Lịch sử khoa cử Việt Nam và khoa thi Tiến sĩ cuối cùng: Phần 2

Chương IV<br /> <br /> CÁI NHÌN CỬA MỘT NGƯỜI TRONG<br /> VỀ MỘT THỜI KHOA c ử<br /> <br /> cuộc<br /> <br /> (NGHĨA VIÊN NGUYÊN VĂN DÀO VÀ HOÀNG VIỆT KHOA c ử KÍNH)<br /> <br /> 1. NGUYỄN VĂN ĐÀO VÀ BỘ HOÀNG VIỆT KHOA c ử KÍNH<br /> Hoàng Việt Khoa cử kính - Gương soi khoa cử nước Hoàng Việt<br /> là một khảo cứu về lịch sừ khoa cừ nước Hoàng Việt do Nghĩa viên<br /> Nguyễn Văn Đào biên soạn.<br /> Nguyễn Văn Đào (1888 - 1947) người xã Hữu Bằng, huyện<br /> Thạch Thất, tinh Sơn Tây (nay thuộc Thành phố Hà Nội), đỗ cử nhân<br /> khoa Đinh Dậu, Duy Tân 3 (1909). ôn g là con trai của tiến sĩ Nguyễn<br /> Văn Bân (1868 - 1945).<br /> Năm 1911, Nguyễn Văn Đào được chọn đi học ở Pháp với thời<br /> hạn 2 năm. Ông có tập Âu học hành trình ký. Sau khi học xong ở<br /> Pháp, ông lại trở về thi Hội khoa Quý Sửu năm Duy Tân thứ 7 (1913)<br /> nhưng không đồ. Tháng 12 năm ấy, ông được bổ làm Tri huyện Hưng<br /> Nhân Thái Bình, Tri phủ Yên Thế (Bắc Giang), Bố chánh Nam Định,<br /> Chánh án tinh Hà Đông (1934), Tuần phù Quảng Yên (1935). v ề hưu<br /> năm 1937, thăng Thượng Thư Bộ Lễ.<br /> Hoàng Việt Khoa cử kính được Nguyễn Văn Đào soạn xong vào<br /> mùa đông Kỷ Mùi Khải Định thứ tư (1919). Chính thời điểm hoàn<br /> thành công trình này của ông đã có ý nghĩa đặc biệt vì tháng 4 năm<br /> 1919 ấy là khoa thi Hội cuối cùng, tháng 5 là kỳ thi Đình cuối cùng<br /> của lịch sừ khoa cử nước ta.<br /> 137<br /> <br /> Lời tiểu dẫn cùa công trình đã phản ánh cái nhìn cùa ông về khoa<br /> cừ cũng như động cơ khiến ông dồn tâm lực cho sự hoàn thành nó vào<br /> cuối năm cùa năm khoa cừ lụi tàn.<br /> “Nước Việt ta lập quốc đã hơn 4.000 năm. Từ Hồng Bàng trở về<br /> sau, vốn xưng là nước có văn hiến. Song con đường khoa cừ trước<br /> đó chưa có. Từ khoa Ắt Mão năm Thái Ninh thứ tư (1075) cùa vua<br /> Nhân tông triều Lý, dùng thi Tam trường, tuyển “bác học minh<br /> kinh”, lấy Lê Văn Thịnh đồ đầu danh sách. Đó là đầu nguồn của khoa<br /> mục nước ta. Đến khoa Kỷ Mùi, Khải Định năm thứ tư (1919) cùa bản<br /> triều, thi Hội cho cống sĩ, dùng cả quốc văn, Pháp văn, Hán ván, ấy là<br /> khoa kết cục khoa cừ nước ta. Kể tniớc đến sau, gồm 844 năm cả thảy.<br /> Trong khoảng thời gian đó, vân thức phép thi, có cái theo, có cái đổi,<br /> chồ tường chỗ lược, xưa sau thực có khác nhau. Hoặc đắc hoặc thất,<br /> hoặc thịnh, hoặc suy cùng với tiếng thơm của những tiến sĩ, cống sĩ<br /> mà các triều nối nhau lấy được, đều chép đù trong sử sách và khoa<br /> phả của các nhà danh nho lịch đại, đại khái đã từng bình luận tường<br /> minh đủ cả. Đó vốn không phải là điều mà kẻ mạt học, kiến thức<br /> nông cạn có thể dám dự bàn.<br /> Những nghĩ, bây giờ học giới canh tân, khoa cử đình bãi. Các<br /> thể văn bát cổ, thơ phú, chiếu biểu, sách luận cũng như các cách thức<br /> lúc đi thi vác lều, mang tráp, vào trường, phân vi giờ đây khác nào<br /> như chiếc mũ miện cũ của thời Đường Ngu, mảnh quần rách nơi<br /> sông Thù Tứ.<br /> Từ nay về sau, người ta, miệng không còn nhắc lại, mắt không<br /> còn nhìn qua, tai không còn nghe chuyện khoa cừ nữa. Nếu không sưu<br /> tầm ghi chép thành sách mà biên tập lại, lưu lại kỷ niệm của một thời<br /> khoa cừ thì e rằng nhừng người nghiên cứu khảo cổ đời sau lại thở<br /> than ràng “tư liệu văn hiến chẳng đủ minh trưng”, người nước Nam<br /> mà chẳng tường việc nước Nam. Khi ấy, liệu có thể tránh khỏi chuyện<br /> người ta chê cười cho rằng đó là đồ “Tịch Đàm vong tổ” hay không?<br /> Vì thế cho nên, tôi đã nhân những lúc việc công rảnh rồi, tường tra<br /> chính sử, dã sử cả Nam lẫn Bắc, cũng như sách đăng khoa lục của các<br /> 138<br /> <br /> nhà, điển lộ lịch triều, tham khảo sự đồng dị, diên cách cùa phép thi<br /> trong lịch đại, trên từ khoa Át Mão năm Thái Ninh triều Lý, dưới đến<br /> khoa Kỷ Mùi cùa niên hiệu Khải Định bản triều, biên tập thành sách,<br /> phân chia làm thành các phần như: Khoa cừ tầm nguyên, Khoa thứ thí<br /> pháp thông kháo, đặt tên là “Hoàng Việt Khoa cừ kính - Tấm gương<br /> soi khoa cử nước Hoàng Việt”. Tôi cũng không dám nói bừa rằng đây<br /> là trước tác cùa tôi mà chẳng qua đó chi là sự hỏi han, sao lục, làm<br /> chồ dựa cho người sau khi khảo cổ mà thôi. Người nào khen, hay có ai<br /> bắt tội, tôi cũng đành chịu theo công luận mà thôi”<br /> Hoàng Việt Khoa cử kinh với dung lượng 100 trang nguyên văn<br /> có kết cấu như sau:<br /> - Tiểu dẫn<br /> - Khoa cử tầm nguvên (Tìm về nguồn gốc của khoa cử ở nước ta).<br /> - Lịch đại khoa thứ thí pháp thông khảo (Thông khảo về phép thi<br /> cùa khoa cử các đời). Phần này đi vào lịch sừ khoa cử của các triều<br /> như: Lý, Trần, Hồ, Lê sơ, Mạc, Lê trung hung, quốc triều (triều<br /> Nguyễn) gồm cả thời các chúa Nguyễn cho đến thời các vua Nguyễn.<br /> - Tổng luận nhìn nhận những đắc thất của khoa cử.<br /> Hoàng Việt Khoa cừ kính đã được đăng trên phần chừ Nho cùa<br /> Nam Phong Tạp chí vào các số 44, 45, 46, 48 của năm 1921 và các số<br /> 83, 84, 85 cùa năm 1924.<br /> Hiện nay, Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm có một bản viết<br /> tay, chừ đẹp, ký hiệu VHv. 1277. Chúng tôi dịch trọn vẹn bộ sách trên<br /> và đặt nó thành một chương trong tập sách này như là một sự thể hiện<br /> cho cái nhìn của người đương thời và cùng là người trong cuộc về<br /> khoa cử. Đồng thời cũng dựa vào đó để chủng tôi hệ thống hóa lịch sử<br /> khoa cử nói chung và lịch sử khoa cử Việt Nam nói riêng. Vì thế,<br /> chúng tôi đặt nó thành một chương trong tập sách này.<br /> Cũng cần lưu ý ràng Nguyễn Văn Đào khi viết Hoàng Việt Khoa<br /> cừ kính đã chịu ảnh hường các quan điểm chính trị đương thời. Chẳng<br /> hạn như trường hợp ông khi viết về nhà Hồ, nhà Mạc. Vì vậy, khi sử<br /> dụng, mong độc giả lưu ý.<br /> 139<br /> <br /> 2. BÀN DỊCH HOÀNG VIỆT KHOA c ừ KÍNH<br /> HOÀNG VIỆT KHOA c ừ KÍNH<br /> Nghĩa viên Nguyễn Văn Đào biên tập<br /> Ả 1X<br /> Tiêu dân<br /> <br /> rp*<br /> <br /> Trộm nghe, khí trong lành của trời đất hun đúc lên nhân tài. Con<br /> đường vinh tiến cùa sĩ phu chẳng gì hơn khoa mục. Đại khái, nhân tài<br /> là nguyên khí cùa quốc gia, khoa mục là con đường rộng cho sĩ tử.<br /> Nửa đời chăm học, một sớm quang vinh. Bảng vàng treo trước ccng<br /> trường, bia đá khắc nhà Thái Học. Mũ áo cờ biển vua ban, vinh dự<br /> ngắm hoa ban yến. Hân hạnh biết chừng nào'<br /> Bởi vậy, “Ngao đầu trúng tuyển” ấy cái người đời quý trọng.<br /> “Bảng hổ khôi danh”, nọ chồ học giả tôn vinh. Thời Hán sắp đặt tứ<br /> khoa. Thời Tống phân ra tam giáp. Người xưa chưa từng bao giờ<br /> không lấy khoa cử Nho học như là thịnh điển cầu người tài giỏi.<br /> Nước Việt ta lập quốc đã hơn 4.000 năm. Từ Hồng Bàng trờ về<br /> sau, vốn xưng là nước có văn hiến. Song con đường khoa cử trước đó<br /> chưa có. Từ khoa Ắt Mão năm Thái Ninh thứ tư (1075) của vua Nhân<br /> Tông triều Lý, dùng thi Tam trường, (t.lb) tuyển “Bác học minh<br /> kinh”, lấy Lê Văn Thịnh đỗ đầu danh sách. Đỏ là đầu nguồn của khoa<br /> mục nước ta. Đến khoa Kỷ Mùi, Khải Định năm thứ tư (1919) của bản<br /> triều, thi Hội cho cống sĩ, dùng cả quốc văn, Pháp văn, Hán văn, ấy là<br /> khoa kết cục khoa cừ nước ta. Kể trước đến sau, gồm 844 năm cả<br /> thảy. Trong khoảng thời gian đó, văn thức phép thi, có cái theo, có cái<br /> đổi, chỗ tường chồ lược, xưa sau thực có khác nhau. Hoặc đấc hoặc<br /> thất, hoặc thịnh, hoặc suy cùng với tiếng thơm của những tiến sĩ, cống<br /> sĩ mà các triều nối nhau lấy được, đều chép đù trong sử sách và khoa<br /> phả của các nhà danh nho lịch đại, đại khái đã từng bình luận tường<br /> minh đù cả. Đó vốn không phải là điều mà kẻ mạt học, kiến thức nông<br /> cạn có thể dám dự bàn.<br /> Nhừng nghĩ, bây giờ học giới canh tân, khoa cử đình bãi. Các thê<br /> văn bát cổ, thơ phú, chiếu biểu, sách luận cùng như các cách thức lúc<br /> đi thi: vác lều, mang tráp, vào trường, phân vi giờ đây khác nào như<br /> 140<br /> <br /> chiếc mũ miện cũ của thời Đường Ngu, mảnh quần rách nơi sông Thù<br /> Tứ.(t.2a)<br /> Từ nay về sau, người ta. miệng không còn nhắc lại. mắt không<br /> còn nhìn qua, tai không còn nghe chuyện khoa cử nữa. Neu không sưu<br /> tầm ghi chép thành sách mà biên tập lại. lưu lại kỷ niệm cùa một thời<br /> khoa cử thì e rằng những người nghiên cứu khảo cổ đời sau lại thở<br /> than ràng “tư liệu văn hiến chảng đủ minh trưng”, người nước Nam<br /> mà chảng tường việc nước Nam. Khi ấy, liệu có thể tránh khỏi chuyện<br /> người ta chê cười cho rằng đó là đồ “Tịch Đàm vong tổ” hay không?<br /> Vi thế cho nên, tôi đã nhân những lúc việc công rành rồi, tường tra<br /> chính sử, dã sừ cả Nam lẫn Bắc, cũne như sách đăng khoa lục của các<br /> nhà, điền lệ lịch triều, tham khảo sự đồng dị, diên cách của phép thi<br /> trong lịch đại, trên từ khoa Át Mão năm Thái Ninh triều Lý, dưới đến<br /> khoa Kỷ Mùi của niên hiệu Khải Định bản triều, biên tập thành sách,<br /> phan chia làm thành các phần như: Khoa cử tầm nguvên, Khoa thứ thí<br /> pháp thông khảo, đặt tên là "Hoàng Việt Khoa cừ kính - Tấm gương<br /> soi khoa cử nước Hoàng Việt”. Tôi cũng không dám nói bừa rằng đây<br /> là trước tác của tôi mà chẳng qua đó chỉ là sự hỏi han, sao lục, làm<br /> cho dựa cho người sau khi khảo cổ mà thôi. Người nào khen, hay có ai<br /> bất tội, tôi cũng đành (t.2b) chịu theo công luận mà thôi.<br /> Khải Định năm thứ tư, Kỷ Mùi, mùa đông, Sơn Thạch Bằng<br /> Giang Nghĩa viên Nguyễn Văn Đào cẩn thư.<br /> <br /> (t.3a) KHOA CỪTẢM NGUYÊN<br /> (Nguồn gốc klioa cử)<br /> Khoa cử đã có từ lâu rồi, lưu hành qua các đời, lấy được người tài<br /> cũng nhiều. Ăn quả nhớ kẻ trồng cây, uống nước nhớ nguồn chảy đến.<br /> Kẻ hưởng kết quả cùa khoa cử, không thể không ngược dòng tìm đến<br /> nguyên nhân nảy sinh khoa cử.<br /> Khảo xét khoa cử ở Trung Quốc, từ thời Tam Đại trở về trước,<br /> vần còn chưa đặt. Vua Văn đế nhà Hán, đặt ra hai khoa: Hiếu liêm và<br /> Hiền lương đề chọn kè sĩ. Khoa mục nảy sinh, thực là từ đó. Danh<br /> hiệu trạng nguyên, bắt đầu từ thời Vũ hậu nhà Đường. Danh hiệu giải<br /> 141<br /> <br />