Luận án Tiến sĩ Luật học: Hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam hiện nay

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:169

Thêm vào BST

Báo xấu

54
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích tổng quát của luận án là xây dựng luận cứ khoa học cho các giải pháp hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam, góp phần phát huy dân chủ, bảo đảm mọi quyền lực thuộc về nhân dân trong quá trình đổi mới đất nước hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Luật học: Hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam hiện nay

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGUYỄN TIẾN THÀNH hoµn thiÖn c¬ chÕ ph¸p lý thùc hiÖn d©n chñ c¬ së ë viÖt nam hiÖn nay LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT HÀ NỘI - 2016
HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA HỒ CHÍ MINH NGUYỄN TIẾN THÀNH hoµn thiÖn c¬ chÕ ph¸p lý thùc hiÖn d©n chñ c¬ së ë viÖt nam hiÖn nay LUẬN ÁN TIẾN SĨ CHUYÊN NGÀNH: LÝ LUẬN VÀ LỊCH SỬ NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT Mã số: 62 38 01 01 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. NGUYỄN THỊ VIỆT HƯƠNG HÀ NỘI - 2016
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng và được trích dẫn đầy đủ theo quy định. Tác giả luận án Nguyễn Tiến Thành
MỤC LỤC Trang MỞ ĐẦU 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA CẦN NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 8 1.1. Tình hình nghiên cứu ở trong nước 8 1.2. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài 21 1.3. Nhận xét chung về tình hình nghiên cứu và những vấn đề đặt ra cần tiếp tục nghiên cứu đề tài luận án 26 Chương 2: CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ HOÀN THIỆN CƠ CHẾ PHÁP LÝ THỰC HIỆN DÂN CHỦ CƠ SỞ Ở VIỆT NAM 32 2.1. Nhận thức về dân chủ và dân chủ cơ sở 32 2.2. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở 41 2.3. Các thành tố của cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở 49 2.4. Tiêu chí hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở 60 Chương 3: THỰC TRẠNG CƠ CHẾ PHÁP LÝ THỰC HIỆN DÂN CHỦ CƠ SỞ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 71 3.1. Thực trạng xây dựng các nguyên tắc thực hiện dân chủ cơ sở 71 3.2. Thực trạng thể chế thực hiện dân chủ cơ sở 83 3.3. Thực trạng thiết chế thực hiện dân chủ cơ sở 90 3.4. Thực trạng các điều kiện đảm bảo thực hiện dân chủ cơ sở 99 3.5. Thực trạng tác động của cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở 103 Chương 4: QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN CƠ CHẾ PHÁP LÝ THỰC HIỆN DÂN CHỦ CƠ SỞ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 117 4.1. Dự báo những chuyển biến của xã hội tác động đến quá trình hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam 117 4.2. Quan điểm hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam hiện nay 123 4.3. Giải pháp hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam hiện nay 127 KẾT LUẬN 148 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN 151 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 152
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BCHTW : Ban Chấp hành Trung ương CNXH : Chủ nghĩa xã hội HĐND : Hội đồng nhân dân HTCT : Hệ thống chính trị MTTQ : Mặt trận Tổ quốc QCDC : Quy chế dân chủ UBND : Ủy ban nhân dân XHCN : Xã hội chủ nghĩa
1 MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Trên phương diện nhận thức luận, quyền lực nhân dân trong mọi xã hội hiện đại đều có thể và cần thiết thể hiện theo hai phương thức: dân chủ đại diện, dân chủ trực tiếp và thực hiện trên các phạm vi không gian của đất nước. Điều đó bao hàm cách hiểu, nhân dân - với vị thế chủ thể quyền lực, có thể trao quyền cho cá nhân hay tổ chức đại diện cho mình để thực hiện quyền lực nhân dân đồng thời nhân dân cũng có thể tự mình bày tỏ ý chí của mình để trực tiếp thực hiện quyền lực nhân dân. Nói cách khác, mặc dù làm chủ thông qua con đường nhà nước là phương thức làm chủ thông dụng và hữu hiệu nhưng nhân dân không thể trao hết quyền lực cho nhà nước. Do nhiều nguyên nhân khác nhau, Nhà nước luôn vấp phải những lỗi hệ thống và nhân dân luôn gặp khó khăn trong việc kiểm soát hoạt động của các cơ quan Đảng và Nhà nước nhằm đảm bảo quyền lực nhân dân. Vì vậy, nhân dân không thể đặt cược toàn bộ vào nhà nước. Nhân dân phải tự mình - thông qua những hình thức khác nhau, trực tiếp thực hiện quyền của chủ nhân quyền lực. Điều này thể hiện rõ nét nhất tại địa bàn cơ sở. Cách đặt vấn đề đó đã chỉ ra nhu cầu phải tìm kiếm căn cứ lý thuyết để tạo khung tư duy cho việc xác lập các cơ chế bảo đảm quyền lực thuộc về nhân dân, trong đó - như một tất yếu - có cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở. Trên phương diện thực tiễn, Đảng ta luôn coi trọng nhân dân, luôn xác định vị thế chủ thể quyền lực của nhân dân và phấn đấu vì lợi ích của nhân dân. Trong quá trình đổi mới, tính pháp quyền của Nhà nước, nền dân chủ xã hội chủ nghĩa (XHCN) đã từng bước được xây dựng, củng cố. Bước tiến đó đã có khả năng thâm nhập sâu rộng vào mọi lĩnh vực hoạt động của Nhà nước, vào đời sống xã hội trên nhiều vùng của đất nước, đang tạo ra những mô hình, những điển hình có sức lan tỏa lớn. Tuy nhiên, trong thực tế, cơ chế bảo đảm quyền lực thuộc về nhân dân vẫn đang tồn tại những bất cập. Một mặt, tuy Hiến pháp 2013 đã có những thay đổi quan trọng trong ghi nhận chủ quyền nhân dân và các cơ chế thực thi dân chủ nhưng trên thực tế, quá trình triển khai thi hành Hiến pháp mới được khởi
2 động, mặt khác, dân chủ cơ sở ở nước ta chưa được phát huy đúng mức - xét cả ở góc độ nhận thức cũng như ở hiện thực của các hình thức và cơ chế đảm bảo quyền tham gia và quyết định trực tiếp của nhân dân đối với các vấn đề của địa phương và đất nước. Trong suốt những năm đổi mới vừa qua, để đảm bảo tính an toàn và ổn định xã hội, quá trình phát huy dân chủ ở nước ta vẫn căn bản dựa trên cơ sở chiêm nghiệm thực tế, vừa làm vừa đúc rút lý luận và kinh nghiệm, do vậy tính tổng thể, tính đồng bộ, tính phù hợp và hiệu quả còn bị hạn chế. Đặc biệt, tại địa bàn cơ sở, tình trạng vi phạm dân chủ vẫn là hiện tượng tương đối phổ biến. Đi kèm với nó là trạng thái suy giảm lòng tin của dân chúng và hiệu ứng ngược đối với năng lực thực hành dân chủ của nhân dân. Những nỗ lực phát huy dân chủ ở cơ sở trong những năm gần đây vẫn chưa phát huy hết được tác động thực tế. Các cơ chế, hình thức thực thi dân chủ của người dân và các cơ chế bảo vệ, bảo đảm quyền dân chủ của người dân ở cơ sở vẫn có không ít khoảng trống về mặt lý luận và thiết kế pháp lý. Nhìn một cách tổng thể, phương châm "Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra" tại cơ sở vẫn chưa có được những căn cứ chính trị và pháp lý vững chắc cho việc thực hiện nhất quán để một mặt bảo đảm vai trò và sứ mệnh lãnh đạo nhà nước, lãnh đạo xã hội của Đảng, quyền làm chủ của nhân dân, hiệu lực và hiệu quả quản lý của Nhà nước, mặt khác, bảo đảm để có sự cầm quyền và thực thi quyền lực chính đáng, hợp hiến vì nhân dân, ngăn chặn có hiệu quả mọi biểu hiện của sự lạm dụng quyền lực và nguy cơ phát triển chệch hướng, vượt ra ngoài quỹ đạo phục vụ nhân dân. Nhu cầu khắc phục tình trạng nói trên đã được Đảng và Nhà nước ta nhận thức rất rõ. Nhiệm vụ nghiên cứu những vấn đề lý luận và tổng kết thực tiễn để hình thành một chủ thuyết đầy đủ về chủ quyền nhân dân, trên cơ sở đó xác lập cơ chế hữu hiệu đảm bảo quyền lực thuộc về nhân dân, tăng cường các cơ chế, hình thức đảm bảo phát huy dân chủ cơ sở, giải quyết các mối quan hệ giữa quyền làm chủ trực tiếp của người dân với các thiết chế thuộc hệ thống chính trị cơ sở… đã được xác định là một yêu cầu cấp bách và trở thành một định hướng quan trọng trong nghiên cứu khoa học và được đặt trong bối cảnh đổi mới chính trị hiện nay nhằm khơi thông một cách tiếp cận và quảng bá xã hội về quyền của người dân, về khả
3 năng nhân dân được làm gì và làm như thế nào để bảo vệ và thực thi quyền lực nhân dân trong một trật tự nhà nước pháp quyền. Đặc biệt, thực hiện tốt và đẩy mạnh dân chủ cơ sở không chỉ đơn thuần là một phản ứng chính trị của Đảng và Nhà nước trước tình hình phức tạp của những điểm nóng ở cơ sở mà còn thể hiện cái nhìn hướng tới cơ sở, coi trọng cái gốc ở cơ sở, do vậy mang tính chiến lược, căn bản, lâu dài. Theo hướng đó, trên từng bình diện cụ thể, nhiều đề tài nghiên cứu đã được triển khai. Tuy nhiên, kết quả nghiên cứu đến nay vẫn chưa phúc đáp được yêu cầu. Trong bối cảnh đó, rất cần thiết phải tiến hành nghiên cứu theo hướng làm sâu sắc thêm về mặt lý luận, tổng kết thực tiễn và định hình một cách cơ bản, đồng bộ, có hệ thống về các giải pháp tiếp tục hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở gắn với yêu cầu xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN, thúc đẩy và bảo vệ các quyền cơ bản của con người ở Việt Nam. Bối cảnh triển khai Hiến pháp năm 2013 hiện nay càng khiến cho chủ đề này trở nên cấp bách. Như vậy, có thể khẳng định, trong tình hình hiện nay việc lựa chọn nghiên cứu chủ đề “Hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam hiện nay” trong quy mô của một luận án tiến sĩ và dưới góc độ tiếp cận của khoa học pháp lý là rất cần thiết, xét cả từ góc độ lý luận và góc độ thực tiễn. 2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích tổng quát của luận án là xây dựng luận cứ khoa học cho các giải pháp hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam, góp phần phát huy dân chủ, bảo đảm mọi quyền lực thuộc về nhân dân trong quá trình đổi mới đất nước hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu làm sáng tỏ nhận thức về dân chủ cơ sở; xác định khái niệm, đặc điểm, các yếu tố cấu thành và vai trò của cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam hiện nay. - Nhận diện các tiêu chí hoàn thiện và các yếu tố ảnh hưởng đến việc hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam.
4 - Đánh giá thực trạng cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ ở cơ sở ở Việt Nam. Xác định và phân tích các nguyên nhân của ưu điểm và hạn chế của cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở hiện nay. - Xác định các quan điểm và đề xuất các giải pháp tiếp tục hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam trong giai đoạn tới. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu - Các khía cạnh lý luận về hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở. - Hệ thống pháp luật và thực hiện pháp luật về quyền dân chủ, các hình thức, phương pháp, trình tự, thủ tục thực hiện dân chủ tại cơ sở. - Hệ thống pháp luật và thực tiễn thực hiện pháp luật về tổ chức và hoạt động của các thiết chế thực thi dân chủ tại cơ sở. - Các điều kiện, yếu tố tác động đến quá trình hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Phạm vi không gian: Cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở là một phạm trù có nội hàm rộng, khó có thể giải quyết thấu đáo trong quy mô của luận án tiến sĩ luật học. Vì vậy, luận án triển khai nghiên cứu lý luận và đánh giá thực trạng thể chế, thiết chế và các điều kiện đảm bảo thực hiện dân chủ cơ sở trên không gian cả nước nhưng chỉ giới hạn ở đơn vị hành chính - lãnh thổ cấp cơ sở. Khái niệm thực hiện dân chủ cơ sở - đối tượng nghiên cứu của đề tài - được xác định là việc thực hiện dân chủ tại loại hình cơ sở xã, phường, thị trấn (chủ yếu là xã - đơn vị hành chính cơ sở phổ biến ở nước ta hiện nay), không bao hàm việc thực hiện dân chủ trong các cơ quan, doanh nghiệp, tổ chức nhà nước tại cơ sở. - Phạm vi thời gian: Luận án triển khai nghiên cứu quá trình xây dựng và hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam từ sau khi Bộ Chính trị (khóa VIII) có Chỉ thị số 30/CT-TW của Bộ Chính trị ngày 18/2/1998 về xây dựng và thực hiện quy chế dân chủ ở cơ sở. Trực tiếp là từ khi Chính phủ có Nghị định số
5 29/1998/NĐ-CP ngày 28/5/1998 về việc ban hành quy chế thực hiện quy chế dân chủ cơ sở đến 2015. 4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 4.1. Cơ sở lý luận của luận án Cơ sở phương pháp luận nghiên cứu luận án là lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh về quyền con người, chủ quyền nhân dân và bản chất của dân chủ XHCN, về chức năng nhiệm vụ của hệ thống chính trị cơ sở, về vị trí vai trò của các tổ chức quần chúng, về đổi mới tổ chức và hoạt động của bộ máy Đảng và Nhà nước theo hướng phục vụ nhân dân và bảo đảm quyền lực nhân dân. Luận án trực tiếp dựa trên những quan điểm và định hướng các nhiệm vụ chính trị được đề cập trong các Văn kiện Đại hội VIII, IX, X, XI của Đảng về tiếp tục phát huy dân chủ, đổi mới hệ thống chính trị, về chiến lược phát triển bền vững ở Việt Nam, về tiến bộ và công bằng xã hội, về xây dựng hệ thống pháp luật đồng bộ, minh bạch, đảm bảo các quyền con người, quyền công dân… Luận án cũng dựa trên cách tiếp cận nghiên cứu của một số lý thuyết phổ biến hiện nay trên thế giới như: lý thuyết về chủ quyền nhân dân, học thuyết nhà nước pháp quyền, học thuyết về quyền con người… 4.2. Phương pháp nghiên cứu của luận án Luận án sử dụng các phương pháp nghiên cứu phổ biến hiện nay của khoa học pháp lý, trong đó chú trọng các phương pháp: phân tích và tổng hợp, kết hợp giữa lý luận và thực tiễn, lý thuyết hệ thống. Ngoài ra luận văn còn sử dụng một số phương pháp cụ thể như thống kê, so sánh, điều tra xã hội học, lịch sử... Do tính chất liên ngành của đề tài, luận án có chú ý thích đáng đến cách tiếp cận đa ngành, liên ngành khoa học xã hội trên cơ sở lát cắt chủ đạo của khoa học pháp lý và khoa học chính trị. Chương 1 sử dụng phương pháp phân tích, tổng hợp, phương pháp phân tích tài liệu thứ cấp nhằm kế thừa các kết quả nghiên cứu đã có, phân tích, tổng hợp, khái quát thành quan điểm riêng của tác giả. Chương 2 sử dụng phương pháp phân tích, so sánh, tổng hợp trên cơ sở quan điểm biện chứng của triết học Mác-Lênin.
6 Chương 3 sử dụng phương pháp lịch sử, phân tích, so sánh, điều tra xã hội học, đánh giá thực hiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở các tỉnh, thành phố trong cả nước. Chương 4 sử dụng phương pháp phân tích tổng hợp, lý thuyết hệ thống nhằm phát hiện mối liên hệ giữa bối cảnh, điều kiện với các yêu cầu phát huy dân chủ cơ sở; bảo đảm tính tổng thể và khoa học của các giải pháp hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam hiện nay. 5. Đóng góp mới của luận án Đây là công trình đầu tiên nghiên cứu về hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam hiện nay. Tác giả luận án phân tích toàn diện cơ sở lý luận và thực tiễn về cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở và kiến nghị hệ thống các giải pháp hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam hiện nay. Những đóng góp chủ yếu của luận án là: - Đưa ra khái niệm cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở; chỉ rõ các thành tố của cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam; xác định các tiêu chí đánh giá mức độ hoàn thiện của cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam. - Luận án chỉ ra sự tương tác giữa phát huy dân chủ cơ sở với đảm bảo quyền con người ở nước ta hiện nay. - Đánh giá những kết quả và hạn chế, bất cập của cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam hiện nay; Chỉ rõ nguyên nhân của những kết quả và hạn chế trong sự tác động của cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở đối với xã hội Việt Nam hiện nay. - Nêu và luận chứng đầy đủ về hệ thống giải pháp hoàn thiện cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam hiện nay. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án 6.1. Về lý luận Kết quả nghiên cứu và đóng góp mới của luận án góp phần làm sáng tỏ và phong phú thêm những vấn đề lý luận về thực hiện dân chủ nói chung, về cơ chế
7 pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam nói riêng. Từ đó, luận án góp phần đổi mới nhận thức lý luận về dân chủ và dân chủ cơ sở ở Việt Nam hiện nay. 6.2. Về thực tiễn Luận án có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo đối với các nhà nghiên cứu, các nhà hoạch định chính sách và quản lý. Kết quả luận án có thể được sử dụng phục vụ cho hoạt động đào tạo cho học viên cao học, sinh viên đại học tại các cơ sở đào tạo ngành luật và các ngành khoa học xã hội có liên quan. Các kết quả nghiên cứu của luận án có thể được các cơ quan hữu quan tại các địa phương sử dụng làm luận cứ khoa học, tài liệu tham khảo phục vụ việc xây dựng các giải pháp, biện pháp cụ thể để phát huy dân chủ cơ sở trên địa bàn, góp phần đảm bảo quyền lực nhân dân, phát triển kinh tế - xã hội, đảm bảo an ninh quốc phòng, trật tự an toàn xã hội, phát triển bền vững tại địa phương. 7. Kết cấu của luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục các công trình nghiên cứu của tác giả liên quan đến luận án và danh mục tài liệu tham khảo. Nội dung luận án gồm 4 chương, 15 tiết.
8 Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA CẦN NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU Ở TRONG NƯỚC Cùng với quá trình đổi mới, xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN và nền kinh tế thị trường định hướng XHCN, yêu cầu phát huy dân chủ trong các lĩnh vực của đời sống đã được đặt ra hết sức mạnh mẽ ở Việt Nam. Theo đó, hoạt động nghiên cứu hướng tới mục tiêu tìm kiếm các giải pháp đảm bảo thực hiện dân chủ nói chung, dân chủ cơ sở nói riêng diễn ra đặc biệt sôi động ở nước ta trong những năm gần đây. Số lượng các công trình nghiên cứu liên quan đến chủ đề này khó có thể liệt kê hết thông qua những con số thống kê đơn thuần. Sản phẩm của hoạt động nghiên cứu được công bố dưới nhiều hình thức ấn phẩm khác nhau: Báo cáo tổng hợp và kiến nghị của các đề tài nghiên cứu các cấp, sách chuyên khảo, các bài báo khoa học, các kỷ yếu hội thảo khoa học, các luận án và luận văn trong các lĩnh vực chuyên ngành luật học, chính trị học, hành chính học… Nhằm phục vụ cho việc nghiên cứu chủ đề luận án, nghiên cứu sinh chỉ dừng ở việc lựa chọn và tổng quan những quan điểm nghiên cứu chính của một số công trình tiêu biểu có liên quan trực tiếp tới các nội dung thuộc phạm vi bàn luận của luận án. Về cơ bản, có thể gom các công trình đó thành các nhóm sau: 1.1.1. Nhóm các công trình nghiên cứu về dân chủ và dân chủ cơ sở Trước hết, nghiên cứu về dân chủ có thể kể đến các công trình sau: - Dân chủ tư sản và dân chủ xã hội chủ nghĩa, của Thái Ninh, Hoàng Chí Bảo [96]. Nội dung cuốn sách tập trung làm rõ các vấn đề lý luận về dân chủ tư sản và dân chủ xã hội chủ nghĩa; coi dân chủ tư sản là thành quả của cuộc cách mạng tư sản, là kết quả việc nhà nước tư sản sử dụng phương pháp tự do chủ nghĩa để thực hiện chuyên chính tư sản; chỉ ra những đặc trưng cơ bản của dân chủ tư sản. Dân chủ XHCN là nền dân chủ gắn với bản chất của chế độ Nhà nước XHCN; là hình thức chính quyền mà đặc trưng là việc tuyên bố chính thức nguyên tắc thiểu số phục tùng đa số và thừa nhận quyền tự do bình đẳng của công dân.
9 Trong tương quan với quyền lực nhân dân, dân chủ được coi là công cụ, là hình thức chủ yếu thực hiện quyền lực nhân dân... - Mối quan hệ pháp lý giữa cá nhân công dân với Nhà nước, của Trần Ngọc Đường, Chu Văn Thành [44]. Nội dung cuốn sách đã phân tích và lý giải về mối quan hệ bình đẳng giữa Nhà nước và công dân về quyền và nghĩa vụ. Bởi lẽ, chế độ chính trị ở nước ta nhân dân là người chủ của đất nước, đương nhiên phải có đầy đủ quyền của người làm chủ, đồng thời cũng phải thực hiện nghĩa vụ, đó là mối quan hệ biện chứng. Nhưng để bảo đảm quyền, nghĩa vụ được thực thi trên thực tế, phải được luật quy định chính xác, đầy đủ, đó là điều kiện quyết định, nếu không thì dù có cơ chế tốt đến đâu cũng không thể thực thi được. - Dân chủ và tập trung dân chủ - lý luận và thực tiễn, của Nguyễn Tiến Phồn [100]. Cuốn sách bàn tập trung về cách hiểu khái niệm dân chủ, tập trung dân chủ, trạng thái của dân chủ trong xã hội hiện đại và ở Việt Nam… - Một số suy nghĩ về xây dựng nền dân chủ ở Việt Nam hiện nay, của Đỗ Trung Hiếu [54]. Tác giả dành sự quan tâm phân tích nhu cầu và đặc thù nền dân chủ Việt Nam, đề xuất các giải pháp tiếp tục phát huy dân chủ trong điều kiện hiện nay ở Việt Nam. - Dân chủ và pháp luật, của Ngô Huy Cương [16]. Cuốn sách gồm 3 chương, trình bầy những nhận thức chung về dân chủ, đánh giá tính dân chủ trong pháp luật Việt Nam hiện nay, đề cập việc xây dựng dân chủ và pháp luật dân chủ ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay như: xây dựng nền văn hóa chính trị, xây dựng Hiến pháp dân chủ, xây dựng chính quyền dân chủ, phát triển các hình thức dân chủ và xây dựng xã hội công dân. - Các chuyên đề bài giảng chính trị học, của Phan Xuân Sơn [119]. Các chuyên đề bài giảng chính trị học đều có những nội dung liên quan ở các mức độ khác nhau đến nền dân chủ. Đó là các vấn đề lý luận về quyền lực chính trị, quyền lực nhà nước, hệ thống chính trị, Nhà nước pháp quyền, Đảng chính trị và xã hội công dân, kiểm soát quyền lực nhà nước, bầu cử... Đặc biệt chuyên đề 21 - Xây dựng nền dân chủ XHCN Việt Nam do Lê Minh Quân biên soạn đã trình bầy một cách hệ thống những vấn đề lý luận chung về dân chủ, bao gồm: các quan niệm về
10 dân chủ và các mô hình dân chủ trong lịch sử chính trị thế giới từ thời cổ đại đến nay, quan niệm về dân chủ của Hồ Chí Minh và Đảng Cộng sản Việt Nam, những yếu tố tạo nên cơ sở cho nền dân chủ hiện đại và tiêu chuẩn dân chủ. Trên cơ sở đó, chuyên đề đánh giá khái quát thực trạng dân chủ ở Việt Nam và đặt ra yêu cầu tiếp tục phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng XHCN. - Đặc biệt, số lượng các bài báo khoa học về chủ đề dân chủ hết sức phong phú, trong đó phải kể đến danh mục các bài sau: Hoàng Văn Hảo, Vấn đề dân chủ và các đặc trưng của mô hình tổng thể Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam [50]; Nguyễn Trọng Thóc, Nâng cao vai trò lãnh đạo của Đảng đối với việc xây dựng Nhà nước pháp quyền và nền dân chủ xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay [133]; Đặng Hữu Toàn, Xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và vấn đề thực thi quyền làm chủ của nhân dân [140]; Lương Đình Hải, Xây dựng Nhà nước pháp quyền và vấn đề dân chủ hóa xã hội ở nước ta hiện nay [49]; Nguyễn Minh Đoan, Dân chủ với pháp luật [42]; Phạm Văn Nhuận, Để Đảng thực sự là hạt nhân lãnh đạo xây dựng nền dân chủ xã hội chủ nghĩa ở nước ta hiện nay [94]; Đặng Viết Đạt, Pháp luật và dân chủ trong nhà nước pháp quyền [41]… Đi sâu bàn luận về dân chủ cơ sở đã có rất nhiều công trình nghiên cứu từ các góc độ khác nhau, trong đó phải kể đến các công trình sau: - Mối quan hệ giữa các yếu tố tâm lý xã hội với quá trình thực hiện quy chế dân chủ ở cơ sở nông thôn hiện nay, của Trần Ngọc Khuê [68]. Đề tài đã phân tích làm rõ sự tác động qua lại của một số yếu tố tâm lý xã hội cơ bản với việc thực hiện Quy chế dân chủ ở cơ sở nông thôn đồng bằng Bắc Bộ hiện nay; đánh giá thực trạng và nguyên nhân thực hiện Quy chế dân chủ ở cơ sở nông thôn đồng bằng Bắc Bộ; đề xuất các giải pháp cơ bản nhằm thực hiện có hiệu quả Quy chế dân chủ ở cơ sở nông thôn trong thời kỳ mới. - Quá trình thực hiện quy chế dân chủ cơ sở ở một số tỉnh đồng bằng sông Hồng hiện nay, của Nguyễn Thị Ngân [89]. Đề tài đã tiến hành nghiên cứu thực trạng việc thực hiện Quy chế dân chủ cơ sở ở các tỉnh đồng bằng sông Hồng, qua
11 đó đề xuất những giải pháp nhằm đẩy mạnh và hoàn thiện việc thực hiện quy chế dân chủ (QCDC) ở khu vực đồng bằng sông Hồng. - Quy chế thực hiện dân chủ ở cấp xã - một số vấn đề lý luận và thực tiễn, của Dương Xuân Ngọc [90]. Trên cơ sở nghiên cứu về lý luận tác giả đã làm rõ ý nghĩa và tầm quan trọng của Quy chế thực hiện dân chủ ở cấp, phân tích đánh giá thực trạng của việc thực hiện Quy chế dân chủ ở cấp xã, đưa ra những giải pháp phù hợp cho việc thực hiện QCDC ở cấp xã ở nước ta trong điều kiện mới. - Thực hiện quy chế dân chủ và xây dựng chính quyền cấp xã ở nước ta hiện nay, của Nguyễn Văn Sáu, Hồ Văn Thông [116]. Nội dung của cuốn sách được rút ra từ những kết quả khảo cứu, nghiên cứu của tập thể tác giả tiến hành ở nhiều địa phương trên cả ba miền đất nước và có tham khảo kinh nghiệm ở một số nước. Qua nội dung cuốn sách cho thấy trong thời gian qua, chính quyền cơ sở đã tích cực thực hiện chức năng nhiệm vụ của mình, nhiều nơi đã triển khai quy chế dân chủ cơ sở có hiệu quả cùng nhân dân làm nên những thành tựu đổi mới trong phát triển kinh tế làm thay đổi bộ mặt nông thôn và thành thị. Tuy nhiên, trong quá trình xây dựng, chính quyền cơ sở còn bộc lộ những khuyết điểm, yếu kém trong công tác lãnh đạo, tổ chức và vận động nhân dân. Tình trạng quan liêu, tham nhũng, mất đoàn kết, vi phạm quyền làm chủ của nhân dân còn xảy ra ở không ít nơi, quy chế dân chủ cơ sở chưa được triển khai đầy đủ, có nơi chưa đi vào cuộc sống... - Thể chế dân chủ và phát triển nông thôn Việt Nam hiện nay, của Nguyễn Văn Sáu, Hồ Văn Thông [117]. Nội dung của cuốn sách cho thấy cách nhìn sinh động trong việc thực Quy chế dân chủ ở cơ sở và xây dựng chính quyền cấp xã trên một số hoạt động như quản lý xã hội, kinh tế, quản lý tài chính, thực hiện chương trình xóa đói giảm nghèo, nhằm phát triển nông thôn Việt Nam trong giai đoạn mới. - Hỏi đáp về dân chủ ở cơ sở, của Nguyễn Bắc Son [118]. Cuốn sách gồm 3 phần, trong đó phần I đề cập đến thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn. Bao gồm những quy định chung trong thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn; Những nội dung công khai để nhân dân biết; những nội dung nhân dân bàn và quyết định;
12 những nội dung nhân dân tham gia ý kiến trước khi cơ quan có thẩm quyền bàn và quyết định; những nội dung nhân dân giám sát. Sách được kết cấu dưới dạng hỏi - đáp, được sắp xếp theo từng vấn đề, dễ nhớ, dễ thuộc và dễ tra cứu. Các câu hỏi và đáp án trả lời trong cuốn sách đã khái quát và cụ thể hóa những quy định pháp lý cơ bản nhất trong lĩnh vực dân chủ ở cơ sở: quyền và nghĩa vụ của công dân, tổ chức, cá nhân trong hoạt động dân chủ ở xã, phường, thị trấn. - Đỗ Tiến Sâm, Vấn đề thực hiện dân chủ cơ sở ở nông thôn Trung Quốc [115]. Trong công trình này, tác giả nghiên cứu hệ thống chính quyền cơ sở, tổ chức tự quản ở nông thôn Trung Quốc và vấn đề thực hiện dân chủ cơ sở ở nông thôn Trung Quốc. Trên cơ sở đánh giá những thành tựu, hạn chế, các vấn đề đặt ra và phương hướng giải quyết, tác giả rút ra những bài học kinh nghiệm có thể tham khảo trong thực hiện pháp luật về dân chủ ở cấp xã tại Việt Nam. - Vũ Văn Hiền, Dân chủ ở cơ sở qua kinh nghiệm ở Thụy Điển và Trung Quốc [52]. Cuốn sách tập hợp các bài viết của các nhà khoa học nghiên cứu về vấn đề bảo đảm quyền dân chủ của người dân ở cơ sở trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội qua kinh nghiệm thực hành dân chủ ở Thụy Điển và Trung Quốc. - Viện Chính sách công và Pháp luật - Viện Nhà nước và pháp luật (Đồng chủ biên): Đào Trí Úc và các cộng sự, Một số vấn đề lý luận, thực tiễn về dân chủ trực tiếp, dân chủ cơ sở trên thế giới và ở Việt Nam [150]. Cuốn sách gồm tập hợp những bài tham luận tại cuộc Hội thảo “Dân chủ trực tiếp, Dân chủ cơ sở trên thế giới và ở Việt Nam”, trong đó, các tác giả đã chia sẻ kiến thức, thông tin về một loạt vấn đề lý luận, thực tiễn và các mô hình tổ chức thực hiện dân chủ trực tiếp, dân chủ cơ sở trên thế giới và ở Việt Nam; đồng thời, đề xuất những quan điểm, giải pháp hoàn thiện khuôn khổ pháp luật và các cơ chế bảo đảm thực hiện dân chủ trực tiếp, dân chủ cơ sở ở nước ta trong thời gian tới. - Cuốn sách: Dân chủ và dân chủ ở cơ sở nông thôn trong tiến trình đổi mới, của Hoàng Chí Bảo [5]. Nội dung của cuốn sách bao gồm sáu vấn đề lớn: 1. Ý thức dân chủ của người Việt Nam từ lịch sử đến hiện đại. 2. Dân chủ xã hội chủ nghĩa và quy chế dân chủ ở cơ sở.
13 3. Quan hệ giữa thể chế chính thống và phi chính thống trong việc củng cố, xây dựng hệ thống chính trị ở cơ sở nông thôn hiện nay. 4. Tác động của quy chế dân chủ ở cơ sở đối với việc thực hiện xoá đói giảm nghèo ở nông thôn từ góc nhìn đánh giá chính sách. 5. Tâm lý làng xã trong việc thực hiện dân chủ ở cơ sở và tăng cường văn hoá pháp luật ở nông thôn đồng bằng Bắc Bộ hiện nay. 6. Những bài học kinh nghiệm từ các địa phương về quá trình triển khai, thực hiện quy chế dân chủ ở cơ sở và một vài khuyến nghị. - Cuốn sách Hệ thống chính trị cơ sở ở nông thôn nước ta hiện nay, của Hoàng Chí Bảo [6]. Theo tinh thần nội dung Nghị quyết Trung ương 5 (khóa IX) về "Đổi mới và nâng cao chất lượng hệ thống chính trị ở cơ sở xã, phường, thị trấn, cuốn sách trên là kết quả nghiên cứu của đề tài "Nghiên cứu một số vấn đề nhằm củng cố và tăng cường hệ thống chính trị ở cơ sở trong sự nghiệp đổi mới ở nước ta hiện nay". Sau khi Chính phủ ban hành Nghị định số 29/1998/NĐ-CP Về việc ban hành Quy chế thực hiện dân chủ ở xã đã có rất nhiều bài báo khoa học được đăng tải trên các Tạp chí chuyên ngành Luật học, Chính trị học, Triết học... bàn sâu các khía cạnh của dân chủ cơ sở nói chung, dân chủ trên địa bàn cấp xã nói riêng: - Ngọ Văn Nhân, Về đổi mới chế độ dân chủ trực tiếp và dân chủ đại diện trên địa bàn cơ sở ở nước ta hiện nay [93]. Trong bài viết, tác giả khẳng định rằng, phát huy dân chủ, tiếp tục xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN là một trong những nhiệm vụ trọng tâm của Đảng, Nhà nước ta trong công cuộc xây dựng, đổi mới và phát triển đất nước hiện nay, là điều kiện tiên quyết để xây dựng bộ máy nhà nước thực sự là của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân, đồng thời nhấn mạnh, dân chủ trực tiếp và dân chủ đại diện đều là hình thức của chế độ dân chủ, có quan hệ gắn bó hữu cơ với nhau. - Đỗ Văn Dương, Những giải pháp phát huy vai trò hệ thống chính trị cơ sở nhằm bảo đảm thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn trên địa bàn các tỉnh Tây Nguyên [20]. Theo tác giả bài viết, xây dựng hệ thống chính trị cơ sở xã,
14 phường, thị trấn ngày càng đổi mới và hoàn thiện được coi là cơ chế vận hành của nền dân chủ nhằm bảo đảm quyền lực thuộc về nhân dân, là khâu then chốt của toàn bộ quá trình dân chủ hóa đời sống chính trị - xã hội ở cơ sở, giúp giải quyết tốt mối quan hệ giữa Đảng, Nhà nước và công dân, qua đó quyền làm chủ của nhân dân ngày càng được bảo đảm đầy đủ hơn trên thực tế. Nhìn trên phương diện đó, những hạn chế, bất cập của hệ thống chính trị cơ sở đối với việc lãnh đạo, triển khai thực hiện dân chủ ở cấp xã trên địa bàn các tỉnh Tây Nguyên vẫn còn rất lớn. Chính vì vậy, tác giả khẳng định cần phải có những giải pháp toàn diện nhằm phát huy vai trò của hệ thống chính trị cơ sở nhằm bảo đảm thực hiện dân chủ ở cấp xã ở Tây Nguyên, như tăng cường sự lãnh đạo của Đảng bộ cơ sở; nâng cao trình độ, năng lực lãnh đạo, quản lý, điều hành của đội ngũ cán bộ cấp xã ở Tây Nguyên... - Nguyễn Thị Thu Hà, Thực hiện Quy chế dân chủ trong hệ thống chính trị cơ sở nông thôn ở nước ta hiện nay [47]. Nội dung bài viết tập trung làm rõ hai phương diện của hoạt động thực hiện Quy chế dân chủ trong hệ thống chính trị cơ sở nông thôn ở nước ta hiện nay, những kết quả bước đầu, một số hạn chế và nguyên nhân. - Nguyễn Thọ Khang, Thực hiện dân chủ ở cấp xã và vấn đề đặt ra đối với báo chí ở nước ta hiện nay [65]. Bài viết nhấn mạnh vai trò của việc thực hiện dân chủ ở cấp xã trong phát huy quyền làm chủ, sức sáng tạo của nhân dân ở xã, phường, thị trấn, động viên sức mạnh vật chất và tinh thần to lớn của nhân dân trong phát triển kinh tế, ổn định chính trị - xã hội, tăng cường đoàn kết toàn dân, cải thiện dân sinh, nâng cao dân trí, xây dựng Đảng bộ, chính quyền và các đoàn thể ở xã trong sạch, vững mạnh; trên cơ sở đó, bài viết cho rằng các loại hình báo chí có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc phổ biến, tuyên truyền Pháp lệnh Thực hiện dân chủ ở xã, phường, thị trấn và nêu một số giải pháp nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả tuyên truyền của báo chí về thực hiện dân chủ ở cấp xã. - Ngoài ra, có thể điểm danh một danh mục lớn các sách chuyên khảo, các bài báo và các luận án, luận văn nghiên cứu tập trung về dân chủ cơ sở như:
15 Dương Xuân Ngọc, Quy chế thực hiện dân chủ ở cấp xã - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn [90]; Lương Gia Ban, Dân chủ và việc thực hiện Quy chế dân chủ ở cơ sở [3]; Đặng Đình Tân, Đặng Minh Tuấn, Tiếp tục thực hiện tốt Quy chế dân chủ ở cơ sở [122]; Trần Bạch Đằng, Dân chủ ở cơ sở - một sức mạnh truyền thống của dân tộc Việt Nam [40]; Lê Quang Minh, Để thực hiện dân chủ sở cơ sở [76]; Phạm Ngọc Quang, Thực hiện dân chủ ở cơ sở trong quá trình đổi mới - thành tựu, vấn đề và giải pháp [104]; Hoàng Trọng Chính, Nâng cao hiệu quả hoạt động quy chế dân chủ ở cơ sở [10]; Nguyễn Kim Thanh, Một vài suy nghĩ về kết quả 10 năm xây dựng và thực hiện Quy chế dân chủ ở cơ sở [129]; Trần Quốc Huy, Hoàn thiện quy chế thực hiện dân chủ cơ sở cấp xã ở Việt Nam hiện nay [61]; Vũ Thị Nhung, Hoàn thiện tổ chức thực hiện dân chủ ở cấp xã trên địa bàn tỉnh Bắc Ninh [95]… 1.1.2. Nhóm các công trình nghiên cứu trực diện về cơ chế pháp lý và cơ chế pháp lý thực hiện dân chủ cơ sở ở Việt Nam hiện nay Liên quan đến cơ chế pháp lý, khó có thể tìm thấy các công trình nghiên cứu chuyên biệt về chủ đề này nhưng hoàn toàn có thể nhận diện các quan điểm khoa học về cơ chế pháp lý thông qua các công trình nghiên cứu về cơ chế thực thi pháp luật hoặc cơ chế pháp lý kiểm soát quyền lực nhà nước trong các lĩnh vực khác nhau của đời sống xã hội, chẳng hạn: - Dân chủ trực tiếp và hoàn thiện cơ chế pháp lý thực thi dân chủ trực tiếp trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, của Nguyễn Thị Việt Hương [59]. Đề tài nêu ra cách hiểu về cơ chế pháp lý thực thi dân chủ trực tiếp, phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến cơ chế pháp lý thực thi dân chủ trực tiếp ở Việt Nam, đánh giá thực trạng cơ chế pháp lý thực thi dân chủ trực tiếp và trên cơ sở đó đề xuất hệ thống các giải pháp tiếp tục phát huy dân chủ trực tiếp và hoàn thiện cơ chế pháp lý thực thi dân chủ trực tiếp ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. Có thể nói đây là công trình nghiên cứu có nhiều nội dung gắn bó tới chủ đề của luận án này và có nhiều điểm có thể tiếp thu khi triển khai nghiên cứu nội dung luận án.