lÞch tr−êng Trung cæ”, ®Ó chuyÓn sang thêi<br /> sö chuÈn bÞ cho nã trªn c¶ mét chÆng Phôc h−ng. Còng ch©u ¢u ®ang ®−îc<br /> ®−êng dµi nhiÒu thÕ kû kÓ tõ Descartes, c¶nh b¸o vÒ nguy c¬ mÊt ®i c¸i c¸ nh©n<br /> Pascal, Kant, HÐgel... ®Õn Kierkegard, vµ Con ng−êi c¸ nh©n trong thêi HiÖn<br /> Nietzsche, Freud, Bergson...; tõ ®¹i, khi sù ph¸t triÓn cña khoa häc – kü<br /> Schakespeare ®Õn Dostoievski... Mét thuËt ®¹t mét tr×nh ®é cao nh− b©y giê<br /> Kh¸t väng ®æi míi vµ n¬i ®©u lµ... 17<br /> <br /> ®−a tíi sù sïng b¸i hµng hãa, ®å vËt, ph¶i do mét t¸c ®éng thóc Ðp hoÆc g¸n<br /> v¨n hãa tiªu dïng vµ thuyÕt Kü trÞ. ghÐp tõ ngoµi; lµ nãi tróng ®−îc nh÷ng<br /> Chèng l¹i víi sù l·ng quªn con ng−êi - vÊn ®Ò cña mét ®Êt n−íc, sau khi trót bá<br /> ®ã lµ tiÕng nãi cña triÕt häc vµ v¨n häc ¸ch n« lÖ ngãt 80 n¨m l¹i ph¶i chÞu<br /> ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i. ®ùng 40 n¨m chiÕn tranh tµn ph¸, vµ<br /> míi chØ cã 20 n¨m b−íc vµo c«ng cuéc<br /> VËy lµ vÊn ®Ò Con ng−êi ë ph−¬ng x©y dùng ®Êt n−íc dÉu ®· chuyÓn sang<br /> T©y thêi hiÖn ®¹i cã mét lÞch sö kh¸c, mét thêi kú víi tªn gäi §æi míi, nh−ng<br /> thuéc mét tÇm vãc kh¸c, ë mét tÇm ®ãn vÉn cßn ngæn ngang biÕt bao bÊt cËp<br /> kh¸c. Cßn ë ViÖt Nam, con ng−êi c¸ tr−íc yªu cÇu cña mét nÒn kinh tÕ tri<br /> nh©n vµ yªu cÇu gi¶i phãng c¸ nh©n míi thøc; bao bÊt c«ng vµ chªnh lÖch trong<br /> chØ ®Æt ra mét c¸ch yÕu ít trong kho¶ng ph©n hãa giµu, nghÌo; cïng bao kiÕp<br /> vµi chôc n¨m tr−íc n¨m 1945, trong sèng vÉn ch×m trong bÊt h¹nh cña lam<br /> Th¬ míi vµ v¨n xu«i Tù lùc v¨n ®oµn, lò, ®ãi khæ... Nh÷ng c¸ch nghÜ, c¸ch viÕt<br /> l¹i tiÕp tôc v¾ng bãng sau ngãt nöa thÕ siªu h×nh vÒ nçi c« ®¬n b¶n thÓ vµ th©n<br /> kû c¸ch m¹ng vµ chiÕn tranh, ®Ó phËn con ng−êi, nÕu lµ rÊt ®óng, rÊt<br /> nh−êng chç cho Con ng−êi céng ®ång, thùc víi x· héi ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i ®·<br /> Con ng−êi giai cÊp, Con ng−êi cña ®oµn cã 300 n¨m ph¸t triÓn TBCN, th× d−êng<br /> thÓ. B©y giê th× con ng−êi c¸ nh©n ®ã ®· nh− ch−a ph¶i lµ mèi quan t©m lín<br /> cã hoµn c¶nh ®Ó xuÊt hiÖn trë l¹i, víi nhÊt, cµng kh«ng thÓ lµ bao trïm cña sè<br /> g−¬ng mÆt cßn nhßa ë hoÆc ®Ëm nÐt rÊt ®«ng ng−êi ®äc ViÖt Nam, nh÷ng<br /> trong mét sè t¸c gi¶ trÎ – ë thÕ hÖ thø ng−êi c¬ b¶n ®Òu ch−a tho¸t ra khái bé<br /> t−. §ã lµ con ng−êi kh«ng nh÷ng ®· hÕt ®ång phôc cña ng−êi n«ng d©n tiÓu<br /> d¸ng vãc sö thi trong ®Þnh h−íng phi n«ng, vµ míi chØ lµ c− d©n ®« thÞ trong<br /> anh hïng hãa mµ lµ con ng−êi kh«ng vµi chôc n¨m tr−íc n¨m 1945; vµ l¹i<br /> trong sù hoµn thiÖn vÒ tÝnh c¸ch vµ ®ang lôc tôc dån vÒ ®« thÞ còng chØ bÊy<br /> nh©n c¸ch; con ng−êi bi kÞch; con ng−êi nhiªu n¨m sau n¨m 1975; nh÷ng ng−êi<br /> th©n phËn vµ sè phËn; con ng−êi kh«ng vÉn cßn rÊt quen víi NguyÔn Du,<br /> nhÊt phiÕn mµ ph©n th©n; con ng−êi NguyÔn §×nh ChiÓu; vÉn trung thµnh<br /> cña c¸c thãi tËt; con ng−êi tha hãa hoÆc víi Vò Träng Phông, Nam Cao, Th¹ch<br /> thøc tØnh; con ng−êi, ®èi t−îng cña sù Lam; vÉn ch−a xa l¹ víi NguyÔn Minh<br /> giÔu nh¹i... Qu¶ ®Êy lµ c¸i míi mµ mét Ch©u, NguyÔn Kh¶i, Ma V¨n Kh¸ng...<br /> thÕ hÖ trÎ hoÆc kh«ng cßn trÎ n÷a, kÓ tõ vµ vÉn ®ang hµo høng ®ãn nhËn, víi<br /> thÕ hÖ 6X trë ®i, ®ang ra søc r¸o riÕt t×m mét sù c¶m ®éng hiÕm cã ®èi víi M·i<br /> tßi, vµ ®· ®−îc mét bé phËn ng−êi ®äc m·i tuæi 20 vµ NhËt ký §Æng Thïy<br /> ®ãn nhËn, víi sù hµo høng hoÆc e dÌ... Tr©m, víi TÊm v¸n phãng dao vµ C¸nh<br /> ®ång bÊt tËn,...<br /> Nh−ng nÕu cã mét b¨n kho¨n vÉn<br /> cßn ®Æt ra, sau c¸i kh«ng khÝ ®ãn nhËn ChuyÓn ®éng tõ quan niÖm v¨n häc<br /> vÉn cßn cø bÞ ®Èy ra hai cùc ®èi lËp cña lµ mét trong c¸c h×nh th¸i ý thøc x· héi<br /> ng−êi ®äc, vµ sù ph©n v©n trong im lÆng rót tõ triÕt häc m¸c xÝt ®Õn quan niÖm<br /> cña sè ®«ng ng−êi lµm phª b×nh, th× ®ã v¨n häc lµ mét bé m«n cña mü häc, lµ<br /> lµ: lµm sao cho mäi t×m tßi lµ b¾t nguån nghÖ thuËt cña ng«n tõ - ®ã lµ sù xÝch<br /> tõ chÝnh ®êi sèng d©n téc, chø kh«ng gÇn l¹i víi c¸c ®Æc tr−ng vµ thiªn chøc<br /> 18 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 4.2009<br /> <br /> cña v¨n ch−¬ng, ch¾c ch¾n sÏ ®em l¹i ®¹i trong v¨n Quèc ng÷; vµ t¹o ®−îc mét<br /> nh÷ng biÕn ®æi c¨n b¶n trong c¸ch viÕt, nÒn t¶ng c¬ b¶n cho sù vËn hµnh cña<br /> qua ®ã gãp phÇn s¸ng t¹o vµ n©ng cao v¨n häc sau 1945, mµ theo t«i, cho ®Õn<br /> mäi vÎ ®Ñp vµ tiÒm n¨ng cña tiÕng ViÖt. nay, c¸c thÕ hÖ sau vÉn ch−a tiÕn xa<br /> DÜ nhiªn lµ ë ta viÖc tiÕp nhËn mét quan h¬n ®−îc bao nhiªu so víi c¸c môc tiªu<br /> niÖm vÒ ng«n ng÷ v¨n ch−¬ng nh− cña vÒ tÝnh nghÖ thuËt cña v¨n ch−¬ng mµ<br /> Roland Barthes (1915-1980), ng−êi chñ thÕ hÖ 1930-1945 ®· ®¹t ®−îc. H¼n ch¾c<br /> tr−¬ng r»ng nhµ v¨n lµ nh÷ng ng−êi cã tr¸ch nhiÖm ®ã, sø mÖnh lÞch sö ®ã -<br /> dông c«ng trau chuèt ng«n tõ, chó ý t¹o ®−a tiÕng ViÖt lªn mét tÇng ph¸t triÓn<br /> ra v¨n phong vµ lµm nªn mét ng«n ng÷ cao h¬n NguyÔn Tu©n, Th¹ch Lam, Vò<br /> riªng biÖt cña m×nh, kh¸c víi nh÷ng Träng Phông, Nam Cao, T« Hoµi... ph¶i<br /> ng−êi viÕt th«ng th−êng coi ch÷ viÕt chØ ®−îc ®Æt lªn vai thÕ hÖ h«m nay, thÕ hÖ<br /> lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó diÔn ®¹t c¸c hµnh vi, ®ang h×nh thµnh nh÷ng quan niÖm<br /> ý t−ëng... lµ khã xuÊt hiÖn ë ta, do hoµn nghÖ thuËt míi vµ nung nÊu nh÷ng<br /> c¶nh lÞch sö. DÉu mét ý h−íng nh− vËy c¸ch t©n cho v¨n ch−¬ng theo kÞp ®−îc<br /> còng ®· tõng xuÊt hiÖn ë Hoµi Thanh víi thêi ®¹i.<br /> trong cuéc tranh luËn vÒ nghÖ thuËt<br /> giai ®o¹n 1935-1936 khi «ng nªu ra sù §æi míi trong ®êi sèng, còng nh−<br /> ph©n biÖt nhµ b¸o vµ nhµ v¨n, nhµ b¸o trong v¨n häc – nghÖ thuËt – bao gåm<br /> nh»m vµo c¸c môc tiªu x· héi tr−íc c¶ ho¹t ®éng lý luËn – phª b×nh, ë thêi<br /> m¾t, cßn nhµ v¨n nh»m vµo c¸c môc ®iÓm h«m nay, lµ mét nhu cÇu th−êng<br /> tiªu tinh thÇn, réng h¬n vµ cho l©u dµi. trùc, hµng ngµy. Sèt ruét vµ bùc däc v×<br /> Bëi, d−êng nh− cho ®Õn nay, ë ViÖt sù chËm trÔ, v× søc ú vµ nh÷ng qu¸n<br /> Nam, chñ tr−¬ng t×m kiÕm cho ®−îc mét tÝnh trãi buéc, hoÆc v× nh÷ng c¶n trë tõ<br /> “l·nh ®Þa tù trÞ” tuyÖt ®èi cho v¨n ngoµi lµ mét t©m lý dÔ hiÓu. §Ó chuyÓn<br /> ch−¬ng – nghÖ thuËt, nh»m “®o¹n tuyÖt ®éng c¶ mét nÒn v¨n häc cÇn mét søc<br /> gi÷a c¸i §Ñp vµ c¸i cã Ých”, nh»m theo ®Èy ®ång bé, tõ nhiÒu phÝa, cña nhiÒu<br /> ®uæi mét c¸i §Ñp v× tù th©n nã, nh− chñ binh chñng, nhiÒu lùc l−îng. Nh−ng<br /> tr−¬ng cña ThÐophile Gauthier (1811- quan träng h¬n lµ viÖc x¸c ®Þnh c¸c môc<br /> 1872) – mét trong nh÷ng ng−êi tiªn tiªu vµ ®Ých ®Õn. XÐt trªn khÝa c¹nh<br /> phong cña chñ nghÜa L·ng m¹n Ph¸p, lµ kinh tÕ vµ x· héi, khoa häc vµ c«ng<br /> ch−a tõng cã, hoÆc ch−a thÓ ®Õn ®−îc. nghÖ..., héi nhËp quèc tÕ vµ toµn cÇu<br /> Nh÷ng tªn tuæi nh− NguyÔn Tu©n, ThÕ hãa lµ h−íng ®i chung cho tÊt c¶ c¸c<br /> L÷, L−u Träng L−, Hoµi Thanh... dÉu cã khu vùc, c¸c d©n téc. Nh−ng xÐt trªn<br /> lóc ®Ò cao tÝnh nghÖ thuËt cña v¨n khÝa c¹nh v¨n hãa, v¨n häc, nghÖ thuËt<br /> ch−¬ng, ®ßi v¨n ch−¬ng ph¶i lµ v¨n th× mét khu«n mÆt chung nh− thÕ lµ<br /> ch−¬ng, yªu cÇu nghÖ sÜ tr−íc hÕt ph¶i kh«ng æn, thËm chÝ lµ kh«ng thÓ chÊp<br /> lµ nghÖ sÜ, nh−ng vÉn ch−a bao giê ®Æt nhËn. G¾n víi ®êi sèng tinh thÇn vµ<br /> v¨n ch−¬ng trong thÕ tuyÖt ®èi quay t©m lý cña con ng−êi, g¾n víi b¶n s¾c<br /> l−ng víi cuéc ®êi. ThÕ nh−ng, trong g¾n riªng cña d©n téc vèn cã lÞch sö rÊt kh¸c<br /> bã víi ®êi, tøc lµ kh«ng t¸ch rêi víi nhau, v¨n häc mçi d©n téc cÇn ph¶i<br /> nh©n sinh vµ x· héi mµ hä ®· thùc hiÖn chän mét h−íng ®i riªng, kh«ng t¸ch<br /> ®−îc mét cuéc c¸ch m¹ng thËt sù lµ vÜ rêi, c« lËp víi thÕ giíi, nh−ng l¹i kh«ng<br /> Kh¸t väng ®æi míi vµ n¬i ®©u lµ... 19<br /> <br /> ®−îc phÐp hßa tan vµo thÕ giíi. Do vËy thÕ nµo, nÕu trë l¹i h×nh ¶nh ng−êi phô<br /> mµ chñ nghÜa HiÖn ®¹i vµ HËu hiÖn ®¹i n÷ mÆc ¸o tø th©n ®Çu thÕ kû tr−íc, ®Ó<br /> nh− ®· diÔn ra ë ph−¬ng T©y suèt mét so víi c¸c lo¹i mèt cña phô n÷ h«m nay;<br /> thÕ kû qua kh«ng nhÊt thiÕt, cµng nÕu ®øng ë n¹n ®ãi n¨m 1945 mµ nh×n<br /> kh«ng thÓ b¾t buéc, ph¶i lµ c¸i ®Ých ®Õn c¸c tiÖc nhËu n¬i thÕ giíi Èm thùc trªn<br /> cho bÊt cø nÒn v¨n häc nµo trªn thÕ giíi kh¾p c¸c phè x¸, lµng m¹c b©y giê. ThÕ<br /> – vµ nh− vËy kh«ng thÓ lµ g−¬ng mÆt nh−ng t«i vÉn cã lßng tin, khi c¸c lµn<br /> chung cña v¨n häc nh©n lo¹i trong ®iÖu d©n ca trªn ®Êt n−íc vÉn cßn th× 54<br /> t−¬ng lai... Mçi nÒn v¨n häc, mçi khu d©n téc anh em trªn ®Êt n−íc ta sÏ<br /> vùc v¨n häc, nh− ®· diÔn ra trong lÞch kh«ng thÓ cã g−¬ng mÆt chung cña<br /> sö, ®Òu cã c¸ch ®i vµ g−¬ng mÆt riªng ng−êi Kinh, vµ ng−êi gèc NghÖ TÜnh lµ<br /> cña nã khiÕn cho T©y ¢u còng cã mÆt t«i vÉn cã chót ph©n biÖt, ®Ó kh«ng<br /> kh¸c víi B¾c ¢u vµ §«ng ¢u, trong ®ã gièng víi ng−êi xø Qu¶ng vµ Nam bé.<br /> cã Nga, cµng kh¸c víi Mü La tinh, H¼n lµ thÕ, ®äc M¹c Ng«n ®−¬ng ®¹i<br /> Trung Hoa vµ Ên §é... V¨n häc mçi d©n vÉn nhËn ra nÐt cæ ®iÓn trong truyÒn<br /> téc cã sø mÖnh lÞch sö tr−íc hÕt lµ víi thèng v¨n häc Trung Hoa, chø kh«ng<br /> d©n téc m×nh vµ c«ng chóng cña chÝnh lÉn víi F. Kafka hoÆc G. G. Marquez.<br /> n−íc m×nh, chø ®©u ph¶i viÕt cho c«ng Nh− vËy vÊn ®Ò c¬ b¶n l¹i ph¶i trë<br /> chóng thÕ giíi, hoÆc “¨n theo” c«ng vÒ víi c©u hái: thùc tiÔn, tøc lµ nh÷ng<br /> chóng thÕ giíi. Ng−êi ViÖt Nam ch¼ng c¬ së vËt chÊt vµ tinh thÇn, nh÷ng hoµn<br /> ai ph¶i xÊu hæ khi so s¸nh NguyÔn §×nh c¶nh cô thÓ vÒ chÝnh trÞ – kinh tÕ – v¨n<br /> ChiÓu (1822-1888) víi Dostoievski hãa – x· héi cña ta lµ thÕ nµo? C¸i c¬ së<br /> (1821-1881), hoÆc NguyÔn KhuyÕn lµ nÒn t¶ng cho sù n¶y sinh mét nhu cÇu<br /> (1835-1909) víi L. Tolstoi (1828-1910) tinh thÇn vµ trÝ tuÖ míi, tõ ®ã lµm thay<br /> vèn lµ nh÷ng ng−êi cïng thêi víi nhau. ®æi c¶m høng vµ t− duy s¸ng t¹o vµ tiÕp<br /> Còng kh«ng ph¶i xÊu hæ khi so s¸nh Vò nhËn cña c¶ ng−êi viÕt – ng−êi ®äc. Vµ<br /> Träng Phông (1912-1939) víi A. Camus bé mÆt cña c«ng chóng ë ta lµ nh÷ng ai<br /> (1913-1960)... Nh− thÕ, viÖc ®ßi hái v¨n vµ ®ang thay ®æi theo h−íng nµo?<br /> häc ViÖt Nam ph¶i ph¸t triÓn theo m«<br /> h×nh vµ ®¹t c¸i ®Ých ®Õn cña v¨n häc Mäi kh¸t väng ®æi míi rÊt ®¸ng tr©n<br /> ph−¬ng T©y hiÖn ®¹i khi mµ nhu cÇu träng, vµ rÊt cÇn ®−îc ghi nhËn trªn<br /> cña thùc tiÔn vµ c«ng chóng lµ ch−a cã tõng chÆng hµnh tr×nh cña v¨n häc d©n<br /> hoÆc ch−a ®Õn th× thËt lµ kh«ng thÓ vµ téc. Hµnh tr×nh ®ã ®· ®−îc x¸c nhËn bëi<br /> kh«ng ph¶i lÏ. Do vËy, phª b×nh vµ lý nç lùc cña nhiÒu thÕ hÖ ng−êi viÕt, nh−<br /> luËn v¨n häc còng ch¼ng nªn m¬ hå trong mét cuéc ch¹y tiÕp søc – cã ng−êi<br /> trong viÖc ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò hoÆc lµ lµ c¶ mét ®êi viÕt, cã ng−êi chØ lµ mét<br /> xa l¹, hoÆc lµ kh«ng t−¬ng øng víi t©m cuèn tiÓu thuyÕt, mét tËp truyÖn ng¾n,<br /> lý tiÕp nhËn cña d©n téc, dÉu ®êi sèng hoÆc chØ mét bµi th¬; cã ng−êi nh− mét<br /> ®· cã chuyÖn héi nhËp vµ toµn cÇu hãa. ¸nh sao rùc s¸ng, cßn sè rÊt ®«ng ng−êi<br /> th× ©m thÇm råi trë thµnh v« danh trong<br /> Nh©n lo¹i ®ang chøng kiÕn sù xÝch lÞch sö. Tõ nh÷ng b¶n ®iÒu trÇn cña<br /> l¹i gÇn nhau gi÷a c¸c khu vùc vµ c¸c NguyÔn Tr−êng Té ®Õn Th− göi Toµn<br /> d©n téc. Khã mµ h×nh dung g−¬ng mÆt quyÒn Beau cña Phan Chu Trinh, tõ<br /> míi cña c¸c d©n téc trong t−¬ng lai sÏ H¶i ngo¹i huyÕt th− cña Phan Béi Ch©u<br /> 20 Th«ng tin Khoa häc x· héi, sè 4.2009<br /> <br /> ®Õn §«ng D−¬ng thøc tØnh cña NguyÔn 1926)..., ta sÏ hiÓu c¸i gäi lµ gia tèc lÞch<br /> ¸i Quèc...; tõ V¨n tÕ nghÜa sÜ CÇn Giuéc sö ®· diÔn ra nhanh gÊp nh− thÕ nµo<br /> cña NguyÔn §×nh ChiÓu ®Õn v¨n th¬ trong nöa ®Çu thÕ kû XX, ®Ó ®Õn ®−îc<br /> T¶n §µn, truyÖn cña Hoµng Ngäc c¸i ®Ých h«m nay, sau c¸i mèc lÞch sö<br /> Ph¸ch, tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n cña 1945, 1975, 1995 vµ 2010 ®· gÇn kÒ.<br /> Kh¸i H−ng, Th¹ch Lam, Vò Träng Gi÷a thÕ kû tr−íc, khi khëi ®éng<br /> Phông, Nam Cao... cho thÊy kh¸t väng phong trµo TiÓu thuyÕt míi t¹i Ph¸p,<br /> thøc tØnh vµ ®æi míi ®Êt n−íc kh«ng lóc mét trong c¸c chñ t−íng lµ A. R. Grillet<br /> nµo ngõng nghØ trong hµnh tr×nh cña (sinh n¨m 1922) ®· nãi ®Õn c¸i b¨n<br /> d©n téc. B©y giê th× con tµu cña d©n téc kho¨n muèn thay ®æi t×nh tr¹ng tiÓu<br /> ®· thùc sù lªn ®−êng, ®Ó cïng chung thuyÕt bÞ truyÒn thèng ®Ì nÆng qu¸ l©u<br /> chuyÕn víi nhiÒu b¹n ®−êng trªn thÕ – mét truyÒn thèng theo «ng lµ kÐo qu¸<br /> giíi, sau nh÷ng ®ét ph¸ ®Ó rót ng¾n dµi, vµ rÊt Ýt thay ®æi vÒ h×nh thøc, kÓ<br /> kho¶ng c¸ch víi thÕ giíi bªn ngoµi. tõ thêi cña M. me ScudÐry (t¸c gi¶ tiÓu<br /> Nh×n vµo hiÖn t¹i ta thÊy cßn bao ngæn thuyÕt BÕn ®ß t×nh yªu, viÕt vµo thÕ kû<br /> ngang, bÒ bén tr−íc yªu cÇu cña lÞch sö, XVII) cho ®Õn thêi cña Balzac (thÕ kû<br /> nh−ng nh×n l¹i lÞch sö – chØ trong XIX); vµ ®−¬ng nhiªn tõ Balzac (mÊt<br /> kho¶ng h¬n mét thÕ kû, sau khi khëi n¨m 1850) ®Õn thêi cña A. R. Grillet cßn<br /> ®éng v¨n häc Quèc ng÷, trªn tõng chÆng kÐo dµi thªm mét thÕ kû n÷a. VËy lµ<br /> mét, cã ph¶i lµ v¨n häc ta ®· ®i ®−îc trªn d−íi 300 n¨m míi ®Õn ®−îc víi nhu<br /> mét hµnh tr×nh dµi, sau 10 thÕ kû gÇn cÇu ®æi míi triÖt ®Ó c¸ch viÕt, qua sù<br /> nh− ®øng yªn mét chç. xuÊt hiÖn phong trµo TiÓu thuyÕt míi.<br /> NÕu hiÓu C. Baudelaire (1821- ThÕ nh−ng TiÓu thuyÕt míi còng kh«ng<br /> 1867), «ng tæ cña chñ nghÜa T−îng ph¶i ®· hîp víi khÈu vÞ sè rÊt ®«ng<br /> tr−ng vµ còng lµ ng−êi tiªn khu ng−êi ®äc vÉn tiÕp tôc trung thµnh víi<br /> (prÐcurseur) cho th¬ ch©u ¢u hiÖn ®¹i, nhiÒu lo¹i tiÓu thuyÕt kh¸c, trong ®ã<br /> lµ ng−êi cïng thêi víi NguyÔn §×nh tiÓu thuyÕt hiÖn thùc cæ ®iÓn vÉn ch−a<br /> ChiÓu (1822-1888), NguyÔn KhuyÕn ph¶i ®· chÞu lïi vµo lÞch sö. Cßn tiÓu<br /> (1835-1909)...; nÕu hiÓu Marcel Proust thuyÕt ë ta, nÕu tÝnh tõ mïa gÆt lín ®Çu<br /> (1871-1922), AndrÐ Gide (1869-1951), tiªn lµ thêi 1930-1945, víi c¸c tªn tuæi<br /> Franz Kafka (1883-1924), nh÷ng ng−êi Kh¸i H−ng, NhÊt Linh, Vò Träng<br /> khëi ®Çu vµ triÓn khai tÝch cùc nh÷ng Phông, Nam Cao... cho ®Õn thêi §æi<br /> c¸ch t©n trong tiÓu thuyÕt ch©u ¢u thÕ míi, còng chØ míi cã ®é dµi h¬n nöa thÕ<br /> kû XX, lµ nh÷ng ng−êi cïng thêi víi Tó kû, sau h¬n 10 thÕ kû trong æn ®Þnh chØ<br /> X−¬ng (1870-1907), Phan Béi Ch©u mét m« h×nh v¨n häc H¸n vµ N«m.<br /> (1867-1940), NguyÔn Th−îng HiÒn HiÖn t−îng ®ã, nªn ch¨ng lµ mét tÝn<br /> (1868-1925), Phan Chu Trinh (1872- hiÖu vui, thay v× bùc däc, sèt ruét!<br />